Erli̇kke toly jyr Ерлікке толы жыр.

 

Пазылбек Бисенбаев,

Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы

кафедрасының

                                                                                                                      аға оқытушысы ;               

                                                                                                                        Ерхан Кәрбозов,

                                    Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы

 кафедрасының     доценті

 

 

Ерлікке толы жыр

 

 

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология және әлем тілдері факультетінде аға оқытушы П.Бисенбаев пен доцент Е.Кәрбозовтың ұйымдастыруымен 3 курс «Қазақ тілім мен әдебиеті» мамандығы студенттерімен «Қазақтың тарихи жырлары» атты  пән ауанында  Ығылман Шөрековтің шығармашылығына арналған әдеби кеш өтті

Жыр үлгілерінің тарихи шындыққа қатыстын анықтау эпостанудың  алдында тұрған келелі мәселелердің бірі. Тарихи жырларға өзек болған оқиғалар мен олардың ел санасын оятудағы қызметі, көркемдік қажеттілікке айналуы арасындағы шығармашылық үдерістің заңдылықтарын ашу әлі де болса жете қарастыруды қажет ететіні анық. Мақала көтерген мәселенің бірі – жырдың жекелеген мағыналық бөліктерін нақтылы тексеру арқылы тұтас шығарманың образдар жүйесін, түптұлғалар тағдырын танып білуге саяды. «Көшпенділер», «Аласапыран» т.б. сияқты тарихи романдардың жазылу жайын талдауға қаламгердің күнделіктері, хаттары, мақалалары, жинаған материялдары, замандастарының естеліктері көп көмектеседі. Ал әуел баста ауызша тараған әңгімелердің негізінде дүниеге келген тарихи жырды бөлшектеп зерттеу оңай шаруа емес. Жазба әдебиет үлгілерінде автор ұстанымы бірінші кезекке шықса, тарихи жырларда халықтың арман-аңсары алдыңғы орында тұрады.

Тарихи  жыр қоғамдық өмірдің қатты шиеленіскен тұстарында, дауылды  дәуірлерде ғана ерекше дамитын елеулі жанр. Р. Бердібаев «Қазақ эпосы» атты монографиясында тарихи жырларда тарихи оқиғалардың сақталатынын, сонымыен бірге тарихта анық болып өткен жайлар мен адамдарды ауызша тараған аңыз негізінде жырлау өзінше бір аралық жанр деуге болады деген тұжырым жасайды[1,186]. Бұл жерде есте болатын басы ашық шындық сол-эпос тудыруға тарихтың белгілі бір кезеңдерінде айрықша қажеттіліктер себеп болады. Басынан небір ауыр кезеңдерді өткерген халық батырларының қаһармандық істерін еске түсіріп, содан рухтанады, медет табады. Мезгілі жеткенде ғана бұрыннан келе жатқан сарындар, аңыздар жаңа дүниетаным тұрғысынан қорытылып, тың қуатпен жаңғырады. Эпикалық аңыздаулардың хронологиялық түбірін табудың, жырдың өмір шындығына қатысын анықтаудың қиын болатыны да осыдан көрінсе керек. Сондықтан да жырға өзек болған тарихи-фольклорлық үлгілерді жинап, талдап тексеру ғана генезис туралы неғұрлым дұрыс тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда, тарихи эпостың жанрлық, поэтикалық бітімін жеке-жеке тексеріп шығу ғана үлкен қорытындылар, заңдылықтар ашуға жол салмақ[2,11].

«Исатай-Махамбет» дастанының өмір шындығына қатысы

Халықтың рухани мұрасы саналған тарихи-фольклорлық үлгілер дүбірлі дәуірлердің жаңғырығындай. Одан ұлтымыздың ерлік-елдік бітімі танылады, аңсар-арманы көрінеді. Сондықтан эпикалық жәдігерлеріміздің қай-қайсысында да тарихи шындықтың елесі бар. Алайда тарихилық мәселесі  әдебиет әлемінде  әртүрлі деңгейде байқалады.

«Тарих пен әдебиет-егіз. Олар бірін-бірі толықтырып, тарих сабағын кейінгі ұрпаққа қатар жеткізіп отырады. Тарих деректерге сүйенсе, әдебиет сол тарихи оқиғаларды суреттеп, бейнелеп жеткізеді»[3,107]. Сондықтан  ел басынан өткен түрлі тарихи жағдайлар халық әдебиетінің жанрлық үлгілерінде молынан сақталған. Батырлары мен ақындарын қадір тұтқан аталарымыз, әсіресе,  тарихи жырларға ерекше мән берген.  М. Әуезов «Исатай- Махамбет» жырының мәнісі туралы «Әдебиеті тарихы» еңбегінде  былай деп жазады: « Исатай өз заманында зор іс істеп өтті. Ол құр сөз сөйлеуді қанағат қылған жоқ.Барлық ақыл мен қайратты іске жұмсады. Сол іс пен мақсаттың жолына басын бағалап, оның қадірін ұққан болса, ел алдымен сол жақсысын ұмытпауы керек. Соның аруағы қалың елдің аузында үнемі аталып, үнемі еске алынып жүруі керек. Олай болса, Исатайдан соңғы бір алуан жақсының міндеті сол батырдың аруағын тірілту.

