Тарих терминдерінің жасалу жолдары

Уалиев О.М

«Қайнар» Академиясы

магистранты

 

Тарих терминдерінің жасалу жолдары

 

        Мақаладақазақ тіліндегі тарихи атаулар мен терминдердің қазіргі кезге дейінгі дамуы мен қалыптасуын зерттеу, олардың тілдік, мәдени, тарихи өміршеңдігін айқындау. XX ғасырдың басындағы қазақ елінің тарихы қалыптасуына қарай терминдерді жүйелеп, олардың табиғатын зерделеу мақсатқа айналып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттерді шешу қарастырылады

Түйін сөздер: Термин, қару-жарақ терминдері, әскери лауазымды білдіретін терминдер,ұжымдастыруға байланысты пайда болған терминдер.

 

Способы создания терминов истории

Уалиев О.М

Магистрант Академии «Кайнар»

 

Статья посвящена изучению развития и формирования исторических названий и терминов на казахском языке до настоящего времени, определению их языковой, культурной, исторической жизнеспособности. По мере становления истории казахского народа в начале XX века целью становится систематизация терминов и изучение их природы. Для реализации этой цели предусматривается решение следующих задач.

Ключевые слова: Термин, оружейные термины, термины, обозначающие воинскую должность, термины, возникшие в связи с коллективизацией.

 

 

Ways to create history terms

 

Ualiev O.M

undergraduate of the Academy “Kainar”

 

The article is devoted to the study of the development and formation of historical names and terms in the Kazakh language to the present time, determining their linguistic, cultural, and historical viability. As the history of the Kazakh people developed at the beginning of the XX century, the goal was to systematize terms and study their nature. To achieve this goal, the following tasks are planned.

Keywords: Term, weapons terms, terms denoting military position, terms that arose in connection with collectivization.

 

Термин мәселесі қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп келе жатқанымен, әлі де болса шешуді қажет ететін мәселелері баршылық. Осы уақытқа дейінгі еңбектерде терминдердің қолданылуы дәрежесіне көңіл баса аударылып,  олардың жасалу жолдары мен құрылымдық түрлерінің әдеттегі әдеби тіл нормасымен ара қатынасы әрбір салалық терминдерді зерттеуде көп айтылып жүр. Әрбір сөздің, терминдік тіркестердің сөйлемде қолдануда ғана мағынасы нақтыланады.

Терминді екі түрлі структуралық типтерге, яғни олардың құрылымдық болмысын екі ыңғайда бөліп қарауға болады: тілдік және тілдік емес деп. Бұлар белгілі бір терминологиялық жүйенің құрамына ене отырып, бір-бірінен ерекшеленетін де жері бар. (1, 18).

Академик Ө.Айтбаев «Қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуы» атты еңбегінде тілдік терминдерді былайша жіктейді:

  1. Термин сөздер (терминдік мәндегі сөздер). Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарау керек:

а) түбір тұлғалы терминдер

ә) туынды түбір терминдер

б) күрделі терминдер (сложные термины)

в) қысқарған күрделі терминдер.

  1. Буын қысқарту арқылы біріктіріп жасалған терминдер
  2. Аралас типті күрделі терминдер
  3. Қысқарған сөздерден жасалған аббревиатуралар.
  4. Сөз тіркесі түріндегі терминдер.

а) Еркін тіркесті терминдер. Мұның құрамындағы әрбір компонент жеке тұрып термин бола алады. Ол басқа терминологиялық сөз тіркесінің қатарына енуі де ықтимал.

ә) Еркін емес тіркесті терминдер, яғни бұлайша тіркескен терминдер құрамындағы сөздердің бәрі бірдей жеке тұрып термин бола бермейді.

б) Фразеологиялық терминдер: ежелгі заман, азамат соғысы, ежелгі дүние тарихы т.б. мысалдар келтіреді де, тілдік емес терминдерге неше түрлі таңба белгілер, графикалық символдар, математикалық, химиялық формулалар мен цифрлар жатады деп көрсетеді.

