Пазылбек Бисенбаев,
Қазақ әдебиеті
және әдебиет теориясы
кафедрасының
аға оқытушысы ;
Ерхан Кәрбозов,
Қазақ әдебиеті
және әдебиет теориясы
кафедрасының доценті
Әли дастанындағы әділетті қоғам идеясы
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология және әлем тілдері факультетінде аға оқытушы П.Бисенбаев пен доцент Е.Кәрбозовтың ұйымдастыруымен 3-курстың «филология» мамандығы студенттері арасында көне дәуір әдебиетіндегі әділетті қоғам мәселесін талқылауға арналған дөңгелек стөл өтті.
Әли кейіпкерді қайырымды адам бейнесінде суреттей отырып, оның іс-әрекетінің әлеуметтік мәнін арттыра түседі:
(Кейбір аңыздардың авторларының айтуы бойынша, Жүсіп тамақ ішкенде нанын түгел жемей, тығып қалып, оны жасырын түрде кедей-кепшікке бөліп береді екен. Осыған қарап кейбіреулердің Жүсіпті ұры деп атап жүргені анық).
Әрине, түркі ақыны қайырымдылықтың сопылық желісіне бой ұрады. Мәселен, Жүсіптің сезімінің немқұрайдылығына күйінген Зылиха өзінің мүлкін диуаналарға таратып береді. Бұдан бұрын Табиунның қызы Тазга ару да осындай әрекетке баратын. Дегенмен сюжеттің түсіндірмесінде ақынның гуманизмі сопылықтан гөрі ауқымдырақ болып шықты. Ол өзінің сопы ұстаздары А.Ансари мен Ахмет Йасауиге қарағанда әлеуметтік мәселелерді тереңірек қозғайды.
Дастанның діни сарынына орала отырып, біз ақынның дәйексіздігін атап өтуге тиіспіз. Кейде стихиялы түрде, ал кейде ақынның саналы көзқарасы тұрғысынан іс-әрекеттерін өзі қолдаған кейіпкерлер мен діни философия арасында қайшылық туып отырады. Оның кейіпкері Жүсіп шынайы тұрғыда ойлауға бейім. Мәселен, әкесімен кездескенде ол өзінің осынша дәрежеге көтерілуі Мәлік Райянның арқасы екенін айтады. Тақуа әкесі болса мұның бәрі бір Жаратушының қолында екенін айтып, ұлын түзетуге тырысады. Бұл жерде әке мен бала арасындағы қайшылық мәселесі де көтеріледі. Ақын өмірлік маңызы бар мәселелерді шешу кезіндегі әке мен бала арасындағы қақтығысты көрсете отырып, біріншісінің көзқарасын жақтайтынын байқатады.
Ш.Хамзаның поэмасындағы эпизод «Қисса Жүсіп» поэмасына толығымен сәйкес келеді. Әрине, бұл эпизодта кейіпкердің өз тағдырына риза еместігі байқалады, дегенмен Құдай Жебірейіл арқылы Жүсіпті тәубесіне келуге мәжбүр етеді. Құдайдың кейіпкердің жеке іс-әрекетін үнемі басып тастауға тырысуында биік әділеттіліктің бейнесі ретіндегі Құдайдың түсіндірмесі мен оның қатал табиғатының арасындағы қайшылық көрініс береді. Алайда ақын бұл жайтты саналы тұрғыда бейнелемейді, бұл тек оның болжамы ғана.
Әділеттілік идеясының маңызды бөлігі – әлеуметтік қырына назар аударайық. Ақын кейіпкердің биліктегі образын былай көрсетеді:
(Оның ақыл-ойының кемшін тұсы жоқ, білімі мен даналығында шек жоқ.
Оған шағым айтып келушілер де көп.
«Ол» қарапайым адамдарды жақтап, әр іске әділ бағасын береді.
Ешкімді де ренжітіп, көңілін қалдырмайды.)
Әрі қарай Жүсіптің Зылихаға үйленер алдында ақын кейіпкердің басты сүйінерлік қасиеттері ретінде жоғарыдағыларды атап өтеді, бірақ сәл өзгешелеу суреттейді. Ал поэмадағы қайталап берілетін сөздердің мәні бізге айқын да түсінікті.
(Бұл уақытта азапты сәттер артта қалып, жарқын кезең туды.
Мысырда Жүсіп ұлы билеушіге айналды.
Жаратушы оған барлық жақсылықты үйіп-төкті.
«Оның» барлық іс-әрекеті қайырымдылыққа негізделді.)
Билеуші ретінде Жүсіп өзін аш халықты тойындырған қамқоршы ретінде көрсетеді. Оның астық қорын жинау мен сақтаудағы шаралары сюжеттің өн бойынан көрініп отырады. Олар сондай-ақ жекелеген нұсқалардың барлық зерттеулерінде де атап өтіледі. Бұл туралы Ф.С.Фасеевтің Әлидің поэмасы туралы мақаласында егжей-тегжейлі жазылған.
Інжілге сүйенсек, өзінің аштықтың келе жатқанын сезіп, алдын ала ақылды іс-әрекеттерге барғаны үшін Жүсіп Мысырда «Цафнат-Панеах», яғни «асыраушы» аталған. Сюжеттің әдеби нұсқасын зерттеушілер Жүсіптің Мысырдағы іс-әрекеттерінен озық бағыттағы мазмұн көретіндерін атап өтеді. Мәселен, Б.Сучков Жүсіптің бейнесінде «жігерлі гуманизм идеясы» жинақталғанын айтады [1,53]. Жүсіптің экономикалық шаралары байлық пен жердің мемлекет қолына жинақталуына алып келді. Жүсіптің құрғақшылық кезіндегі мемлекеттік іс-әрекеті барлық адамдардың құқығы мен мүлкінің тең болуын қамтамасыз етті. Олардың бәрі сөзсіз Жүсіптің құлдарына айналды. Әрине, түрік ақыны ешқандай жаңалық ашып тұрған жоқ, бірақ поэтикалық әсем өрнектелгені сонша, бұл идеялар феодализм құбылысының бытырау дәуірінде маңызды әлеуметтік-саяси рөлге ие болды. Г.А. Горбаткина Ф.Энгельстің орта ғасырдағы корольдік биліктің рөлі туралы еңбегіне сілтеме жасай отырып, Жүсіптің образында әділ де күшті билеушінің озық ойлы идеялары жинақталғанын атап өтеді [2,101].
Түрік ақыны парсылық поэтикалық нұсқаның авторы ретінде аштықтың басталуын шынайы тұрғыда суреттейді. Сопылық автор Аңсари оған мистикалық реңк енгізеді. Ол аштықтың болуын Құдайдың жіберген қатал сынағы деп қарастырады:
«Жүсіп Мәліктің алдына келіп:
- Жақында аштық басталады, – деді.
Мәлік:
- Бұл қалай? – деп сұрағанда, Жүсіп:
- Жаратушы Ие жерге барлық өсімдіктерді кері қайтарып алу туралы бұйырады… Халыққа аштық қаупі төнеді. Халық қанша тамақтанса да – қарнын тойдыра алмайды.
Періштелер жерге аштықтың сөлін төгеді. Халық әлсірей түседі…» [3,67].
Және Ансариға сүйенсек, аштықтың келетін белгілі бір уақыты бар: «Аштық түн ортасында басталды. Мәлік нан берушіні шақырып алып, азық сұрады. Ол қанша жесе де, бәрібір аштықтан бұрала бастады. Сарай маңындағылар да қанша тамақ жесе де қарындарын тойғыза алмады».
Мұндай сарын екі сюжетішілік мәселеден туындап отыр. Біріншіден,
Мысыр билеушісін Құдайдың құдіретіне бас игізу; екіншіден, кейіпкердің ғажаптығын әдеттегіден тыс әрекеттерде көрсету. Аңсаридың жазуынша: «Мысырлықтар аз уақыт ішінде бар азықтың бәрін жеп болды. Бүкіл Мысырда азық қалмады. Шөптер қурап кетті…» Ары қарай автор Ибн-Аббасқа сілтеме жасай отырып былай дейді: «Құрғақшылықтың алғашқы жылында мысырлықтар нанды өздерінің алтындарына сатып алды. Бидайды 1200 динарға алды. Екінші жылы бидай үшін әшекейлерін беруге мәжбүр болды. Үшінші жылы өздерінің құлдары мен күңдерін берді. Төртінші жылы малдарын берді. Бесінші жылы жер иеліктерін берді. Алтыншы жылы үйлерінен айырылды. Жетінші жылы Жүсіпке өздерімен қоса балаларын да сатты. Барлық адамдар оның құлдарына айналды. Олар әр күні Жүсіп сарайының маңына жиналды. Оларға азық берілді. Бірақ қанша жесе де тоймады. Сосын олар айғайға басты. «Жүсіпке барлық жақсылық жаусын! – дегенде есік ашылды, Жүсіпті көрген олар қуанғандарын жасыра алмады. Жаратушы Ие Жүсіптің жүзін олар үшін нанға айналдырды»… [3,72].