Бұл міндетті атқаратын кім? Немен тірілтеді? Атқаратын сол тарихи дәстүр тұрғызған екі алуан жақсының бірі деп саналған кемеңгер қария мен ойшыл жырау. Исатайлар  қол қызметін  атқарып өткенде, бұл сол оқиғалардың бетіне қарай ел ойы мен ел сезімін тәрбиелеуге міндетті»[4,167]  Қазақ халқының тәуелсіздігі жолында өлшеусіз еңбек еткен   тарихи тұлғалар жайындағы жырлар мен аңыз-әңгімелердің атқаратын танымдық- тәрбиелік қызметі бұған нақты дәлел.

Исатай- Махамбеттің ерлік істерін сипаттауға арналған ауқымды шығарманың  уақыт тезіне шыдам беріп, бүгінгі күнге толық күйінде жеткеніне шүкіршілік  етеміз.ХIX ғасырдағы тарихи жырлардың өзара айырмашылықтары  бар. Кей шығармалар бас кейіпкердің ғұмырбаянын толығырақ  қамтып, тарихи оқиғалардың хронологиялық ретін сақтауға күш салса, енді бір жырлар кейіпкер қатысқан негізгі оқиғаларды ғана өзек етеді, сонымен бірге олардың қатарында  аңыздық мотивтерден тұратын романтикалық сарындағы туындылар  да кездеседі. Жанрдың көркемдік кестесіне, ақын-жыраулардың көтеретін мәселелеріне орай нақты өмір шындығына қатысы да әрқалай көрінеді. Осы жерде атап өтуге тұрарлық тағы бір жайт- тарихи жырлардың көпшілігінің авторы белгілі болып келетіндігі[5,156].

Ығылман Шөреков дастанында Исатай Тайманұлының әулеттік шежіресінен бастап, батыр өмірінің көтеріліске қатысты тұстары неғұрлым толық баяндалған. Кейбір жерлері, мәселен, Шекті Көтібар батырмен жолығатын кезі болмаса, бұл шығарма көпшілікке мәлім жайттардан алшақ кетпейді. Сондықтан Ығылман туындысының тарихилық сипаты басым деп есептейміз. Исатайдың ұранға шыққан Ағатайдың ұрпағы екені, жеке басының қасиеттері, Жәңгір ханның Исатайды ата-бабама тіл тигіздің деп үш күн қамап, алпыс атан айып тартқызатыны, Исатай қолының Қиялы деген моланың түбінде Қарауылқожа бастаған хан қолымен бетпе-бет келуі, көтерілісшілердің  Жәңгір ханның Жасқұстағы ордасын қамауы, Исатай жасағының Тастөбе деген жерде патшаның самсаған қолынан қырғын табуы, Истай мен Махамбеттің Жайықтың арғы бетіне өтуі, батырдың Құдайберген досымен бірге Әлім мен Адай руларын татуластырмақ болып, Сағыз бен Жемнен өтуі, Шекті Көтібар, Арыстандармен жолығуы, Хиуа ханы Ардағұлдан арнайы хат алып келген Қайбалдымен кездесуі, Исатайдың Хиуаны қыстауы, Андағұлдың отыз мың әскер беруге уәде етуі, Исатайдың Андағұл көмегін күтпей соғысуға бел байлауы, қаптаған қолға кез болған батырдың жаяулап көппен жалғыз алысуы, т.б. оқиғалар шығарманың екі бөліміне топтастырылған. Ақын әйгілі туындысын халықтың жадында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан ауызша әңгімелерге сүйеніп жазғанымен, онда шектен шыққан қиял қоспасы, адам нанғысыз әсірелеулер кездеспейді.Бұлардың ішінде автордың өзі ойлап тапқан ешкімі де, ешнәрсесі де жоқ, бәрі де бар, бәрі де болған… Сондай-ақ, оқиғаларды суреттегенде де автор тарихи шындықтан алшақ кетпейді[6,78].