Бұлай жіктеу тек тіл білімінің терминдеріне ғана емес, сонымен қатар тарих терминдеріне де қатысты. Әр түрлі сөздіктерде берілген тарих терминдерін қарап отырсақ, оларды да дәл осылай жіктеуге болатындығын көреміз. Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері Мемтерминкомның бекітуімен салалық терминдер көптеп аударыла бастады, соның ішінде тарих терминдері де бар. Мысалы: автохтондар – ежелгі тұрғын халық, агрессия – басқыншылық, акция – бағалы қағаз, анархия  – биліксіздік, тәртіпсіздік, анналы – жылнамалар, аннона – жылдың астық салығы, апартеид – нәсілдік езгі, арбалет – атқылағыш, бей – бай, ақсүйек, барщина – еңбекпен өтеу, Богдыхан – ұлы хан, қасиетті хан, бейлербей – уалаяттық басшысы, босс – қожайын, бояре – шонжарлар, ірі байлар, боярская дума – боярлар кеңесі, великое переселение народов – халықтардың Ұлы қоныс аударуы т.б.

Қазақ тілінде термин жасау күрделі мәселелердің бірі. Термин жасау негізінен тілдің сөзжасам  саласына кіретін мәселе. Термин жасауға ең бірінші түбір сөз бен қосымшалар қатысатын болса, одан басқа терминжасамның мынадай жолдары да бар: семантикалық тәсіл, морфологиялық немесе синтетикалық тәсіл, синтаксистік немесе аналитикалық тәсіл, калькалау тәсілі, өзге тілдерден дайын күйінде алу. Осы тәсілдердің ішінде біздің қарастырғалы отырған мәселеміз – тарих терминдерінің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы. Тілдің сөзжасам жүйесінің синтетикалық тәсілі тілдің сөздік қорының барлық саласын толықтыруға, байытуға, дамытуға үнемі қатысып келе жатқан  тілдегі өте көне және өнімді, белсенді сөзжасамдық тәсіл. Қосымшалы тілдерде синтетикалық сөзжасамдық тәсіл туынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы тілдер болғандықтан, сөзжасамның синтетикалық тәсілі тілімізде туынды сөз жасауда негізгі қызмет атқарады. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет атқарады: лексикалық мағыналы сөз және сөзжасамдық жұрнақ.

Синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасамға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсысының атқаратын өзіндік қызметі бар.

Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.

Белгілі тілші ғалым Н.Оралбаева: «Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер туынды түбір деп аталады. Туынды түбір негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады. … Туынды түбірлер бір негізгі морфема мен бір көмекші морфемадан тұрады. Осы сияқты барлық туынды түбірлер негізгі морфема мен көмекші морфемадан, яғни лексикалық мағыналы сөз бен жұрнақтан тұрады», – дейді. (12, 35).

«Сөз жасаудың синтетикалық амал арқылы жүзеге асатын түрі морфологиямен, морфологиялық категориялармен тығыз байланысты. Морфологиялық категория деп жалпы грамматикалық мағыналарды айтамыз». (7, 24 б.).

Морфологиялық немесе синтетикалық тәсіл – түбір я туынды сөздерге қосымшалар жалғау арқылы жаңа сөз тудыру тәсілі екендігі белгілі. Мәселен қоғамдағы саяси-әлеуметтік, экономикалық т.б. өзгерістер тілдегі көптеген терминдердің, атаулардың пайда болуына себеп болады. Демек, жаңа сөздердің көпшілігі түрлі жұрнақтар арқылы жасалған немесе шет тілінен сөз ауысу арқылы енген сөздер болады. Бұл тұста да қазақ тіліндегі қосымшалардың өзіндік үлес салмағы бірден анықталады.

Тарих терминдері де басқа салалық терминдер сияқты әр түрлі сөз таптарына түрлі аффикстер, қосымша морфемалар қосылу арқылы жасалған. Қазақ тілінде түбірден кейінгі аффикстер бірінен соң бірі жалғана береді. Демек,  түбірден кейін бірнеше аффикстер жалғанып, жаңа бірнеше сөз тудыратын мүмкіншіліктер тарих терминдерін жасауда біршама қызмет атқарады.