«Қисса-Жүсіптегі» аштықтың жылдары бойынша сипатталуы «Анис ал-мюриддинмен» сәйкес келеді. Жетінші жылды ақын ашық көрсетеді., халықтық апаттың барлық сұмдығын, аянышты халін көз алдыңа жайып тастайды. Қамбалар бос қалды. Нан қоры әбден біткенде, Жүсіп аштықтан әлсіреген халқы үшін өз сұлулығын кәдеге жаратады. Мұндағы оның сұлулығы былай суреттеледі:
(Жүсіп қала халқына сөз арнады: «Ертең бәрің дек алаңға шығып, менің әдемі жүзіме қараңдар! Көрген адамның көңілі тоятын болады». Кәрі мен жас, бай мен кедей – бәрі жиналды, Жүсіптің жүзіне зер салды. Тамақ пен сусын туралы ұмытып, Оның жүзін көргендер сұлулығына тоймай қарады. Әділ Жүсіп айына бір рет шығып, Әдемі жүзіндегі пердесін шешіп отырды. Кәрі мен жас, бай мен кедей – бәрі үңіліп, Бір ай бойы тамақсыз өмір сүре алды). 4
Осылайша, халық қамын ойлаған билеушінің сұлулығы ұлы қоғамдық күшке айналады. Ол халық қайғысын жеңілдетуге қабілетті болып шықты. Бұл контекстегі әсіре бейнелеу адам сұлулығының гимні сияқты естіледі. Ол фантастикалық сарынына қарамастан, мистикалық элементтен ада. Түрік поэтикасының кейінгі версиясындағы Андалыптың дастанында да өзгешелік бар. Түрікмен ақыны аштықтың мистикалық желісін өзінің сопылық серіктерінен өзгеріссіз алған. Жүсіптің ақсүйектік бейнесі оқиғаның қайғылы сипат алуымен қиюластырылмаған. Егер Әлидің суреттеуіндегі Жүсіп өзінің сұлу жүзі арқылы халыққа моральдық-эстетикикалық ләззат сыйласа, Андалып дастанының кейіпкері халық алдына өзінің патшалық құдіретін көрсетуге шығады. Ол патша киімін киіп, белбеу тағады, белбеуі лағыл, гауһар тастармен көмкерілген. Көзіміз жеткендей, қоғамдағы әділеттілік идеялардың демократтығы оның фольклорлық рәсімінде көрініс табады. Төменгі таптан билеуші дәрежесіне көтерілу шаруалардың мүддесіне сай еді. Бұл идея татар халықтық мақал-мәтелдерінде көрініс береді: «Қарадан шыққан хан жақсы», «Қарадан шыққан хан Құдаймен тең». Әли бұл идеяны Жүсіп образы арқылы іске асырды. Ақынның әлеуметтік жайттың өзгерісіне қолдау көрсетуі Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғу білігіне» қарағанда әлдеқайда ілгері [5,175]. Әрине, бұл фактіден ақын маңызды моральдық өсиет туғызады: «Егер бектің істері қара ниеттен туған болса, онда оның халық арасындағы беделі қарадан да төмен болады», бірақ бұл істің мәнін өзгертпейді. Әлидің идеясы түркі поэзиясы үшін жаңалық болды. Ақын қаншалықты талантты болса да, утопиялық сипаттағы болсын қоғам құрылысы туралы батыл ойларды тарихи шындыққа сүйенбей айту мүмкін емес.
Әли өмір сүрген дәуір Алаеддин Кей-Құбаның билеуші болған кезіне тап келді, ол өзінің қарапайымдылығымен аты шыққан билеуші болды. Ол: «Оғыз-намеге» сәйкес сот жүйелерін шығарған. В.А.Гордлевскийдің тұжырымдауынша, «ол тарих үшін де селжүктерді бұрын-соңды болмаған биікке көтерген мемлекет билеушісінің идеалы болып қалды» [6,96]. Бір айта кетерлігі – оның сүйікті кітабы ХІ ғасырда өмір сүрген ірі теоретик, Шығыстағы мемлекет басқарудың көрегені Низам әл-Мүліктің «Саясат- наме» туындысы болды. Низам әл-Мүліктің айтуынша, «билеушінің ақыл-ойы күшті болса, ол кез келген күшті әскерден де маңыздырақ». Ол өз кітабында мынадай аңызды келтіре кетеді, онда билеуші қала әміріне мынадай кеңес айтады: «Шаһар тұрғыз… оның қабырғасы әділеттіліктен қалансын, жолдарды қауіп-қатерден, қиянаттан тазала, сонда балшық, кірпіш, тас пен әкке деген қажеттілік туындамайды». Ақын осы Низам әл-Мүліктің алдыңғы қатарлы ойларына бой ұрған болуы мүмкін, ХІІІ ғасырдың басында бұл автордың есімін әдебиеттен кездестіруге болады. Кей-Құбаның хандық құрған кезі «алтын ғасыр» деп аталатыны тарихи деректерде бар: «Ол кезде базарларда тып-тыныш сауда-саттық өркендеді, адамдар тыныш жұмыс істеді, шаруалар мен қолөнершілер еркін, жайлы өмір сүрді». Айта кетерлігі, ежелгі түркі дәстүрлеріне негізделген тақ мұрагерлігіндегі өнеге аларлық жайттар селжүктер басқарып тұрған кезде орын алған. Мұсылмандық Шығыс тарихында тақ мұрагерлігінің негізгі принципі әкеден балаға ауысуында еді. Бұл принцип Алтын Орда да сақталды. Ал ежелгі түркі дәстүрінде тақтың үлкен ағасынан кіші інісіне берілетіні түрік мақал-мәтелдерінде кездеседі: «Үлкен ағасы тұрғанда кіші інісі басшылықты қолға алмайды». Кытфирдің Мәлік Райанмен қарым-қатынасын суреттейтін жерінде Әли Түрік қағанаты дәуірінен келе жатқан осы бір ежелгі түрік дәстүріне сүйенеді. Кытфир мен Мәлік Раянның қарым-қатынасын Әли ағасы мен кіші інісі арасындағы мирасқорлық қатынасқа негіздеп суреттеген.
Жүсіп пайғамбар зынданнан босап шығатын көрініс бейнеленетін тұста мінез, кемел қоғам бітімі сипатталады. Мысыр халқы оны інжу-маржан шашып, үлкен қуанышпен қарсы алады:
Мысыр халқы бірі қалмай қарсы жүрді, Жүсіптің жүзін көріп таң-тамаша болды. Алтын, күміс, інжу, маржан шашу қылып,
Мырза да, қараша да қуанышқа кенелді.
Жүсіптің азат болуы қоғамдағы әлеуметтік типтердің басын қосып, біріктіреді. Кейіпкерді қымбат дүниелер шашып қарсы алу шаралары шығыс халықтарының көбінде кездесетін дәстүр. Ол Әли дастанында «Нисар» деп аталады. Бұл деталь парсылық поэзиялық нұсқада да Ансари прозасында да кездеседі. Рас, аталмыш детальдің түркілік нұсқасы Ансаридің өзгеше «Анис әл-муридте» «Жүсіптің жүрер жолына мускус, амбра, камфар төгіп тастайды». Жүсіппен болған салтанатты кездесуде барлық әлеуметтік топтардың тізе қосып, қатар жүруі қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманның келбетін еске түсіреді. Дәл осындай «мінсіз» суреті Жүсіп Баласағұнда да бар:
Елін де, түзді де байытты бүтін,
Бөрі, қой бірге суатқа түсті [5,3].
Әли мен Жүсіпбектің идеал қоғамындағы айырмашылықтар айқын көрінеді. Бұл төменнен сатылап өсіп, халықтың бірлікке бастаған билеушінің тартымды тұлғасы. Басқаша айтқанда, Әли мен Жүсіпбек басты кейіпкерді кедейден ел бастаған көсемге айналдыра отырып, әділетті қоғам идеясын демократияландыра түседі. Мінсіз әкім бейнесі шығу төркіні жағынан халық әдебиетінен бастау алса, әлеуметтік болмысы тұрғысынан демократиялық қалыпта көрінеді. Феодализм дәуірінде, « халықтық» патша идеясы барлық шаруалар қозғалысы мен көтерілістерінің туына айналған уақытта, оның көркемдік ізденістері саяси-әлеуметтік жүйенің дәрменсіздігін көрсетті деп танылып, ақынның азаматтық ерлігі дәріптеледі. Жүсіптің зынданнан босап шығатын сәті суреттелетін көріністе халықтың оған деген құрметі бейнеленеді. Ол мемлекет пен кейіпкер тағдырында маңызды оқиғаның әлеуметтік астары болып табылады. Ел билеуші әкімді қара халықтың ішінен шығару идеясы уәзір сайлау көрінісінде де қайталанады. Осы жерде Әлидің шығармашылық даралығы көзге шалынады. Мәселе мынада, Жүсіп жайындағы сюжеттердегі уәзірмен кездесу эпизоды ең алдымен Әли туындысында суреттеледі. Демократизмнің көркемдік сипаты кейіпкер өсуінің фольклорлық шешімінде жатыр.