 

       Ығылман Шөреков туындысындағы Исатай мен Махамбет тұлғасы

 

Ығылман Шөрековтің жәдидше сауаты болған.Ол халық көтерілісі туралы жырлаудың жауапкершілігін де, қиындығын да сезіне отырып, осы абыройлы міндетті атқаруды өзімнің ақындық, азаматтық борышым деп түсінді[7,187]. Оның осы тақырыпқа ден қойып, эпик ақын ретінде қалыптасуына ықпал еткен Махамбет, Мұрат Мөңкеұлы, Шернияз, Төлеген ақындар өмір сүрген орта. Жырдың екі бөлімінде де Исатайдың кіршіксіз адалдығы, халыққа қамқор, әділ батыр екендігі ақындық шарықтау, әсірелеу амалдарымен шыншыл әңгімеленеді.

Исатай батыр ел- жұртқа  тізесі батқан Жәңгір ханмен жауығып неше рет абақтыда болды, Қарауылқожа әскерін соғыста қашырды десек те, қалың қолмен орданы қамап тұрған Исатай хан елшілерін қабылдап, бар мәселені ынтымақ жолымен шешуге ұмтылады. Бұл батырдың солқылдақтық жасауы емес, халықты қырғынға ұшыратпаудың амалын іздеп шарқ ұрған сәті болатын. Алайда патша әскерін алдырған Жәңгір қарусыз қолды жайратып салады. Ығылман жырында дәп осы жағдай барынша дәлелді көркем көрініс береді.

Исатай батырдың Тастөбедегі шайқастан кейінгі тағдыры түрлі деректерде әрқилы баяндалады. Ығылман ақын туындысының дәл осы мәселені анықтауда өзіндік қосарлығы бар екенін көреміз. Өйткені, көтерілістің екінші кезеңі Тайсойған, Бүйрек құмдарында, Ығылман ақынның өз елінде өткен,  сондықтан деректер толық күйінде сақталып жетуі мүмкін. Мұнда Исатайдың алты ата Әлім ішіне барып Көтібар мен Арыстан батырларға жолығуы, сонда Адайлардың ауыр халін сипаттай келіп, оларға көмек көрсетуге шақырғаны айтылады. Ол келісімнің мәнісі: Адай мен Әлім батырлары бірін-бірі шаппасын, құтсыз қонысқа таласып, бұзықтыққа жол ашпасын, босқа қырғын таппасын дегенге саяды. Исатайдың жүйелі сөзі, орнықты билігі көп адамға ой салады[8,453].

Бұдан ел қамын жеген батырдың шиеленіскен істің үнемі күрмеуін табуға күш салғаны, қандай жағдайда да бітімге келу жолдарын ұдайы ойлап отырғаны байқалады. Ақын  көтеріліс басшысының асқақ бейнесін тұлғалап қана қойған жоқ, жұртын сүйген, жеке басының мүддесінен ел мүддесін жоғары қоя білген азамат қандай болуы керектігін де көркем бейнеледі[9,244].

Исатай мен Махамбет заманында қазақ халқының патшалық отарлаушыларға қарсы бас құрап, қарсылық көрсете білгені, тәуелсіздік кілті ел бірлігіне байланысты екені Ығылман шығармасында анық көрініс тапқан. Исатай Тайманұлының:

Тәңірі алдында хақ болып,

Қалмаңыз үлкен борышқа.

Қыран құстың баласы

Қырымға салып көздерін,

Бірлік тауып өздерің,

Қайратың болса қылсайшы.

Ел үшін шауып намысқа[10,29],-деуі халықтың қандай үлкен іске де қолдау көрсететініне  зор сенімнің белгісіндей. Әсіресе халықтың шексіз сүйіспеншілігіне бөленген ол қазақ жұрты өзінің азат қалпын сақтап тұру үшін бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаруы керектігін өсиет етіп қалдырады.

Исатайдың үзеңгілес серіктерінен айырылып, жан-жақтан құралған тұзақтан аман өтіп, Сағыз өзенінің тұсына келіп, алты күн бөгелгендегі көңіл күйі оның:

Басшылық етіп халқыма,

Жетім мен жесір, мүгедек,

Жалғыз бенен жартыға

Тарылғанда дем бердім.

Күні бір бүгін болғанда

Қу моланы үй қылып,

Мұны да кеңдік күй біліп,

Ұйықтаса түске кірмеген

Көрмеген затты мен көрдім[11,112] ,- деген сөздерінен анық анғарылады.