Морфологиялық немесе синтетикалық тәсіл дегенде қазақ тілінің сөз жасауға, сөз түрлендіруге қатыстырылатын қосымшаларының термин жасаудағы ролі жайында болмақ. (1,24). Мұндай терминдердің грамматикалық формаларын сөз еткенде, қосымшалардың терминжасам деңгейіне қарай өнімді, өнімсіз түрлері деп бөліп қарастыруды жөн көрдік.

Тарих терминдерімен жұмыс жүргізу барысында төмендегідей жұрнақтарды кездестірдік: ең алдымен есім сөздер мен етістіктерден мамандық атауын жасаушы –шы, -ші жұрнақтары өте өнімді жұрнақ болып табылады, өйткені біз қарастырып отырған терминдердің басым көпшілігі осы жұрнақтар арқылы жасалған. Олар тікелей түбірге және туынды түбірлерге жалғанады және орыс тілінен енген түбірлерге жалғану арқылы түрлі соғыс тақырыбына қатысты, тарихқа қатысты терминдер жасайды.

  1. Түбір сөздерге тікелей және туынды түбірге жалғантерминдерге мыналар жатады:

алашордашы, арызшы,атшы,әмірші,бағындырушы, бақалшы, бауыршы, барлаушы, баршы,басқарушы, басқыншы, басмашы, билеуші, босқыншы,бүлікші, бітікші, бітімші, бітістіруші, даруғашы,дарымшы, даулаушы, даушы, дауласушы,даяшы (әмір иесінің бұйрық-жарлығын орындап тұратын, тәуелді қызметші),езуші, езілуші, елші, ереуілші, жазалаушы,жалшы, жаршы, жасақшы, жұмысшы, жаушы жаулаушы, жауласушы, жаугерші,жидашы(алым-салық жинаушы),  жүгінуші, жылнамашы,зеңбірекші, кектенуші, кектесуші,керуенші, көтерілісші,көздеуші,қарашы, қайыршы, қанаушы, қаналаушы, қоңтайшы, қосшы, құл иеленуші, құлданушы, құрбашы, лаушы, отарлаушы, отаршы, сақшы, садақшы, соғысушы,төңкерісші, төреші, тіленші, ұраншы, үкімші, шабуылшы,шабуылдаушы, шолғыншы, шапқыншы, шежіреші, шұбырынды.

Мысалдар: Қиясбек қылаң атты барлаушы боп, Кез еді жіберілген отрядтан. (С.Мәуленов).Қызылотаудың басқарушысы Алма еді. (С.Мұқанов).Өткен соғыс кезінде неміс-фашист басқыншылары совет электр шаруашылығына ауыр зиян келтірді. (Әкімжанов).Кейбіреулер Рахметті басмашылар алып кетті деп шығарды. (С.Ерубаев).Уезден солдат келгенше, Ел езуші болыстың, ойран шықты төріне. (Н.Байғанин).Біздің тезистеріміздің ең маңызды негізгі идеясы не? Езілуші халықтар мен езушіхалықтардың арасындағы айырмашылық. (Ленин).Қошеметтің жөні деп қос жалшысы, мағынасыз бет алды ыржақтаған. (Абай).Комсомолка Сәуле болған, жалшы әйелге Сәуле қорған.(А.Тоқмағамбетов).Фабрикаттар арзан жұмысшы күшін алатын болды.«Жауластырмақ жаушыдан, елдестірмек елшіден» (мақал).Батареяның бар зеңбірекшісі осы жерде жиналып тұр еді. (ҚТТС.).Мыс.: Шернияз Баймағамбет сұлтанға қарашы болған. (Х.Досмұх.).Мен, міне, осы өмірдің сақшысымын. (А. Лекеров. Өмір).  Осы өлкенің маңдайға басқан садақшысы, шабандозы Есбосынды Мұхаммед сұлтанға қызмет ет деп жіберген. (С.Санбаев. Аруана). Бақылау пунктінің айналасында байланысшы хабарман жауынгерлер өздерінің саяз окоптарында жатыр.(Б.М.).Пункттің тұла бойы көрінгенде көздеуші сержанттың «Огонь!» дегенінде зеңбіректің білте арқанын тартып қалды. (Б.М.).