«Қисса Жүсіптің» басқа версиялардан айырмасы онда кейіпкердің патшаға айналуы сөз болады. Ақын осы жерде қиял-ғажайып ертегілерінің дәстүріне иек артады. Жүсіптің перғауын түсін жоруы биік мансап алдындағы алғашқы баспалдағы ретінде барлық версиялардағы сюжетттің тұрақты бөлшегіне айналды. Ол көрініс Інжілден бастап, берідегі Томас Манн мен Назым Хикмет нұсқаларында да бар. Араб-парсы қаламгерлері сюжеттің түпкі дерек көзінен ауытқымайды. Құранда Жүсіп патшаға жақын, қолында билігі бар адамдардың бірі. Ал Табари Жүсіпті Мысыр патшасының уәзіріне ауыстырады Өлең өріміне түскен парсылық нұсқаларда кейіпкердің билікке жету жолы бірнеше кезеңдерден тұрады. Сұлтан оны алдымен Зылиханаң күйеуінің орнынына уәзір етіп тағайындайды. Аштық кезінде дүние салған сұлтан патшаның тағын Жүсіпке аманат етіп тапсырады.
« Анис әл-муридте» бұл көрініс былай суреттеледі: Жүсіп: -Аштық келмей тұрып соған қатысты шараларды маған тапсыр. Оларды өзім реттеймін, – дейді. Мәлік: – Барлық істі өзіңе табыстаймын. Тәж, тақ пен мөр сенікі. Мен енді биліктен кетіп, Құдайға мінәжат қыламын, – дейді. Жүсіп сонда: – Тәж бен тақ патшалар үшін керек. Менің ата-бабам биліктен алыс жүрген адамдар. Мен тақ пен тәжге лайық адам емеспін, – дейді. Мәлік: – Онда тәж менің басымда қала берсін, – дейді. 3 Әли де осы соңғы дерекке сүйенеді. Бірақ ол әлгі эпизодты Ансаридегі күрделі, түсініксіз жерлерден тазартады. Бұл оқиға халық әдебиетіндегідей өте қарапайым түрде өтеді. Мұнда құдды қиын жұмбақты шешкен бойда патшалыққа қол жеткізетін қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері сияқты Жүсіп патшаның түсін жорып бергеннен кейін көп ұзамай тақ пен тәжді иемденеді. Түркілік нұсқаларда сатылап жоғарламайды, бірден патша болады. Сондықтан уәзірмен кездесетін көріністі енгізе отырып, оны ерекше атап өтеді. Бұл жайттан ертегілік сарын анық байқалады. Мәлік Раян Жүсіпке: Патшалық енді саған лайық, -дейді Оның әмірін баршасы қабыл қылсын енді, -дейді Баспа бетін көрген үлгілерде уәзірге байланысты эпизод көп қысқарған. Сондықтан шығарма желісінде ешқандай қызмет атқармайды. Әлиге дейінгі версияларда бұл көрініс кездеспейді. Мұны түркі ақынының дара қолтаңбасы деп қабылдауға әбден болады. Ол Ансари шығармасын өз бетінше пайдаланған Дүрбек пен Жәмиде де жоқ. Демек, ол Ансари өңдеген толық нұсқада да ұшыраспайды. Шаяд Хамза Әлиден көп алшақ кетпейді. Уәзірге қатысты мысалда ақын тағы да фольклорлық туындыларға тән «жақсылыққа жақсылықпен» жауап қату идеясын ұстанады. Жүсіптің жолында кездесетін алғашқы адам, бір қарағанда, кедей, өте жұпыны көрінеді. Оның бет- әлпетін көріп, Жүсіп ойға қалады: Әзиз Жүсіп сарайдан шығып еді, Бір ғаріпті көріп барып еді. Ол ғәріптің кигені ескі еді, Жүсіп айтты: ол маған лайық емес деді. Бүгінгі күн мен Мысыр шахымын, Жаратушыдан бұндай патшалық алсам. Егер өзіме бұны уәзір қылсам, Маған бұл лайық па енді, -дейді. 4 Сонда Жебірейіл сәби кезінде Мысырлық Әзиздің алдында Жүсіптің күнә жасамағандығын жария қылып, ақтап алған адамның бар жасаған жақсылығын Жүсіптің есіне салады. Ақын осылаша жақсылықтың да жамандық сияқты ешқашан ұмытылмайтындығын атап өтеді. Дастанда қай нәрсенің де ара-салмағы сақталып отырады: қылмыс жазаланады, жақсы марапатқа ие болады, әділдік үстемдік құрады. Бірақ дастанда әділ болу идеясы екіұшты баяндалады. Тіпті ең мінсіз билеушінің өзі үнемі әділ бола бермейді. Жүсіптің ақиқатты айналып өткені туралы әңгіме бірнеше көріністе қайталанады. Мысалы, оны кейіпкердің уәзір таңдау тұсындағы әрекетінен, уайым-қайғыдан әбден шөгіп кеткен Зылихаға үйленуден бас тартатын жерінен, Бенжамин астығының арасына алтын леген салатын көріністен байқауға болады. Соңғы жағдай Жүсіптің қулығы, аяр әрекеті ретінде танылады. Қасиетті сүрені хатқа түсірушілер бұл оқиғаны пайғамбар бітіміне көлеңке түсіретінін сезіп, кейіпкердің әрекетін ақтау үшін Жаратушының аузына мынандай сөздер салады: «Мұндай қулықты Жүсіпке біз жасаттық». Сөйтіп, құран хикаяларында кейіпкер үшін жауапкершілікті Жаратушы алады. Әли де бірге туған бауыры зұлым ағаларының алдында ұры атанғанда Жүсіп әрекетінің теріс ықпалын жуып-шаймақ болады. Бенжаминнің жақсылыққа қиянат жасағаны үшін ұсталуы, ең алдымен, кейіпкердің әкесіне ауыр соққы болар еді. Алайда ақынның қалауымен көріпкел әке бұл қайғылы оқиғадан жақсылықтың нышанын байқап қалады: Үш ұлыммен бір жерде көрісемін… Бенжаминнің ұсталуына қатысты көріністе сюжеттің дамуында атқаратын тағы бір қызметі бар. Ақын кейіпкердің ағалырына өтірікші, жала жабушы ретінде өздерін-өздері әшкерелеуге мүмкіндік береді: Айтты олар: Жүсіпке жауап берді,
Бұл ұлдың бір інісі жалғыз еді. Ол дағы осы сияқты ұры еді, Бұл екеуінің анасы Рахил еді.
Олар Жүсіпті осылай тілдейді. 4
Дәйектеменің күрделілігіне қарамастан барлық кезенде әділдіктің символы саналатын Жүсіпке бұл әрекет көлеңкесін түсіріп тұр. Ақын қанша жерден нәзік психологиялық дәлел-дәйек кіріктіргенімен бұл көріністегі қайшылықты жағдайды өшіре алмайды. Ал ол кейіпкердің бейнесін сомдау барысында әрбір көркем детальдың қызметіне жауапкершілікпен қарайтын. Мысалы, алтын легенге қатысты деталь өзге авторларда реалистік сипатта (Табариде, өлеңмен өрілетін парсылық нұсқаларда, Ансари мен Андалыпта) берілетін болса, Әлиде қиял басым. Алдынғы авторлардың шығармаларына назар аударар болсақ, онда Жүсіп алтын (сиқырлы легенді тыңдап отырып, ағаларының қылмысын тізіп шығады). Ал Әлиде легеннің өзі сөйлейді. Дастанда әділдіктің басты көрсеткіші ретінде Жаратушы бейнесінде көрінеді. Шығармаға баға берген зерттеушілердің көбі бұл ерекшілікті шығарманың кемшілігі деп танып келді. Шығармада орын алған діни сарын зерттеуші қауымының үрейін туғызбаса керек өзі. Д.С.Лихачев ежелгі орыс әдебиетінің тәжірибесіне сүйене отырып, орта ғасырлық оқырман үшін діни сарынның маңыздылығын баса айтады [7,5]. Е.Э.Бертельстің Дүрбек дастаныңдағы діни мотивтер туралы пікірін ілгеріде келтірдік. «Ғажайып құбылыстар, – деп жазады ғалым, – дастанда маңызды рөл атқарады. Айта кету керек, періштелердің үнемі араласуына қарамастан, дастанда діни мистикалық бояу жоқ. Керісінше сарыны жағынан қиял- ғажайып ертегелерге жақындайды. Мұндағы періштелер романдық дастандардағы дию, перілер сияқты әрекет етеді» [8,168]. Ғалым Фирдоусидің «Жүсіп-Зылихасын» талдаған кезде де осы пікірден алыстамайды. Ол онда жұмбақ сырдың сақталмауын дастанның басқа шығармалардан артықшылығы деп бағалайды: « Мұнда ешқандай жұмбақ сыр, ешқандай мистикалық белгі жоқ. Жебрейіл іскерлікпен тапсырма береді, дәл осылай Жүсіптің жауабын тыңдайды». Әлиден реалистік көріністі қиял-ғажайып элементтер қосып баяндау әрекеттерін байқауға болады. Мысалы, Жүсіп жатқан құдықтың үстінде періштелер құс кейпіне түсіп айналып ұшып жүреді. Мәлік Дуғар оларды садақпен атып алмақшы болады. Дүрбек дастанын талдаған Бертельс: «Бұл айрықша деталь қарапайым реализмімен ерекшеленеді», – деп жазады.