Ығылман туындысы «Исатай-Махамбет» аталғанымен жыр желісінде Махамбеттің тарихи тұлғасын суреттеуге аз орын берілген. Бар болғаны екі-үш жерде ғана кездеседі. Соның өзінде Махамбеттің бейнесі басқа батырлардан ерекше. Махамбет қызу қанды, өрт мінезді, жауына мейірімсіз, соғыста, қанды қырғын ішінде ұрыс салған сайын қайраты тасып отыратын қайтпас батыр, халық мұңын жырлайтын ақын ретінде бейнеленеді. Мәселен, Исатай қолы Қиялы деген моланың түбінде Қарауылқожа бастаған хан әскеріне бетпе-бет келіп, майдан ашатын тұста ерекше қайрат көрсететін осы Махамбет:

Бүгінге дейін тұрдырып,

Осынша қолды қырдырып,

Тұрғаның ерлер қалай деп

Келе батыр зарланды…

Тұра алмады дәт тұтып,

Кездескен соң өшімен.

«Ағатайлап» ат қойды,

Айбынсын енді несінен?! – дейді ақын [12,94].

Көтеріліске саналы түрде жан-тәнімен беріліп қызмет еткен, азаттық идеясымен жалындаған дауылпаз ақынның нұрлы тұлғасы мынандай суреттерден де байқалып қалады:

Сөз мереке жасатып,

Көңілдің дертін босатып,

Бір екі сағат айналды.

Махамбет сынды батырдың

Қайрап айтқан сөзінен

Жабыққан ерлер пайда алды [13,57].

«Исатай-Махамбет» туындысы композициялық құрылымы, тарихи деректер мен құнды мәліметтерді игеруі, Исатай бейнесін халық ұғымына сай асқақтата көрсете алғандығы жағынан әдебиетіміздегі  үздік шығармалар қатарынан саналуға әбден лайық. Жас ұрпақты туған елін, халқын сүюге баулитын, адалдыққа, әділдік пен ерлікке үйрететін бұл шығарма ұлтымыздың қастерлі дүниесі болып қала бермек. Махамбет мұрасын жинаушы, бұрынғының батырлары мен ақындары туралы толғаулар жазған Ығылман ақынның нақыл, терме түріндегі шумақтары дастанды ажарландыра түскен [14,289].

 

                                                 Қорытынды

 

Қазақ халқының азаттық жолындағы жанкешті күресін және оның жалынды жетекшілері Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтің ерлік істерін,тағдыр-талайын жыр еткен көркем туындылардың ішінде  Ығылман Шөрековтің тарихи туындысы көрнекті орынға ие. Бабаларымыздың патша өкіметінің  отарлаушылық саясатына қарсылығын, бостандық сүйгіштігін, қаһармандық қырын, ұлтжандылығын  сипаттауда бұл дастан қазан төкерісіне дейін шығарылған сюжетті жырлардың бірегейінен саналады. Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы құнды зерттеу жазған академик Қ.Жұмалиевтің дастанды мазмұны, көркемдігі жағынан жоғары бағалауы да сондықтан[15,227] .                             

Әдебиеттер

1. Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-Алматы, 1982
2. Сейітжанов З. Тарихи эпос.-Алматы, 1994

3. Қирабаев С. Ақжолтай Ағыбай батыр- ұлт-азаттық қозғалысының қаһарманы // Көп томдық шығармалар жинағы. 5-том.- Алматы,2007.
4. Әуезов М. Әдебиет тарихы.-Алматы, 1991.
5. Сыдықов Т. Қазақ тарихи жырлары және бүгінгі ғылым// Қазақ фольклорының тарихилығы.-Алматы, 1990
6. Рахимов Б. Тарихи эпос табиғаты.-Алматы,1999
7. Сейдеханов К. Исата-Махамбет // Қазақ тарихи жырларының мәселелері.-Алматы,1979
8. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы, 2006
9. Мағауин М.Ғасырлар бедері.-Алматы, 1991
10. Шөреков Ы. Исатай-Махамбет.-Алматы, 1976.
11. Мекебаев Т., Бисенбаев П. XIX ғасырдағы тарихи жырлар.-Алматы, 2014
12. Бабалар сөзі.60-том.-Алматы, 2010
13. Қазақ қолжазбалары.II том.-Алматы,2010
14. Тұрысбек Р. Өмірдің өшпес өрнегі // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір.-Алматы, 2003
15. Жұмалиев Қ. Ығылман Шөреков. //Қазақ әдебиетінің тарихы. IIтом.-Алматы, 1965

 