Орыс тілінен енген сөздерге жалғануы: ақ гвардияшы, бомбалаушы, гвардияшы,автоматшы, пулеметші,зенитші,сияқты әскери терминдерде келеді. Бұл туралы зерттеуші Н.Әшімбаева да (45) айтып кетеді.

Мысалдар:Батареяда зенитші қыздар да бар еді. (ҚТТС.).Бомбалаушы сомолеттер үшін әуе жолын салумен шұғылдана отырып, бұл мырзалар өзара сөйлесуді де ұмытқан жоқ. (Бейбітшілік даусы).

Сол сияқты қазақ тіліндегі өнімді жұрнақтардың бірі -лық, -лік /-тық, -тік, -дық, -дік/ жұрнағы, бұл жұрнақтар арқылы да тілімізде тарих терминдері біршама жасалған:

аталық,ақсүйектік, аламандық, атқамінерлік, ауылнайлық, бай-батшалық,бандылық, барымталық, бекзаттық, бекзадалық, балтырлық, (жауынгердің балтырын қорғайтын жарақ түрі), билік,биліксіздік, бодандық, болыстық, бұғаулық, бұғаусыздық, бұқаралық, бұқарашылдық, ғасырлық, елулік,еркіндік,бостандық, тәуелсіздік, графтық,жауынгерлік,батылдық, батырлық,жарлық, кедейлік, жарлылық, жүздік, кепілдік, князьдік, еріксіздік, кіндіктік,  кірмелік, келімсектік, қанағыштық, пайдакүнемдік, құлдық, тәуелсіздік, малайлық, одақтастық, патшалық, соғысқұмарлық, сұлтандық, әкімдік, теңдік,құқықтық, еркіндік, бостандық, төрелік, уәзірлік, ұлықтық, ханшылдық, шабармандық, шонжарлық.

Мысалдар: – Бүгін өзіме беріңіз, билікті? Сынаңызшы, қайта беріңізші! – дейді Әкім Ермекке. (ҚТТС).Жүздік, елулік топ тағайындап, олардың бастарына батыл, өжет жігіттер беріп, мергендер тобын бөлек іріктеп, ең тәуір дегенін өз қарамағына жинады. (М.Жұмағұлов, Қыран.). Соғыс советі сардарды – командир, елулікті – взвод, атты жүздікті – эскадрон, жаяу жүздікті – рота, жасақты – полк деп өзгертті. (Ж.Тілеков. Жоңғар.).Желбіреді қызыл ту, Күн нұрындай елімде. Жалынындай еркіндік, сәуле шашты әлемге. (З.Шашкин).Республиканың партия ұйымы баспасөз бен баспа ісін жақсартуға, олардың жауынгерлігін көтеруге бағытталған едәуір зор жұмыс істеді. (ҚТТС).Әбіш жасынан кедейлік көрмегенмен де, пар ат жегіп көрмегеншамалы шаруаның бірі еді. (С.Көбеев).Иван Калитаның күштілігі сондайлық болған, ол өз князьдігіне белгілі тәртіп орнатып кеткен. (ҚТТС.).

Тарих терминдерін жасауда-шылық, -шілік жұрнақтарының да қызметі зор: әміршілік, бақалшылық, барымташылық, басқыншылық,бітімгершілік, талаушылық, тонаушылық, басмашылық, билеушілік, бұқарашылық, босқыншылық, бүлікшілік, бүліншілік, бітімшілік, елшілік, езушілік,қанаушылық, жәбірлеушілік,жалшылық, жаугершілік, жаушылық, елшілік, уәкілділік, жұтшылықашаршылық, жоқшылық, жікшілдік, кедейшілік,көсемшілік, қанаушылық,қаналушылық,езілушілік, қосшылық,құл иеленушілік, меншіктенушілік, қанаушылық, малайшылық,ұраншылдық, үркіншілік (қуғын-сүргінге ұшыраушылық, жай-күй), шапқыншылық.

