Еңбек құқығындағы теңдік қағидасының қолдану мәселелері

 Алдашев С.М.,азаматтық    құқық  және  азаматтық іс жүргізу,

еңбек құқығы кафедрасының аға оқытушысы,

заң ғылымдарының кандидаты,

Молдабеков А.,

Халықаралық ЮНЕСКО сыйлығының иегері,

Филология ғылымдарының кандидаты

.

 

 

 

Еңбек құқығындағы теңдік қағидасының қолдану

мәселелері

 

Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін қамтамасыз ету талабы қазіргі демократиялық құқықтық мемлекеттердің маңызды  құндылықтар жүйесінде ерекше орын алады. Жұмыскерлердің еңбек қатынастарында теңдік қағидасын  зерттеу әр түрлі жұмыскерлерді олардың еңбек және кәсіп саласындағы теңдігіне қатысты салыстыру жүргізілетін өлшемдерді талдауды талап етеді. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 1-бабына сәйкес, барлық адамдар өздерінің қадір-қасиеті мен құқықтары бойынша еркін және тең болып туады. Осылайша, теңдік тұжырымдамасындағы бастапқы алғышарт-бұл әр адамның туғаннан бастап тең құқықтарға ие болуы. Еңбек құқығы Декларацияда жарияланған құқықтардың қатарына жататындықтан, әр адамның жұмыс істеуге тең құқығы бар.

Еңбек және олармен тікелей байланысты өзге де қатынастар саласындағы қызметкерлердің құқықтары мен бостандықтарының теңдігін жариялау оларды тең еңбек құқық субъектісі деп тану туралы қорытындыға әкеледі – яғни барлық жеке тұлғалардың өздерінің еңбек қабілеттерін еркі бойынша қолдануға және еңбек заңнамасында көзделген құқықтар мен міндеттердің стандартты жиынтығына ие болуға бірдей мүмкіндігі бар.

Теңдік қағидасын түсіндіру және талқылау ХЕҰ-ның 1958 жылғы 25 маусымдағы Еңбек және жұмыспен  саласындағы кемсітушілік туралы №111 конвенциясының ережелеріне сәйкес келеді. Конвенцияның 2-бабында ұлттық саясаттың мақсаты барлық кемсітушілікті жою мақсатында еңбек пен кәсіпке қатысты мүмкіндіктер мен қарым-қатынас теңдігінің ұлттық жағдайлары мен практикасымен үйлесімді әдістерін көтермелеу ретінде айқындалады. Қазақстанның еңбек құқығы еңбек саласындағы жұмыскер құқықтарының осы аз ғана тізбесіне ғана тоқтай алмайды. Орталықтандырылған реттеу тәртібімен жұмыскерлердің өмірі мен денсаулығын қорғау үшін қажетті және адамның лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететін еңбекті қолданудың жалпы қағидаттары мен бірыңғай ең төменгі кепілдіктер мен стандарттарды  белгілейді.

Еңбек құқығының негізгі қағидалары Қазақстан Республикасының Конституциясының 24,28 баптарында [1]   жəне еңбек құқығы саласының нормативтік құқықтық  актілерінде бекітілген. Қазақстан Республикасының «Еңбек Кодексінің» 2-бабының 1-тармағында  негізгі қағидалары, ал 5-бабында еңбек бостандығы қағидасы бекітілген және аталған қағидалар Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының талаптарына сәйкес келеді [2].

Еңбек құқығы саласындағы  еңбек құқығы  қағидалары толық түрде зерттелген. Алайда, қалыптасқан қағидаларды еңбек құқығының  субъектілері – жұмыс беруші мен жұмыскердің құқықтары мен міндеттерімен байланыстыруға болмайды. Қағидалардың мазмұны кеңінен қарағанда еңбек құқығының  пәні, әдістері  және  жүйесіменен байланыста болады, қалыптасқан негізгі қағидалар қоғамдық біртектес қатынастарды реттеуімен ерекшеленеді және еңбек құқығының барлық субъектілерін (жұмыскерлерді, жұмыс берушілерді, еңбек ұжымдарын жəне олардың өкілдік органдарын және т.б.субъектілерін) қамтиды. Еңбек құқығының негізгі қағидаларының мәні мынада:

1)олар біріккен түрде еңбек құқығының барлық нормаларының басты мазмұнын көрсетеді, сол арқылы еңбек заңнамасының мəнін жəне оның экономикалық салалармен байланыстылығын анықтайды;

2)еңбек заңнамасының дамуына, жетілуіне бағыт береді және еңбек заңнамаларын пайдаланудағы кемшіліктер мен қайшылықтарды қөрсетеді;

3)жекелеген еңбек қатынастарындағы нормаларды еңбек құқығының бірыңғай жүйесіне біріктіруге, оларды еңбек құқығы саласының  институттары бойынша топтастыруға мүмкіндік береді;

Еңбек құқығының жалпы (салааралық) қағидалар еңбек  құқығы қатынастарын реттеуде маңызды роль атқарады. Қазақстан Республикасының  Конституциясының 24,28 баптарында көрсетілген негізгі қағидалар аталған қағидалардың негізгі жалпылық сипатын қөрсетеді. Негізгі қағидалардың қатарына: заңдылық қағидасы, еңбек ету бостандығы, кемсітуге жол бермеу,ең төменгі жалақының мөлшерінің қамтамасыз етілуі және т.б., қағидаларды атап көрсетуге болады.

Жұмыскерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі қағидасы еңбек заңнамасының негізгі салалық қағидаларының бірі болып табылады, ол еңбек заңнамасы мен еңбек құқығының нормаларын, ұжымдық шарттарды, келісімдерді,еңбек шарттарын, жергілікті локалдық нормативтік актілерді қамтитын басқа да актілерді белгілеуден көрінеді және бірдей құқықтық жағдайдағы жұмыскерлер үшін осы құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін еңбек құқығы мен құралдарының тең көлемі.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес азаматтың еңбек құқығының субъектісі ретіндегі құқықтық мəртебесі барлық азаматтар үшін бірдей деп танылады, тең болып саналады. Құқықтар мен міндеттердің заңды жалпы жəне ерекше кепілдіктері келесідей: біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілденген және теңдік бостандық қағидасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, екіншіден, заңдар еңбек құқығы субъектілерінің құқық бұзушылықтарының алдын-алады,үшіншіден, міндетті тұлғалардың əрекет ету мүмкіндіктеріменен шектерін белгілейді; төртіншіден, аталған құқықтарды бұзатын əрекеттерге шағымдануға мүмкіндік береді жəне бесіншіден, кінəлі тұлғалардың құқық бұзушылықтарының нəтижесінде келген материалдық зиянды өтеуді қамтамасыз етеді.

Жұмыскерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі және сәйкестігі – еңбек құқығы саласындағы азаматтардың құқықсубьектілігін орындайтын қағида болып табылады. Құқық субьектісі ретінде азаматтар, еңбек қатынастары шегінде белгілі бір мамандық, қызметке қабілеттілігін көрстеуге мүмкіндігі бар. Жұмыскерлердің құқық субьектілігі болған кезде, заңи теңдігі мен мүмкіндіктері маңызды тәжірибелік мағынаға ие.

Жұмыскерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі қағидасының мәні мен  маңызы  әрбір жұмыскер танылған межені пайдалана алуы үшін-жергілікті қоғамдық және ұлттық еңбек заңнамасы-үшін осы құқықтарды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін құралдармен сайып келгенде, олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру олардың еңбекке қабілетін жынысына, нәсіліне, терісінің түсіне, ұлтына, тіліне, шығу тегіне, мүліктік, отбасылық, әлеуметтік және лауазымдық жағдайына, жасына, тұрғылықты жеріне-діни көзқарасы, саяси сенімі, қатыстылығы немесе  қоғамдық бірлестіктердің болмауы, денсаулық жағдайы және басқа да мән-жайлар.

Әлеуметтік  қорғау-бұл адам құқықтары мен бостандықтарының бүкіл кешенін конституциялық және заңнамалық негізде  қамтамасыз ету. Екінші жағынан, әлеуметтік қауіпсіздік жоғарыда айтылған еңбек саласындағы субъективті саралауды анықтайтын фактор болып табылады. Өйткені,әлеуметтік қауіпсіздік деңгейінің жетіспеушілігі жұмыскерлердің санаттарын бөлуге мүмкіндік береді, олардың басқа жұмыскерлермен теңдігін қамтамасыз ету үшін қосымша шаралар қажет.

Қазақстанның қолданыстағы Еңбек Кодексінде еңбек заңнамасының мақсаттары мен міндеттерін тұжырымдай отырып, заң шығарушы еңбек саласына қатысты құқықтық реттеудің Қазақстанда адамның лайықты өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік  мемлекет ретінде жағдай жасауға жалпы бағытын нақтылайды.

Еңбек заңнамасының мақсаттары мен міндеттері еңбек саласына қатысты  біртектес қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің жалпы мақсаттарын нақтылайды

Еңбек заңнамасының мақсаты ретінде жұмыскерлердің, жұмыс берушінің және мемлекеттің мүдделерін оңтайлы үйлестіруге қол жеткізуді қарастыра отырып, айта кету керек, еңбек қатынастарын реттей отырып, мемлекет жұмыскер мен жұмыс берушілердің еңбек құқықтары мен заңды мүдделерінің тепе-теңдігін сақтауға және қоғамның тұрақтылығының қажетті шарты ретінде әлеуметтік әріптестікті қамтамасыз етуге ғана емес, сонымен қатар еңбек қатынастары ел экономикасының дамуына ықпал етіп, оның өндірістік және ғылыми-техникалық әлеуетін нығайтуға мүдделі

Заң шығарушы жұмыскерлердің де, жұмыс берушілердің де мүдделерін қамтамасыз ету қажеттілігін жариялайды, бұл мақсаттарға жетудің құралдары ондай бола алмайды. Жоғарыда айтылғандар, атап айтқанда, конституциялық және еңбек заңнамасының нормаларында жұмыскерлер мен жұмыс берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған қағидалардың әртүрлі үйлесімі қарастырылатындығымен расталады  және аталған еңбек  құқығының  қағидалары  Қазақ Ұлттық Университетінде жұмыс беруші мен кәсіподақ ұйымы тарапынан сақталады .

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

 

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды). (2022.19.09.берілген өзгерістер мен толықтыруларымен). https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51005029#activate_doc=2.

2.Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V Еңбек Кодексі (2024.21.07.берілген өзгерістер мен толықтырулармен).https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=34838929#activate_doc=2