                                            References

1. Berdibaev R. Qazaq eposy.-Almaty, 1982
2. Seitganov Z. Tarihi epos.-Almaty, 1994
3. Kirabaev S. Akjoltay Agybay batyr – ult-azattyk kozgalysinin kaharmany// Kop tomdyk shygarmalar jinagy. 5-tom.-Almaty,2007.
4. Auezov M. Adebiet tarihy.-Almaty,1991
5. Sydykov T. Qazaq tarihi jyrlary jane bugingi gylym // Qazaq folklorynyn tarihy.-Almaty,1990
6. Rahimov B. Tarihi epos tabigaty.-Almaty, 1999
7. Seidehanov K. Isatai-Mahambet // Qazaq tarihi jyrlarynyn maseleleri.-Almaty,1979
8. Suiunshaliev H. Qazaq adebietinin tarihy.-Almaty, 2006
9. Magauin M. Gasyrlar bedery.-Almaty, 1991
10. Shorekov I. Isatai-Mahambet.-Almaty, 1976
11. Mekebaev T., Bisenbaev P. XIX gasyrdagy tarihi jyrlar.-Almaty,2014
12. Babalar sozi. 60-tom.-Almaty,2010
13. Qazaq qoljazbalary.II-tom.-Almaty,2010
14. Turysbek R.Omirdin oshpes ornegi // Mahambet poeziasyndagy erlik pen eldik ruhy jane qazirgi dauir.-Almaty,2003
15. Jumaliev Q. Ygylman Shorekov // Qazaq adebietinin tarihy.II-tom.-Almaty,1965

 

Pazylbek Bi’senbaev,
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy kafedrasynyn’
ag’a oqyty’s’ysy ;
Erhan Ka’rbozov,
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy kafedrasynyn’ doc’enti̇

Erli̇kke toly jyr

 