Мысалдар: Интервенттер соғыс жөнінде беделінен мүлде айрылып, өздерінің басқыншылық жоспарларынан бас тартуға мәжбүр болды. (СССР Ж. С. Y сессиясы)…. барлық кеңес бұқарашылдығының арқасында сатсиалдық жарыс жасауды ұсынып отыр. (Х.Досмұх).Өмірде езушілік бар дейтін, біз оны да көрмеген едік. (С.Ерубаев).Апаңа үйленген соң, екеуміз де жалшылықта жүрдік. (С.Мұқанов).Ат байланды белдеуге, Жаугершілік замандай… (О.Шипин).Жаушылыққа жүретін адам да табылды. (Айни). Елбасы сапта тұрған бітімгершілік «Қазбат» жауынгерлерінің басқа да бөлімшелердегі басқа да сарбаздардың жай-күйімен танысты. (Е.Қ. газ).

-уыл, -уіл жұрнағы да тарих терминдерін жасауда молынан кездесіп отырады, бұл жұрнақтар жөнінде Ахмет Байтұрсынов: «-уыл, -уіл жұрнақтары етістікке жалғанып, сол етістік көрсететін істі істеушіні айтады, мәселен, жаса-жасауыл, жорт-жортуыл, бөге-бөгеуіл», – дейді. (61-256-б.). Бұл жұрнақтар қазақ және түркі тілдерінде молынан қолданыста болған және осы арқылы әскери, тарихи атаулар көп жасалған.

       Айдауыл, бақауыл, бөгеуіл, бекеуіл, барлауыл, ереуіл, ертәуіл (шолғыншы, барлаушы), жасауыл, жортуыл, жандауыл, кептеуіл, қайдауыл, қоруыл, қарауыл, сырғауыл, торуыл, тосқауыл, шабуыл,шығауыл, шабуыл, шырғауыл.

Мысалдар: Айдауылдың алдына түспе,

Аламанның талауына түспе. (Мақал).

Халық бұқарасы патша үкіметіне қарсы бас көтеріп ереуіл жасауда еді. (С.Көбеев). Жасауылы үй тінтпек, қылыштары жарқылдап. (Жамбыл).

Етістіктерге жалғанып есім тудыратын  -с, -ыс, -іс жұрнақтары да тарихи терминдер жасауда өнімді саналады.

– атыс, арыс, болыс,райыс (басқарма бастығы, төрағасы),  соғыс,жылыс,ұлыс, ұрыс, шабыс, қорғаныс, жарылыс, тапсырыс;

    – бекініс, жер бөліс, келіс, кіріс, төңкеріс, жеңіс.

      Мысалдар: 1916 жылы он төрт болыс ел иіріліп, адам саудасы,  ар саудасы қызған кезде, сол базардың кіндігі болған көк үй әлі тұр. (Ғ.Мұстафин).

Кірістен оқ заулап жүріп дәл кетті,

Нақ сақпанның тасындай оқ зу етті. (Шақшақ Жәнібек батыр).

Армияның негізгі мақсаты – ұрыс жүргізу. (Б.М.).

Сарбаздардың дені бұрын ұрыс көрмеген жастар ғой. (Б.М.).

 

Туынды етістіктерге – у жұрнағы қосылу арқылы да көптеген тарих терминдері жасалады:

берілу, жеңілу, бодау, босу, ауа көшу, шұбыру, бұғау, бітісу, жауығу, қастасу, өштесу, жауласу, жүгіну, иелену, ие болу, меншіктеу, қожа болу, қамау, қоршау, қанау, қару, толқу (әділетсіз іске қарсы білдірілген жаппай наразылық), тіркеу, ұрысу, соғысу, қырғи-қабақ болу, шайқасу, жаумен алысу, атысу, шабысу.

 

 -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу:

      –жаулау,барымталау, бұғаулау, даулау, жазалау,қамалау,отарлау, тақсырлау (тақсыр-тақсыр деп бас ию);

     -билеу,кәмпескелеу;

     -аттандау,қамалдау,соғысқа дайындау, президенттікке тағайындау, ұрандау,шабуылдау, босқындау;

     -үндеу;

-Алаштау, жасақтау,ұлықтау.

 

Өнімсіз жұрнақтар:

-ық, -ік, -қ, -к;

Алық, бүлік, жасақ, салық, кесік, сайдақ (ығай мен сығай, бай-болыстар), ұлық, шерік (жауынгер, сарбаз).