Әдебиеттер:
- Сучков Б. Роман-миф// Манн Т. Иосиф и его братья.-Москва,1968.т-1.
- Горбаткина Т.А. Пьесы и легенды Назыма Хикмета.-Москва,1967
- Ансари Абдоллах.Анис ал-муридин уа шамс ал-мажлис.-Архив ИЯЛИ им.Г.Ибрагимова КФАН РФ ф69 он.1.ед.хр.385
- Али.Қисса Юсуф.-Архив БФАН РФ ф.3.он.28 ед.хр.14
- Баласағұн Жүсіп Хас-Хаджип.Құтадығу білік.-Алматы,1900.
- Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы.Ленинград,1967
- Бертельс Е.Э.Узбекский поэт Дурбек и его поэма о Иосифе Прекрасном.-Альманах Дар.Ташкент,1944.
Pazylbek Bi’senbaev,
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy kafedrasynyn’
ag’a oqyty’s’ysy ;
Erhan Ka’rbozov,
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy kafedrasynyn’ doc’enti̇
A’li’ dastanyndag’y a’di̇letti̇ qog’am i’deyasy
A’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇ni̇n’ fi’lologi’ya ja’ne a’lem ti̇lderi̇ faky’lteti̇nde ag’a oqyty’s’y P.Bi’senbaev pen doc’ent E.Ka’rbozovtyn’ ui’ymdastyry’ymen 3-ky’rstyn’ «fi’lologi’ya» mamandyg’y sty’dentteri̇ arasynda ko’ne da’y’i̇r a’debi’eti̇ndegi̇ a’di̇letti̇ qog’am ma’selesi̇n talqylay’g’a arnalg’an do’n’gelek sto’l o’tti̇.
A’li’ kei’i̇pkerdi̇ qai’yrymdy adam bei’nesi̇nde sy’rettei’ otyryp, onyn’ i̇s-a’reketi̇ni̇n’ a’ley’metti̇k ma’ni̇n arttyra tu’sedi̇:
(Kei’bi̇r an’yzdardyn’ avtorlarynyn’ ai’ty’y boi’yns’a, Ju’si̇p tamaq i̇s’kende nanyn tu’gel jemei’, tyg’yp qalyp, ony jasyryn tu’rde kedei’-keps’i̇kke bo’li̇p beredi̇ eken. Osyg’an qarap kei’bi̇rey’lerdi̇n’ Ju’si̇pti̇ ury dep atap ju’rgeni̇ anyq).
A’ri’ne, tu’rki̇ aqyny qai’yrymdylyqtyn’ sopylyq jeli̇si̇ne boi’ urady. Ma’selen, Ju’si̇pti̇n’ sezi̇mi̇ni̇n’ nemqurai’dylyg’yna ku’i’i̇ngen Zyli’ha o’zi̇ni̇n’ mu’lki̇n di’y’analarg’a taratyp beredi̇. Budan buryn Tabi’y’nnyn’ qyzy Tazga ary’ da osyndai’ a’reketke baratyn. Degenmen syujetti̇n’ tu’si̇ndi̇rmesi̇nde aqynnyn’ gy’mani’zmi̇ sopylyqtan go’ri̇ ay’qymdyraq bolyp s’yqty. Ol o’zi̇ni̇n’ sopy ustazdary A.Ansari’ men Ahmet I’asay’i’ge qarag’anda a’ley’metti̇k ma’selelerdi̇ teren’i̇rek qozg’ai’dy.
Dastannyn’ di̇ni’ sarynyna orala otyryp, bi̇z aqynnyn’ da’i’eksi̇zdi̇gi̇n atap o’ty’ge ti’i̇spi̇z. Kei’de sti’hi’yaly tu’rde, al kei’de aqynnyn’ sanaly ko’zqarasy turg’ysynan i̇s-a’reketteri̇n o’zi̇ qoldag’an kei’i̇pkerler men di̇ni’ fi’losofi’ya arasynda qai’s’ylyq ty’yp otyrady. Onyn’ kei’i̇pkeri̇ Ju’si̇p s’ynai’y turg’yda oi’lay’g’a bei’i̇m. Ma’selen, a’kesi̇men kezdeskende ol o’zi̇ni̇n’ osyns’a da’rejege ko’teri̇ly’i̇ Ma’li̇k Rai’yannyn’ arqasy ekeni̇n ai’tady. Taqy’a a’kesi̇ bolsa munyn’ ba’ri̇ bi̇r Jaraty’s’ynyn’ qolynda ekeni̇n ai’typ, ulyn tu’zety’ge tyrysady. Bul jerde a’ke men bala arasyndag’y qai’s’ylyq ma’selesi̇ de ko’teri̇ledi̇. Aqyn o’mi̇rli̇k man’yzy bar ma’selelerdi̇ s’es’y’ kezi̇ndegi̇ a’ke men bala arasyndag’y qaqtyg’ysty ko’rsete otyryp, bi̇ri̇ns’i̇si̇ni̇n’ ko’zqarasyn jaqtai’tynyn bai’qatady.
S’.Xamzanyn’ poemasyndag’y epi’zod «Qi’ssa Ju’si̇p» poemasyna tolyg’ymen sa’i’kes keledi̇. A’ri’ne, bul epi’zodta kei’i̇pkerdi̇n’ o’z tag’dyryna ri’za emesti̇gi̇ bai’qalady, degenmen Qudai’ Jebi̇rei’i̇l arqyly Ju’si̇pti̇ ta’y’besi̇ne kely’ge ma’jbu’r etedi̇. Qudai’dyn’ kei’i̇pkerdi̇n’ jeke i̇s-a’reketi̇n u’nemi̇ basyp tastay’g’a tyrysy’ynda bi’i̇k a’di̇letti̇li̇kti̇n’ bei’nesi̇ reti̇ndegi̇ Qudai’dyn’ tu’si̇ndi̇rmesi̇ men onyn’ qatal tabi’g’atynyn’ arasyndag’y qai’s’ylyq ko’ri̇ni̇s beredi̇. Alai’da aqyn bul jai’tty sanaly turg’yda bei’nelemei’di̇, bul tek onyn’ boljamy g’ana.
A’di̇letti̇li̇k i’deyasynyn’ man’yzdy bo’li̇gi̇ – a’ley’metti̇k qyryna nazar ay’darai’yq. Aqyn kei’i̇pkerdi̇n’ bi’li̇ktegi̇ obrazyn bylai’ ko’rsetedi̇:
(Onyn’ aqyl-oi’ynyn’ kems’i̇n tusy joq, bi̇li̇mi̇ men danalyg’ynda s’ek joq.
Og’an s’ag’ym ai’typ kely’s’i̇ler de ko’p.
«Ol» qarapai’ym adamdardy jaqtap, a’r i̇ske a’di̇l bag’asyn beredi̇.
Es’ki̇mdi̇ de renji̇ti̇p, ko’n’i̇li̇n qaldyrmai’dy.)
A’ri̇ qarai’ Ju’si̇pti̇n’ Zyli’hag’a u’i’lener aldynda aqyn kei’i̇pkerdi̇n’ basty su’i’i̇nerli̇k qasi’etteri̇ reti̇nde jog’arydag’ylardy atap o’tedi̇, bi̇raq sa’l o’zges’eley’ sy’rettei’di̇. Al poemadag’y qai’talap beri̇leti̇n so’zderdi̇n’ ma’ni̇ bi̇zge ai’qyn da tu’si̇ni̇kti̇.
(Bul y’aqytta azapty sa’tter artta qalyp, jarqyn kezen’ ty’dy.
Mysyrda Ju’si̇p uly bi’ley’s’i̇ge ai’naldy.
Jaraty’s’y og’an barlyq jaqsylyqty u’i’i̇p-to’kti̇.
«Onyn’» barlyq i̇s-a’reketi̇ qai’yrymdylyqqa negi̇zdeldi̇.)
Bi’ley’s’i̇ reti̇nde Ju’si̇p o’zi̇n as’ halyqty toi’yndyrg’an qamqors’y reti̇nde ko’rsetedi̇. Onyn’ astyq qoryn ji’nay’ men saqtay’dag’y s’aralary syujetti̇n’ o’n boi’ynan ko’ri̇ni̇p otyrady. Olar sondai’-aq jekelegen nusqalardyn’ barlyq zerttey’leri̇nde de atap o’ti̇ledi̇. Bul ty’raly F.S.Faseevti̇n’ A’li’di̇n’ poemasy ty’raly maqalasynda egjei’-tegjei’li̇ jazylg’an.