A’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇ni̇n’ fi’lologi’ya ja’ne a’lem ti̇lderi̇ faky’lteti̇nde ag’a oqyty’s’y P.Bi’senbaev pen doc’ent E.Ka’rbozovtyn’ ui’ymdastyry’ymen 3 ky’rs «Qazaq ti̇li̇m men a’debi’eti̇» mamandyg’y sty’dentteri̇men «Qazaqtyn’ tari’hi’ jyrlary» atty pa’n ay’anynda Ig’ylman S’o’rekovti̇n’ s’yg’armas’ylyg’yna arnalg’an a’debi’ kes’ o’tti̇
Jyr u’lgi̇leri̇ni̇n’ tari’hi’ s’yndyqqa qatystyn anyqtay’ epostany’dyn’ aldynda turg’an keleli̇ ma’selelerdi̇n’ bi̇ri̇. Tari’hi’ jyrlarg’a o’zek bolg’an oqi’g’alar men olardyn’ el sanasyn oyaty’dag’y qyzmeti̇, ko’rkemdi̇k qajetti̇li̇kke ai’naly’y arasyndag’y s’yg’armas’ylyq u’deri̇sti̇n’ zan’dylyqtaryn as’y’ a’li̇ de bolsa jete qarastyry’dy qajet eteti̇ni̇ anyq. Maqala ko’tergen ma’seleni̇n’ bi̇ri̇ – jyrdyn’ jekelegen mag’ynalyq bo’li̇kteri̇n naqtyly teksery’ arqyly tutas s’yg’armanyn’ obrazdar ju’i’esi̇n, tu’ptulg’alar tag’dyryn tanyp bi̇ly’ge sayady. «Ko’s’pendi̇ler», «Alasapyran» t.b. si’yaqty tari’hi’ romandardyn’ jazyly’ jai’yn talday’g’a qalamgerdi̇n’ ku’ndeli̇kteri̇, hattary, maqalalary, ji’nag’an materi’yaldary, zamandastarynyn’ esteli̇kteri̇ ko’p ko’mektesedi̇. Al a’y’el basta ay’yzs’a tarag’an a’n’gi̇melerdi̇n’ negi̇zi̇nde du’ni’ege kelgen tari’hi’ jyrdy bo’ls’ektep zerttey’ on’ai’ s’ary’a emes. Jazba a’debi’et u’lgi̇leri̇nde avtor ustanymy bi̇ri̇ns’i̇ kezekke s’yqsa, tari’hi’ jyrlarda halyqtyn’ arman-an’sary aldyn’g’y orynda turady.
Tari’hi’ jyr qog’amdyq o’mi̇rdi̇n’ qatty s’i’eleni̇sken tustarynda, day’yldy da’y’i̇rlerde g’ana ereks’e dami’tyn eley’li̇ janr. R. Berdi̇baev «Qazaq eposy» atty monografi’yasynda tari’hi’ jyrlarda tari’hi’ oqi’g’alardyn’ saqtalatynyn, sonymyen bi̇rge tari’hta anyq bolyp o’tken jai’lar men adamdardy ay’yzs’a tarag’an an’yz negi̇zi̇nde jyrlay’ o’zi̇ns’e bi̇r aralyq janr dey’ge bolady degen tujyrym jasai’dy[1,186]. Bul jerde este bolatyn basy as’yq s’yndyq sol-epos ty’dyry’g’a tari’htyn’ belgi̇li̇ bi̇r kezen’deri̇nde ai’ryqs’a qajetti̇li̇kter sebep bolady. Basynan nebi̇r ay’yr kezen’derdi̇ o’tkergen halyq batyrlarynyn’ qaharmandyq i̇steri̇n eske tu’si̇ri̇p, sodan ry’htanady, medet tabady. Mezgi̇li̇ jetkende g’ana burynnan kele jatqan saryndar, an’yzdar jan’a du’ni’etanym turg’ysynan qorytylyp, tyn’ qy’atpen jan’g’yrady. Epi’kalyq an’yzday’lardyn’ hronologi’yalyq tu’bi̇ri̇n taby’dyn’, jyrdyn’ o’mi̇r s’yndyg’yna qatysyn anyqtay’dyn’ qi’yn bolatyny da osydan ko’ri̇nse kerek. Sondyqtan da jyrg’a o’zek bolg’an tari’hi’-folklorlyq u’lgi̇lerdi̇ ji’nap, taldap teksery’ g’ana genezi’s ty’raly neg’urlym durys tujyrym jasay’g’a mu’mki̇ndi̇k beredi̇. Osy turg’ydan alyp qarag’anda, tari’hi’ epostyn’ janrlyq, poeti’kalyq bi̇ti̇mi̇n jeke-jeke tekseri̇p s’yg’y’ g’ana u’lken qorytyndylar, zan’dylyqtar as’y’g’a jol salmaq[2,11].
«I’satai’-Mahambet» dastanynyn’ o’mi̇r s’yndyg’yna qatysy
Xalyqtyn’ ry’hani’ murasy sanalg’an tari’hi’-folklorlyq u’lgi̇ler du’bi̇rli̇ da’y’i̇rlerdi̇n’ jan’g’yryg’yndai’. Odan ultymyzdyn’ erli̇k-eldi̇k bi̇ti̇mi̇ tanylady, an’sar-armany ko’ri̇nedi̇. Sondyqtan epi’kalyq ja’di̇gerleri̇mi̇zdi̇n’ qai’-qai’sysynda da tari’hi’ s’yndyqtyn’ elesi̇ bar. Alai’da tari’hi’lyq ma’selesi̇ a’debi’et a’lemi̇nde a’rtu’rli̇ den’gei’de bai’qalady.
«Tari’h pen a’debi’et-egi̇z. Olar bi̇ri̇n-bi̇ri̇ tolyqtyryp, tari’h sabag’yn kei’i̇ngi̇ urpaqqa qatar jetki̇zi̇p otyrady. Tari’h derekterge su’i’ense, a’debi’et sol tari’hi’ oqi’g’alardy sy’rettep, bei’nelep jetki̇zedi̇»[3,107]. Sondyqtan el basynan o’tken tu’rli̇ tari’hi’ jag’dai’lar halyq a’debi’eti̇ni̇n’ janrlyq u’lgi̇leri̇nde molynan saqtalg’an. Batyrlary men aqyndaryn qadi̇r tutqan atalarymyz, a’si̇rese, tari’hi’ jyrlarg’a ereks’e ma’n bergen. M. A’y’ezov «I’satai’- Mahambet» jyrynyn’ ma’ni̇si̇ ty’raly «A’debi’eti̇ tari’hy» en’begi̇nde bylai’ dep jazady: « I’satai’ o’z zamanynda zor i̇s i̇step o’tti̇. Ol qur so’z so’i’ley’di̇ qanag’at qylg’an joq.Barlyq aqyl men qai’ratty i̇ske jumsady. Sol i̇s pen maqsattyn’ jolyna basyn bag’alap, onyn’ qadi̇ri̇n uqqan bolsa, el aldymen sol jaqsysyn umytpay’y kerek. Sonyn’ ary’ag’y qalyn’ eldi̇n’ ay’zynda u’nemi̇ atalyp, u’nemi̇ eske alynyp ju’ry’i̇ kerek. Olai’ bolsa, I’satai’dan son’g’y bi̇r aly’an jaqsynyn’ mi̇ndeti̇ sol batyrdyn’ ary’ag’yn ti̇ri̇lty’.