–кер, -гер;

Жаугер, жиһангер;

Мысалдар: Елбасы сапта тұрған бітімгершілік «Қазбат» жауынгерлерінің басқа да бөлімшелердегі басқа да сарбаздардың жай-күйімен танысты. (Е.Қ. газ). Бақылау пунктінің айналасында байланысшы хабарман жауынгерлер өздерінің саяз окоптарында жатыр. (Б.М.).

-шық;

  1. Сарайшық

– сымақ;

атқамінерсымақ, болыссымақ, сұлтансымақ.

Бұл мақалада тарих терминдерін жасайтын жұрнақтың он түрі берілді. Атап айтқанда –шы, -ші жұрнақтары арқылы 78 термин, -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы арқылы 58 термин, -шылық, -шілік жұрнағы арқылы 42 термин, -ыс, -іс жұрнағы арқылы 18 термин, -у жұрнағы арқылы 30 термин, –лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнағы арқылы 23 термин, -уыл, -уіл жұрнағы арқылы 21 термин, -ық, -ік, -қ, -к жұрнағы арқылы 8 термин, -кер, -гер жұрнағы арқылы 2 термин, -шық жұрнағы арқылы 1 термин, -сымақ жұрнағы арқылы 3 термин – барлығы 284 термин қарастырылды, соның ішінде өнімді жұрнақтар арқылы жасалған тарих терминдерінің саны –270, өнімсіз жұрнақтар арқылы жасалған терминдер саны – 14.

Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған тарих терминдерінің құрамы мен сөзжасамдық жұрнақтардың қызметіне қарай отырып, мынадай жағдайларды байқадық:

  1. Тарих терминдері бір дыбысты және екі дыбысты жұрнақтар арқылы жасалады: жасақ, кіріс, жаушы, босу, ұрысу, бітімгер т.б.
  2. Құранды жұрнақтар арқылы жасалады: айдау+ыл, ереу+іл, барымташы+лық, босқыншы+лық, сұлтансы+мақ, болыссы+мақ.
  3. Тіркесіп жасалған терминдер идеомалық тіркес арқылы жасалады: қырғи-қабақ болу.
  4. Тіркестің бірінші сыңары септік жалғауы арқылы, екінші сыңары тұйық етістіктен: президенттікке тағайындау.
  5. Кейбір тіркестен құралған терминдердің бірінші сыңарындасептік жалғаулары жасырын түрде, екінші сыңары –шы; -ші жұрнағы арқылы жасалады: құл□ иеленуші.

Қорыта келе айтарымыз тарих терминдерін жасауда тілдегі белгілі үш тәсіл де түгел қатысады, соның ішінде  синтетикалық тәсіл арқылы жасалған терминдердің өте көп екендігін көреміз.

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

  1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А., Ғ., 1998, 205 б.
  2. Реформатский А.А. Что такое терминология? М., Наука 1970 -231 стр.
  3. Прохорова В.Н. Актуальные проблемы совр. Русской лексикологии. М., Изд-во МГу, 1973, с.40.
  4. Әуезов М.О. Ақаңның 50 жылдық тойы // «Ақ жол» газеті, 1923, 4 ақпан.
  5. Жұбанов Қ. Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде емле, термин

туралы сөйлеген сөзі. // Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі. Орынбор,

Кирг.гос.издат. 1925.

  1. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. А., Дайск-пресс, 1997, -150 б.
  2. Х.Досмұхамедов. Аламан, А., 1991, -176 б.
  3. Х.Досмұхамедов. Таңдамалы. А., 1998.
  4. А.Байтұрсынұлы. Шығармалары. 2-том. А., 2004.
  5. Ә.Бөкейханов. Таңд., шығ. А., 1995.
  6. Байтұрсынов А. Ақжол. А., Ғылым, 1991. -350-б.
  7. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мәселелері. А., «Арыс», 2007, -618 б.
  8. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. А., Ғ.,1998, 205 б.
  9. Исаев С. Язык периодической печати 1920-х годов. Автореферат дисс. к,ф.н. А., 1966, -24 с.
  10. Қайдар Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. А., Рауан. 1993. -43б.