Inji̇lge su’i’ensek, o’zi̇ni̇n’ as’tyqtyn’ kele jatqanyn sezi̇p, aldyn ala aqyldy i̇s-a’reketterge barg’any u’s’i̇n Ju’si̇p Mysyrda «Cafnat-Paneah», yag’ni’ «asyray’s’y» atalg’an. Syujetti̇n’ a’debi’ nusqasyn zerttey’s’i̇ler Ju’si̇pti̇n’ Mysyrdag’y i̇s-a’reketteri̇nen ozyq bag’yttag’y mazmun ko’reti̇nderi̇n atap o’tedi̇. Ma’selen, B.Sy’c’kov Ju’si̇pti̇n’ bei’nesi̇nde «ji̇gerli̇ gy’mani’zm i’deyasy» ji’naqtalg’anyn ai’tady [1,53]. Ju’si̇pti̇n’ ekonomi’kalyq s’aralary bai’lyq pen jerdi̇n’ memleket qolyna ji’naqtaly’yna alyp keldi̇. Ju’si̇pti̇n’ qurg’aqs’ylyq kezi̇ndegi̇ memleketti̇k i̇s-a’reketi̇ barlyq adamdardyn’ quqyg’y men mu’lki̇ni̇n’ ten’ boly’yn qamtamasyz etti̇. Olardyn’ ba’ri̇ so’zsi̇z Ju’si̇pti̇n’ quldaryna ai’naldy. A’ri’ne, tu’ri̇k aqyny es’qandai’ jan’alyq as’yp turg’an joq, bi̇raq poeti’kalyq a’sem o’rnektelgeni̇ sons’a, bul i’deyalar feodali’zm qubylysynyn’ bytyray’ da’y’i̇ri̇nde man’yzdy a’ley’metti̇k-sayasi’ ro’lge i’e boldy. G.A. Gorbatki’na F.Engelsti̇n’ orta g’asyrdag’y koroldi̇k bi’li̇kti̇n’ ro’li̇ ty’raly en’begi̇ne si̇lteme jasai’ otyryp, Ju’si̇pti̇n’ obrazynda a’di̇l de ku’s’ti̇ bi’ley’s’i̇ni̇n’ ozyq oi’ly i’deyalary ji’naqtalg’anyn atap o’tedi̇ [2,101].
Tu’ri̇k aqyny parsylyq poeti’kalyq nusqanyn’ avtory reti̇nde as’tyqtyn’ bastaly’yn s’ynai’y turg’yda sy’rettei’di̇. Sopylyq avtor An’sari’ og’an mi’sti’kalyq ren’k engi̇zedi̇. Ol as’tyqtyn’ boly’yn Qudai’dyn’ ji̇bergen qatal synag’y dep qarastyrady:
«Ju’si̇p Ma’li̇kti̇n’ aldyna keli̇p:
– Jaqynda as’tyq bastalady, – dedi̇.
Ma’li̇k:
– Bul qalai’? – dep surag’anda, Ju’si̇p:
– Jaraty’s’y I’e jerge barlyq o’si̇mdi̇kterdi̇ keri̇ qai’taryp aly’ ty’raly bui’yrady… Xalyqqa as’tyq qay’pi̇ to’nedi̇. Xalyq qans’a tamaqtansa da – qarnyn toi’dyra almai’dy.
Peri̇s’teler jerge as’tyqtyn’ so’li̇n to’gedi̇. Xalyq a’lsi̇rei’ tu’sedi̇…» [3,67].
Ja’ne Ansari’g’a su’i’ensek, as’tyqtyn’ keleti̇n belgi̇li̇ bi̇r y’aqyty bar: «As’tyq tu’n ortasynda bastaldy. Ma’li̇k nan bery’s’i̇ni̇ s’aqyryp alyp, azyq surady. Ol qans’a jese de, ba’ri̇bi̇r as’tyqtan burala bastady. Sarai’ man’yndag’ylar da qans’a tamaq jese de qaryndaryn toi’g’yza almady».
Mundai’ saryn eki̇ syujeti̇s’i̇li̇k ma’seleden ty’yndap otyr. Bi̇ri̇ns’i̇den,
Mysyr bi’ley’s’i̇si̇n Qudai’dyn’ qudi̇reti̇ne bas i’gi̇zy’; eki̇ns’i̇den, kei’i̇pkerdi̇n’ g’ajaptyg’yn a’dettegi̇den tys a’reketterde ko’rsety’. An’sari’dyn’ jazy’yns’a: «Mysyrlyqtar az y’aqyt i̇s’i̇nde bar azyqtyn’ ba’ri̇n jep boldy. Bu’ki̇l Mysyrda azyq qalmady. S’o’pter qy’rap ketti̇…» Ary qarai’ avtor I’bn-Abbasqa si̇lteme jasai’ otyryp bylai’ dei’di̇: «Qurg’aqs’ylyqtyn’ alg’as’qy jylynda mysyrlyqtar nandy o’zderi̇ni̇n’ altyndaryna satyp aldy. Bi’dai’dy 1200 di’narg’a aldy. Eki̇ns’i̇ jyly bi’dai’ u’s’i̇n a’s’ekei’leri̇n bery’ge ma’jbu’r boldy. U’s’i̇ns’i̇ jyly o’zderi̇ni̇n’ quldary men ku’n’deri̇n berdi̇. To’rti̇ns’i̇ jyly maldaryn berdi̇. Besi̇ns’i̇ jyly jer i’eli̇kteri̇n berdi̇. Altyns’y jyly u’i’leri̇nen ai’yryldy. Jeti̇ns’i̇ jyly Ju’si̇pke o’zderi̇men qosa balalaryn da satty. Barlyq adamdar onyn’ quldaryna ai’naldy. Olar a’r ku’ni̇ Ju’si̇p sarai’ynyn’ man’yna ji’naldy. Olarg’a azyq beri̇ldi̇. Bi̇raq qans’a jese de toi’mady. Sosyn olar ai’g’ai’g’a basty. «Ju’si̇pke barlyq jaqsylyq jay’syn! – degende esi̇k as’yldy, Ju’si̇pti̇ ko’rgen olar qy’ang’andaryn jasyra almady. Jaraty’s’y I’e Ju’si̇pti̇n’ ju’zi̇n olar u’s’i̇n nang’a ai’naldyrdy»… [3,72].
«Qi’ssa-Ju’si̇ptegi̇» as’tyqtyn’ jyldary boi’yns’a si’pattaly’y «Ani’s al-myuri’ddi’nmen» sa’i’kes keledi̇. Jeti̇ns’i̇ jyldy aqyn as’yq ko’rsetedi̇., halyqtyq apattyn’ barlyq sumdyg’yn, ayanys’ty hali̇n ko’z aldyn’a jai’yp tastai’dy. Qambalar bos qaldy. Nan qory a’bden bi̇tkende, Ju’si̇p as’tyqtan a’lsi̇regen halqy u’s’i̇n o’z suly’lyg’yn ka’dege jaratady. Mundag’y onyn’ suly’lyg’y bylai’ sy’retteledi̇:
(Ju’si̇p qala halqyna so’z arnady: «Erten’ ba’ri̇n’ dek alan’g’a s’yg’yp, meni̇n’ a’demi̇ ju’zi̇me qaran’dar! Ko’rgen adamnyn’ ko’n’i̇li̇ toyatyn bolady». Ka’ri̇ men jas, bai’ men kedei’ – ba’ri̇ ji’naldy, Ju’si̇pti̇n’ ju’zi̇ne zer saldy. Tamaq pen sy’syn ty’raly umytyp, Onyn’ ju’zi̇n ko’rgender suly’lyg’yna toi’mai’ qarady. A’di̇l Ju’si̇p ai’yna bi̇r ret s’yg’yp, A’demi̇ ju’zi̇ndegi̇ perdesi̇n s’es’i̇p otyrdy. Ka’ri̇ men jas, bai’ men kedei’ – ba’ri̇ u’n’i̇li̇p, Bi̇r ai’ boi’y tamaqsyz o’mi̇r su’re aldy). 4
Osylai’s’a, halyq qamyn oi’lag’an bi’ley’s’i̇ni̇n’ suly’lyg’y uly qog’amdyq ku’s’ke ai’nalady. Ol halyq qai’g’ysyn jen’i̇ldety’ge qabi̇letti̇ bolyp s’yqty. Bul kontekstegi̇ a’si̇re bei’neley’ adam suly’lyg’ynyn’ gi’mni̇ si’yaqty esti̇ledi̇. Ol fantasti’kalyq sarynyna qaramastan, mi’sti’kalyq elementten ada. Tu’ri̇k poeti’kasynyn’ kei’i̇ngi̇ versi’yasyndag’y Andalyptyn’ dastanynda da o’zges’eli̇k bar. Tu’ri̇kmen aqyny as’tyqtyn’ mi’sti’kalyq jeli̇si̇n o’zi̇ni̇n’ sopylyq seri̇kteri̇nen o’zgeri̇ssi̇z alg’an. Ju’si̇pti̇n’ aqsu’i’ekti̇k bei’nesi̇ oqi’g’anyn’ qai’g’yly si’pat aly’ymen qi’yulastyrylmag’an. Eger A’li’di̇n’ sy’rettey’i̇ndegi̇ Ju’si̇p o’zi̇ni̇n’ suly’ ju’zi̇ arqyly halyqqa moraldyq-esteti’ki’kalyq la’zzat syi’lasa, Andalyp dastanynyn’ kei’i̇pkeri̇ halyq aldyna o’zi̇ni̇n’ pats’alyq qudi̇reti̇n ko’rsety’ge s’yg’ady. Ol pats’a ki’i̇mi̇n ki’i̇p, belbey’ tag’ady, belbey’i̇ lag’yl, gay’har tastarmen ko’mkeri̇lgen. Ko’zi̇mi̇z jetkendei’, qog’amdag’y a’di̇letti̇li̇k i’deyalardyn’ demokrattyg’y onyn’ folklorlyq ra’si̇mi̇nde ko’ri̇ni̇s tabady. To’mengi̇ taptan bi’ley’s’i̇ da’rejesi̇ne ko’teri̇ly’ s’ary’alardyn’ mu’ddesi̇ne sai’ edi̇. Bul i’deya tatar halyqtyq maqal-ma’telderi̇nde ko’ri̇ni̇s beredi̇: «Qaradan s’yqqan han jaqsy», «Qaradan s’yqqan han Qudai’men ten’». A’li’ bul i’deyany Ju’si̇p obrazy arqyly i̇ske asyrdy. Aqynnyn’ a’ley’metti̇k jai’ttyn’ o’zgeri̇si̇ne qolday’ ko’rsety’i̇ Ju’si̇p Balasag’uni’dyn’ «Qutadg’y’ bi̇li̇gi̇ne» qarag’anda a’ldeqai’da i̇lgeri̇ [5,175]. A’ri’ne, bul fakti̇den aqyn man’yzdy moraldyq o’si’et ty’g’yzady: «Eger bekti̇n’ i̇steri̇ qara ni’etten ty’g’an bolsa, onda onyn’ halyq arasyndag’y bedeli̇ qaradan da to’men bolady», bi̇raq bul i̇sti̇n’ ma’ni̇n o’zgertpei’di̇. A’li’di̇n’ i’deyasy tu’rki̇ poezi’yasy u’s’i̇n jan’alyq boldy. Aqyn qans’alyqty talantty bolsa da, y’topi’yalyq si’pattag’y bolsyn qog’am qurylysy ty’raly batyl oi’lardy tari’hi’ s’yndyqqa su’i’enbei’ ai’ty’ mu’mki̇n emes.