Bul mi̇ndetti̇ atqaratyn ki̇m? Nemen ti̇ri̇ltedi̇? Atqaratyn sol tari’hi’ da’stu’r turg’yzg’an eki̇ aly’an jaqsynyn’ bi̇ri̇ dep sanalg’an kemen’ger qari’ya men oi’s’yl jyray’. I’satai’lar qol qyzmeti̇n atqaryp o’tkende, bul sol oqi’g’alardyn’ beti̇ne qarai’ el oi’y men el sezi̇mi̇n ta’rbi’eley’ge mi̇ndetti̇»[4,167] Qazaq halqynyn’ ta’y’elsi̇zdi̇gi̇ jolynda o’ls’ey’si̇z en’bek etken tari’hi’ tulg’alar jai’yndag’y jyrlar men an’yz-a’n’gi̇melerdi̇n’ atqaratyn tanymdyq- ta’rbi’eli̇k qyzmeti̇ bug’an naqty da’lel.
I’satai’- Mahambetti̇n’ erli̇k i̇steri̇n si’pattay’g’a arnalg’an ay’qymdy s’yg’armanyn’ y’aqyt tezi̇ne s’ydam beri̇p, bu’gi̇ngi̇ ku’nge tolyq ku’i’i̇nde jetkeni̇ne s’u’ki̇rs’i̇li̇k etemi̇z.XIX g’asyrdag’y tari’hi’ jyrlardyn’ o’zara ai’yrmas’ylyqtary bar. Kei’ s’yg’armalar bas kei’i̇pkerdi̇n’ g’umyrbayanyn tolyg’yraq qamtyp, tari’hi’ oqi’g’alardyn’ hronologi’yalyq reti̇n saqtay’g’a ku’s’ salsa, endi̇ bi̇r jyrlar kei’i̇pker qatysqan negi̇zgi̇ oqi’g’alardy g’ana o’zek etedi̇, sonymen bi̇rge olardyn’ qatarynda an’yzdyq moti’vterden turatyn romanti’kalyq saryndag’y ty’yndylar da kezdesedi̇. Janrdyn’ ko’rkemdi̇k kestesi̇ne, aqyn-jyray’lardyn’ ko’tereti̇n ma’seleleri̇ne orai’ naqty o’mi̇r s’yndyg’yna qatysy da a’rqalai’ ko’ri̇nedi̇. Osy jerde atap o’ty’ge turarlyq tag’y bi̇r jai’t- tari’hi’ jyrlardyn’ ko’ps’i̇li̇gi̇ni̇n’ avtory belgi̇li̇ bolyp keleti̇ndi̇gi̇[5,156].
Ig’ylman S’o’rekov dastanynda I’satai’ Tai’manulynyn’ a’y’letti̇k s’eji̇resi̇nen bastap, batyr o’mi̇ri̇ni̇n’ ko’teri̇li̇ske qatysty tustary neg’urlym tolyq bayandalg’an. Kei’bi̇r jerleri̇, ma’selen, S’ekti̇ Ko’ti̇bar batyrmen jolyg’atyn kezi̇ bolmasa, bul s’yg’arma ko’ps’i̇li̇kke ma’li̇m jai’ttardan als’aq ketpei’di̇. Sondyqtan Ig’ylman ty’yndysynyn’ tari’hi’lyq si’paty basym dep eseptei’mi̇z. I’satai’dyn’ urang’a s’yqqan Ag’atai’dyn’ urpag’y ekeni̇, jeke basynyn’ qasi’etteri̇, Ja’n’gi̇r hannyn’ I’satai’dy ata-babama ti̇l ti’gi̇zdi̇n’ dep u’s’ ku’n qamap, alpys atan ai’yp tartqyzatyny, I’satai’ qolynyn’ Qi’yaly degen molanyn’ tu’bi̇nde Qaray’ylqoja bastag’an han qolymen betpe-bet kely’i̇, ko’teri̇li̇ss’i̇lerdi̇n’ Ja’n’gi̇r hannyn’ Jasqustag’y ordasyn qamay’y, I’satai’ jasag’ynyn’ Tasto’be degen jerde pats’anyn’ samsag’an qolynan qyrg’yn taby’y, I’stai’ men Mahambetti̇n’ Jai’yqtyn’ arg’y beti̇ne o’ty’i̇, batyrdyn’ Qudai’bergen dosymen bi̇rge A’li̇m men Adai’ ry’laryn taty’lastyrmaq bolyp, Sag’yz ben Jemnen o’ty’i̇, S’ekti̇ Ko’ti̇bar, Arystandarmen jolyg’y’y, Xi’y’a hany Ardag’uldan arnai’y hat alyp kelgen Qai’baldymen kezdesy’i̇, I’satai’dyn’ Xi’y’any qystay’y, Andag’uldyn’ otyz myn’ a’sker bery’ge y’a’de ety’i̇, I’satai’dyn’ Andag’ul ko’megi̇n ku’tpei’ sog’ysy’g’a bel bai’lay’y, qaptag’an qolg’a kez bolg’an batyrdyn’ jayay’lap ko’ppen jalg’yz alysy’y, t.b. oqi’g’alar s’yg’armanyn’ eki̇ bo’li̇mi̇ne toptastyrylg’an. Aqyn a’i’gi̇li̇ ty’yndysyn halyqtyn’ jadynda saqtalyp, urpaqtan-urpaqqa ay’ysyp kele jatqan ay’yzs’a a’n’gi̇melerge su’i’eni̇p jazg’anymen, onda s’ekten s’yqqan qi’yal qospasy, adam nang’ysyz a’si̇reley’ler kezdespei’di̇.Bulardyn’ i̇s’i̇nde avtordyn’ o’zi̇ oi’lap tapqan es’ki̇mi̇ de, es’na’rsesi̇ de joq, ba’ri̇ de bar, ba’ri̇ de bolg’an… Sondai’-aq, oqi’g’alardy sy’rettegende de avtor tari’hi’ s’yndyqtan als’aq ketpei’di̇[6,78].