A’li’ o’mi̇r su’rgen da’y’i̇r Alaeddi’n Kei’-Qubanyn’ bi’ley’s’i̇ bolg’an kezi̇ne tap keldi̇, ol o’zi̇ni̇n’ qarapai’ymdylyg’ymen aty s’yqqan bi’ley’s’i̇ boldy. Ol: «Og’yz-namege» sa’i’kes sot ju’i’eleri̇n s’yg’arg’an. V.A.Gordlevski’i’di̇n’ tujyrymday’yns’a, «ol tari’h u’s’i̇n de selju’kterdi̇ buryn-son’dy bolmag’an bi’i̇kke ko’tergen memleket bi’ley’s’i̇si̇ni̇n’ i’dealy bolyp qaldy» [6,96]. Bi̇r ai’ta keterli̇gi̇ – onyn’ su’i’i̇kti̇ ki̇taby XI g’asyrda o’mi̇r su’rgen i̇ri̇ teoreti’k, S’yg’ystag’y memleket basqary’dyn’ ko’regeni̇ Ni’zam a’l-Mu’li̇kti̇n’ «Sayasat- name» ty’yndysy boldy. Ni’zam a’l-Mu’li̇kti̇n’ ai’ty’yns’a, «bi’ley’s’i̇ni̇n’ aqyl-oi’y ku’s’ti̇ bolsa, ol kez kelgen ku’s’ti̇ a’skerden de man’yzdyraq». Ol o’z ki̇tabynda mynadai’ an’yzdy kelti̇re ketedi̇, onda bi’ley’s’i̇ qala a’mi̇ri̇ne mynadai’ ken’es ai’tady: «S’ahar turg’yz… onyn’ qabyrg’asy a’di̇letti̇li̇kten qalansyn, joldardy qay’i̇p-qaterden, qi’yanattan tazala, sonda bals’yq, ki̇rpi̇s’, tas pen a’kke degen qajetti̇li̇k ty’yndamai’dy». Aqyn osy Ni’zam a’l-Mu’li̇kti̇n’ aldyn’g’y qatarly oi’laryna boi’ urg’an boly’y mu’mki̇n, XIII g’asyrdyn’ basynda bul avtordyn’ esi̇mi̇n a’debi’etten kezdesti̇ry’ge bolady. Kei’-Qubanyn’ handyq qurg’an kezi̇ «altyn g’asyr» dep atalatyny tari’hi’ derekterde bar: «Ol kezde bazarlarda typ-tynys’ say’da-sattyq o’rkendedi̇, adamdar tynys’ jumys i̇stedi̇, s’ary’alar men qolo’ners’i̇ler erki̇n, jai’ly o’mi̇r su’rdi̇». Ai’ta keterli̇gi̇, ejelgi̇ tu’rki̇ da’stu’rleri̇ne negi̇zdelgen taq muragerli̇gi̇ndegi̇ o’nege alarlyq jai’ttar selju’kter basqaryp turg’an kezde oryn alg’an. Musylmandyq S’yg’ys tari’hynda taq muragerli̇gi̇ni̇n’ negi̇zgi̇ pri’nc’i’pi̇ a’keden balag’a ay’ysy’ynda edi̇. Bul pri’nc’i’p Altyn Orda da saqtaldy. Al ejelgi̇ tu’rki̇ da’stu’ri̇nde taqtyn’ u’lken ag’asynan ki̇s’i̇ i̇ni̇si̇ne beri̇leti̇ni̇ tu’ri̇k maqal-ma’telderi̇nde kezdesedi̇: «U’lken ag’asy turg’anda ki̇s’i̇ i̇ni̇si̇ bass’ylyqty qolg’a almai’dy». Kytfi’rdi̇n’ Ma’li̇k Rai’anmen qarym-qatynasyn sy’rettei’ti̇n jeri̇nde A’li’ Tu’ri̇k qag’anaty da’y’i̇ri̇nen kele jatqan osy bi̇r ejelgi̇ tu’ri̇k da’stu’ri̇ne su’i’enedi̇. Kytfi’r men Ma’li̇k Rayannyn’ qarym-qatynasyn A’li’ ag’asy men ki̇s’i̇ i̇ni̇si̇ arasyndag’y mi’rasqorlyq qatynasqa negi̇zdep sy’rettegen.
Ju’si̇p pai’g’ambar zyndannan bosap s’yg’atyn ko’ri̇ni̇s bei’neleneti̇n tusta mi̇nez, kemel qog’am bi̇ti̇mi̇ si’pattalady. Mysyr halqy ony i̇njy’-marjan s’as’yp, u’lken qy’anys’pen qarsy alady:
Mysyr halqy bi̇ri̇ qalmai’ qarsy ju’rdi̇, Ju’si̇pti̇n’ ju’zi̇n ko’ri̇p tan’-tamas’a boldy. Altyn, ku’mi̇s, i̇njy’, marjan s’as’y’ qylyp,
Myrza da, qaras’a da qy’anys’qa keneldi̇.
Ju’si̇pti̇n’ azat boly’y qog’amdag’y a’ley’metti̇k ti’pterdi̇n’ basyn qosyp, bi̇ri̇kti̇redi̇. Kei’i̇pkerdi̇ qymbat du’ni’eler s’as’yp qarsy aly’ s’aralary s’yg’ys halyqtarynyn’ ko’bi̇nde kezdeseti̇n da’stu’r. Ol A’li’ dastanynda «Ni’sar» dep atalady. Bul detal parsylyq poezi’yalyq nusqada da Ansari’ prozasynda da kezdesedi̇. Ras, atalmys’ detaldi̇n’ tu’rki̇li̇k nusqasy Ansari’di̇n’ o’zges’e «Ani’s a’l-my’ri’dte» «Ju’si̇pti̇n’ ju’rer jolyna my’sky’s, ambra, kamfar to’gi̇p tastai’dy». Ju’si̇ppen bolg’an saltanatty kezdesy’de barlyq a’ley’metti̇k toptardyn’ ti̇ze qosyp, qatar ju’ry’i̇ qoi’ u’sti̇ne boztorg’ai’ jumyrtqalag’an zamannyn’ kelbeti̇n eske tu’si̇redi̇. Da’l osyndai’ «mi̇nsi̇z» sy’reti̇ Ju’si̇p Balasag’unda da bar:
Eli̇n de, tu’zdi̇ de bai’ytty bu’ti̇n,
Bo’ri̇, qoi’ bi̇rge sy’atqa tu’sti̇ [5,3].
A’li’ men Ju’si̇pbekti̇n’ i’deal qog’amyndag’y ai’yrmas’ylyqtar ai’qyn ko’ri̇nedi̇. Bul to’mennen satylap o’si̇p, halyqtyn’ bi̇rli̇kke bastag’an bi’ley’s’i̇ni̇n’ tartymdy tulg’asy. Basqas’a ai’tqanda, A’li’ men Ju’si̇pbek basty kei’i̇pkerdi̇ kedei’den el bastag’an ko’semge ai’naldyra otyryp, a’di̇letti̇ qog’am i’deyasyn demokrati’yalandyra tu’sedi̇. Mi̇nsi̇z a’ki̇m bei’nesi̇ s’yg’y’ to’rki̇ni̇ jag’ynan halyq a’debi’eti̇nen bastay’ alsa, a’ley’metti̇k bolmysy turg’ysynan demokrati’yalyq qalypta ko’ri̇nedi̇. Feodali’zm da’y’i̇ri̇nde, « halyqtyq» pats’a i’deyasy barlyq s’ary’alar qozg’alysy men ko’teri̇li̇steri̇ni̇n’ ty’yna ai’nalg’an y’aqytta, onyn’ ko’rkemdi̇k i̇zdeni̇steri̇ sayasi’-a’ley’metti̇k ju’i’eni̇n’ da’rmensi̇zdi̇gi̇n ko’rsetti̇ dep tanylyp, aqynnyn’ azamattyq erli̇gi̇ da’ri̇pteledi̇. Ju’si̇pti̇n’ zyndannan bosap s’yg’atyn sa’ti̇ sy’retteleti̇n ko’ri̇ni̇ste halyqtyn’ og’an degen qurmeti̇ bei’nelenedi̇. Ol memleket pen kei’i̇pker tag’dyrynda man’yzdy oqi’g’anyn’ a’ley’metti̇k astary bolyp tabylady. El bi’ley’s’i̇ a’ki̇mdi̇ qara halyqtyn’ i̇s’i̇nen s’yg’ary’ i’deyasy y’a’zi̇r sai’lay’ ko’ri̇ni̇si̇nde de qai’talanady. Osy jerde A’li’di̇n’ s’yg’armas’ylyq daralyg’y ko’zge s’alynady. Ma’sele mynada, Ju’si̇p jai’yndag’y syujetterdegi̇ y’a’zi̇rmen kezdesy’ epi’zody en’ aldymen A’li’ ty’yndysynda sy’retteledi̇. Demokrati’zmni̇n’ ko’rkemdi̇k si’paty kei’i̇pker o’sy’i̇ni̇n’ folklorlyq s’es’i̇mi̇nde jatyr.
«Qi’ssa Ju’si̇pti̇n’» basqa versi’yalardan ai’yrmasy onda kei’i̇pkerdi̇n’ pats’ag’a ai’naly’y so’z bolady. Aqyn osy jerde qi’yal-g’ajai’yp ertegi̇leri̇ni̇n’ da’stu’ri̇ne i’ek artady. Ju’si̇pti̇n’ perg’ay’yn tu’si̇n jory’y bi’i̇k mansap aldyndag’y alg’as’qy baspaldag’y reti̇nde barlyq versi’yalardag’y syujettti̇n’ turaqty bo’ls’egi̇ne ai’naldy. Ol ko’ri̇ni̇s Inji̇lden bastap, beri̇degi̇ Tomas Mann men Nazym Xi’kmet nusqalarynda da bar. Arab-parsy qalamgerleri̇ syujetti̇n’ tu’pki̇ derek ko’zi̇nen ay’ytqymai’dy. Quranda Ju’si̇p pats’ag’a jaqyn, qolynda bi’li̇gi̇ bar adamdardyn’ bi̇ri̇. Al Tabari’ Ju’si̇pti̇ Mysyr pats’asynyn’ y’a’zi̇ri̇ne ay’ystyrady O’len’ o’ri̇mi̇ne tu’sken parsylyq nusqalarda kei’i̇pkerdi̇n’ bi’li̇kke jety’ joly bi̇rnes’e kezen’derden turady. Sultan ony aldymen Zyli’hanan’ ku’i’ey’i̇ni̇n’ ornynyna y’a’zi̇r eti̇p tag’ai’yndai’dy. As’tyq kezi̇nde du’ni’e salg’an sultan pats’anyn’ tag’yn Ju’si̇pke amanat eti̇p tapsyrady.
« Ani’s a’l-my’ri’dte» bul ko’ri̇ni̇s bylai’ sy’retteledi̇: Ju’si̇p: -As’tyq kelmei’ turyp sog’an qatysty s’aralardy mag’an tapsyr. Olardy o’zi̇m rettei’mi̇n, – dei’di̇. Ma’li̇k: – Barlyq i̇sti̇ o’zi̇n’e tabystai’myn. Ta’j, taq pen mo’r seni̇ki̇. Men endi̇ bi’li̇kten keti̇p, Qudai’g’a mi̇na’jat qylamyn, – dei’di̇. Ju’si̇p sonda: – Ta’j ben taq pats’alar u’s’i̇n kerek. Meni̇n’ ata-babam bi’li̇kten alys ju’rgen adamdar. Men taq pen ta’jge lai’yq adam emespi̇n, – dei’di̇. Ma’li̇k: – Onda ta’j meni̇n’ basymda qala bersi̇n, – dei’di̇. 3 A’li’ de osy son’g’y derekke su’i’enedi̇. Bi̇raq ol a’lgi̇ epi’zodty Ansari’degi̇ ku’rdeli̇, tu’si̇ni̇ksi̇z jerlerden tazartady. Bul oqi’g’a halyq a’debi’eti̇ndegi̇dei’ o’te qarapai’ym tu’rde o’tedi̇. Munda quddy qi’yn jumbaqty s’es’ken boi’da pats’alyqqa qol jetki̇zeti̇n qi’yal-g’ajai’yp ertegi̇leri̇ni̇n’ kei’i̇pkerleri̇ si’yaqty Ju’si̇p pats’anyn’ tu’si̇n joryp bergennen kei’i̇n ko’p uzamai’ taq pen ta’jdi̇ i’emdenedi̇. Tu’rki̇li̇k nusqalarda satylap jog’arlamai’dy, bi̇rden pats’a bolady. Sondyqtan y’a’zi̇rmen kezdeseti̇n ko’ri̇ni̇sti̇ engi̇ze otyryp, ony ereks’e atap o’tedi̇. Bul jai’ttan ertegi̇li̇k saryn anyq bai’qalady. Ma’li̇k Rayan Ju’si̇pke: Pats’alyq endi̇ sag’an lai’yq, -dei’di̇ Onyn’ a’mi̇ri̇n bars’asy qabyl qylsyn endi̇, -dei’di̇ Baspa beti̇n ko’rgen u’lgi̇lerde y’a’zi̇rge bai’lanysty epi’zod ko’p qysqarg’an. Sondyqtan s’yg’arma jeli̇si̇nde es’qandai’ qyzmet atqarmai’dy. A’li’ge dei’i̇ngi̇ versi’yalarda bul ko’ri̇ni̇s kezdespei’di̇. Muny tu’rki̇ aqynynyn’ dara qoltan’basy dep qabylday’g’a a’bden bolady. Ol Ansari’ s’yg’armasyn o’z beti̇ns’e pai’dalang’an Du’rbek pen Ja’mi’de de joq. Demek, ol Ansari’ o’n’degen tolyq nusqada da us’yraspai’dy. S’ayad Xamza A’li’den ko’p als’aq ketpei’di̇. Y’a’zi̇rge qatysty mysalda aqyn tag’y da folklorlyq ty’yndylarg’a ta’n «jaqsylyqqa jaqsylyqpen» jay’ap qaty’ i’deyasyn ustanady. Ju’si̇pti̇n’ jolynda kezdeseti̇n alg’as’qy adam, bi̇r qarag’anda, kedei’, o’te jupyny ko’ri̇nedi̇. Onyn’ bet- a’lpeti̇n ko’ri̇p, Ju’si̇p oi’g’a qalady: A’zi’z Ju’si̇p sarai’dan s’yg’yp edi̇, Bi̇r g’ari̇pti̇ ko’ri̇p baryp edi̇. Ol g’a’ri̇pti̇n’ ki’geni̇ eski̇ edi̇, Ju’si̇p ai’tty: ol mag’an lai’yq emes dedi̇. Bu’gi̇ngi̇ ku’n men Mysyr s’ahymyn, Jaraty’s’ydan bundai’ pats’alyq alsam. Eger o’zi̇me buny y’a’zi̇r qylsam, Mag’an bul lai’yq pa endi̇, -dei’di̇. 4 Sonda Jebi̇rei’i̇l sa’bi’ kezi̇nde Mysyrlyq A’zi’zdi̇n’ aldynda Ju’si̇pti̇n’ ku’na’ jasamag’andyg’yn jari’ya qylyp, aqtap alg’an adamnyn’ bar jasag’an jaqsylyg’yn Ju’si̇pti̇n’ esi̇ne salady. Aqyn osylas’a jaqsylyqtyn’ da jamandyq si’yaqty es’qas’an umytylmai’tyndyg’yn atap o’tedi̇. Dastanda qai’ na’rseni̇n’ de ara-salmag’y saqtalyp otyrady: qylmys jazalanady, jaqsy marapatqa i’e bolady, a’di̇ldi̇k u’stemdi̇k qurady. Bi̇raq dastanda a’di̇l boly’ i’deyasy eki̇us’ty bayandalady. Ti̇pti̇ en’ mi̇nsi̇z bi’ley’s’i̇ni̇n’ o’zi̇ u’nemi̇ a’di̇l bola bermei’di̇. Ju’si̇pti̇n’ aqi’qatty ai’nalyp o’tkeni̇ ty’raly a’n’gi̇me bi̇rnes’e ko’ri̇ni̇ste qai’talanady. Mysaly, ony kei’i̇pkerdi̇n’ y’a’zi̇r tan’day’ tusyndag’y a’reketi̇nen, y’ai’ym-qai’g’ydan a’bden s’o’gi̇p ketken Zyli’hag’a u’i’leny’den bas tartatyn jeri̇nen, Benjami’n astyg’ynyn’ arasyna altyn legen salatyn ko’ri̇ni̇sten bai’qay’g’a bolady. Son’g’y jag’dai’ Ju’si̇pti̇n’ qy’lyg’y, ayar a’reketi̇ reti̇nde tanylady. Qasi’etti̇ su’reni̇ hatqa tu’si̇ry’s’i̇ler bul oqi’g’any pai’g’ambar bi̇ti̇mi̇ne ko’len’ke tu’si̇reti̇ni̇n sezi̇p, kei’i̇pkerdi̇n’ a’reketi̇n aqtay’ u’s’i̇n Jaraty’s’ynyn’ ay’zyna mynandai’ so’zder salady: «Mundai’ qy’lyqty Ju’si̇pke bi̇z jasattyq». So’i’ti̇p, quran hi’kayalarynda kei’i̇pker u’s’i̇n jay’apkers’i̇li̇kti̇ Jaraty’s’y alady. A’li’ de bi̇rge ty’g’an bay’yry zulym ag’alarynyn’ aldynda ury atang’anda Ju’si̇p a’reketi̇ni̇n’ teri̇s yqpalyn jy’yp-s’ai’maq bolady. Benjami’nni̇n’ jaqsylyqqa qi’yanat jasag’any u’s’i̇n ustaly’y, en’ aldymen, kei’i̇pkerdi̇n’ a’kesi̇ne ay’yr soqqy bolar edi̇. Alai’da aqynnyn’ qalay’ymen ko’ri̇pkel a’ke bul qai’g’yly oqi’g’adan jaqsylyqtyn’ nys’anyn bai’qap qalady: U’s’ ulymmen bi̇r jerde ko’ri̇semi̇n… Benjami’nni̇n’ ustaly’yna qatysty ko’ri̇ni̇ste syujetti̇n’ damy’ynda atqaratyn tag’y bi̇r qyzmeti̇ bar. Aqyn kei’i̇pkerdi̇n’ ag’alyryna o’ti̇ri̇ks’i̇, jala jaby’s’y reti̇nde o’zderi̇n-o’zderi̇ a’s’kereley’ge mu’mki̇ndi̇k beredi̇: Ai’tty olar: Ju’si̇pke jay’ap berdi̇,
Bul uldyn’ bi̇r i̇ni̇si̇ jalg’yz edi̇. Ol dag’y osy si’yaqty ury edi̇, Bul ekey’i̇ni̇n’ anasy Rahi’l edi̇.
Olar Ju’si̇pti̇ osylai’ ti̇ldei’di̇. 4
Da’i’ektemeni̇n’ ku’rdeli̇li̇gi̇ne qaramastan barlyq kezende a’di̇ldi̇kti̇n’ si’mvoly sanalatyn Ju’si̇pke bul a’reket ko’len’kesi̇n tu’si̇ri̇p tur. Aqyn qans’a jerden na’zi̇k psi’hologi’yalyq da’lel-da’i’ek ki̇ri̇kti̇rgeni̇men bul ko’ri̇ni̇stegi̇ qai’s’ylyqty jag’dai’dy o’s’i̇re almai’dy. Al ol kei’i̇pkerdi̇n’ bei’nesi̇n somday’ barysynda a’rbi̇r ko’rkem detaldyn’ qyzmeti̇ne jay’apkers’i̇li̇kpen qarai’tyn. Mysaly, altyn legenge qatysty detal o’zge avtorlarda reali’sti̇k si’patta (Tabari’de, o’len’men o’ri̇leti̇n parsylyq nusqalarda, Ansari’ men Andalypta) beri̇leti̇n bolsa, A’li’de qi’yal basym. Aldyng’y avtorlardyn’ s’yg’armalaryna nazar ay’darar bolsaq, onda Ju’si̇p altyn (si’qyrly legendi̇ tyn’dap otyryp, ag’alarynyn’ qylmysyn ti̇zi̇p s’yg’ady). Al A’li’de legenni̇n’ o’zi̇ so’i’lei’di̇. Dastanda a’di̇ldi̇kti̇n’ basty ko’rsetki̇s’i̇ reti̇nde Jaraty’s’y bei’nesi̇nde ko’ri̇nedi̇. S’yg’armag’a bag’a bergen zerttey’s’i̇lerdi̇n’ ko’bi̇ bul ereks’i̇li̇kti̇ s’yg’armanyn’ kems’i̇li̇gi̇ dep tanyp keldi̇. S’yg’armada oryn alg’an di̇ni’ saryn zerttey’s’i̇ qay’ymynyn’ u’rei’i̇n ty’g’yzbasa kerek o’zi̇. D.S.Li’hac’ev ejelgi̇ orys a’debi’eti̇ni̇n’ ta’ji̇ri’besi̇ne su’i’ene otyryp, orta g’asyrlyq oqyrman u’s’i̇n di̇ni’ sarynnyn’ man’yzdylyg’yn basa ai’tady [7,5]. E.E.Bertelsti̇n’ Du’rbek dastanyn’dag’y di̇ni’ moti’vter ty’raly pi̇ki̇ri̇n i̇lgeri̇de kelti̇rdi̇k. «G’ajai’yp qubylystar, – dep jazady g’alym, – dastanda man’yzdy ro’l atqarady. Ai’ta kety’ kerek, peri̇s’telerdi̇n’ u’nemi̇ aralasy’yna qaramastan, dastanda di̇ni’ mi’sti’kalyq boyay’ joq. Keri̇si̇ns’e saryny jag’ynan qi’yal- g’ajai’yp ertegelerge jaqyndai’dy. Mundag’y peri̇s’teler romandyq dastandardag’y di’yu, peri̇ler si’yaqty a’reket etedi̇» [8,168]. G’alym Fi’rdoy’si’di̇n’ «Ju’si̇p-Zyli’hasyn» taldag’an kezde de osy pi̇ki̇rden alystamai’dy. Ol onda jumbaq syrdyn’ saqtalmay’yn dastannyn’ basqa s’yg’armalardan artyqs’ylyg’y dep bag’alai’dy: « Munda es’qandai’ jumbaq syr, es’qandai’ mi’sti’kalyq belgi̇ joq. Jebrei’i̇l i̇skerli̇kpen tapsyrma beredi̇, da’l osylai’ Ju’si̇pti̇n’ jay’abyn tyn’dai’dy». A’li’den reali’sti̇k ko’ri̇ni̇sti̇ qi’yal-g’ajai’yp elementter qosyp bayanday’ a’reketteri̇n bai’qay’g’a bolady. Mysaly, Ju’si̇p jatqan qudyqtyn’ u’sti̇nde peri̇s’teler qus kei’pi̇ne tu’si̇p ai’nalyp us’yp ju’redi̇. Ma’li̇k Dy’g’ar olardy sadaqpen atyp almaqs’y bolady. Du’rbek dastanyn taldag’an Bertels: «Bul ai’ryqs’a detal qarapai’ym reali’zmi̇men ereks’elenedi̇», – dep jazady.
A’debi’etter:
1. Sy’c’kov B. Roman-mi’f// Mann T. I’osi’f i’ ego bratya.-Moskva,1968.t-1.
2. Gorbatki’na T.A. Pesy i’ legendy Nazyma Xi’kmeta.-Moskva,1967
3. Ansari’ Abdollah.Ani’s al-my’ri’di’n y’a s’ams al-majli’s.-Arhi’v I’YaLI’ i’m.G.I’bragi’mova KFAN RF f69 on.1.ed.hr.385
4. Ali’.Qi’ssa Yusy’f.-Arhi’v BFAN RF f.3.on.28 ed.hr.14
5. Balasag’un Ju’si̇p Xas-Xadji’p.Qutadyg’y’ bi̇li̇k.-Almaty,1900.
6. Li’hac’ev D.S. Poeti’ka drevnery’sskoi’ li’teraty’ry.Leni’ngrad,1967
7. Bertels E.E.Y’zbekski’i’ poet Dy’rbek i’ ego poema o I’osi’fe Prekrasnom.-Almanah Dar.Tas’kent,1944.
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.