Ig’ylman S’o’rekov ty’yndysyndag’y I’satai’ men Mahambet tulg’asy

Ig’ylman S’o’rekovti̇n’ ja’di’ds’e say’aty bolg’an.Ol halyq ko’teri̇li̇si̇ ty’raly jyrlay’dyn’ jay’apkers’i̇li̇gi̇n de, qi’yndyg’yn da sezi̇ne otyryp, osy abyroi’ly mi̇ndetti̇ atqary’dy o’zi̇mni̇n’ aqyndyq, azamattyq borys’ym dep tu’si̇ndi̇[7,187]. Onyn’ osy taqyrypqa den qoi’yp, epi’k aqyn reti̇nde qalyptasy’yna yqpal etken Mahambet, Murat Mo’n’keuly, S’erni’yaz, To’legen aqyndar o’mi̇r su’rgen orta. Jyrdyn’ eki̇ bo’li̇mi̇nde de I’satai’dyn’ ki̇rs’i̇ksi̇z adaldyg’y, halyqqa qamqor, a’di̇l batyr ekendi̇gi̇ aqyndyq s’aryqtay’, a’si̇reley’ amaldarymen s’yns’yl a’n’gi̇melenedi̇.
I’satai’ batyr el- jurtqa ti̇zesi̇ batqan Ja’n’gi̇r hanmen jay’yg’yp nes’e ret abaqtyda boldy, Qaray’ylqoja a’skeri̇n sog’ysta qas’yrdy desek te, qalyn’ qolmen ordany qamap turg’an I’satai’ han els’i̇leri̇n qabyldap, bar ma’seleni̇ yntymaq jolymen s’es’y’ge umtylady. Bul batyrdyn’ solqyldaqtyq jasay’y emes, halyqty qyrg’yng’a us’yratpay’dyn’ amalyn i̇zdep s’arq urg’an sa’ti̇ bolatyn. Alai’da pats’a a’skeri̇n aldyrg’an Ja’n’gi̇r qary’syz qoldy jai’ratyp salady. Ig’ylman jyrynda da’p osy jag’dai’ baryns’a da’leldi̇ ko’rkem ko’ri̇ni̇s beredi̇.
I’satai’ batyrdyn’ Tasto’bedegi̇ s’ai’qastan kei’i̇ngi̇ tag’dyry tu’rli̇ derekterde a’rqi’ly bayandalady. Ig’ylman aqyn ty’yndysynyn’ da’l osy ma’seleni̇ anyqtay’da o’zi̇ndi̇k qosarlyg’y bar ekeni̇n ko’remi̇z. O’i’tkeni̇, ko’teri̇li̇sti̇n’ eki̇ns’i̇ kezen’i̇ Tai’soi’g’an, Bu’i’rek qumdarynda, Ig’ylman aqynnyn’ o’z eli̇nde o’tken, sondyqtan derekter tolyq ku’i’i̇nde saqtalyp jety’i̇ mu’mki̇n. Munda I’satai’dyn’ alty ata A’li̇m i̇s’i̇ne baryp Ko’ti̇bar men Arystan batyrlarg’a jolyg’y’y, sonda Adai’lardyn’ ay’yr hali̇n si’pattai’ keli̇p, olarg’a ko’mek ko’rsety’ge s’aqyrg’any ai’tylady. Ol keli̇si̇mni̇n’ ma’ni̇si̇: Adai’ men A’li̇m batyrlary bi̇ri̇n-bi̇ri̇ s’appasyn, qutsyz qonysqa talasyp, buzyqtyqqa jol as’pasyn, bosqa qyrg’yn tappasyn degenge sayady. I’satai’dyn’ ju’i’eli̇ so’zi̇, ornyqty bi’li̇gi̇ ko’p adamg’a oi’ salady[8,453].
Budan el qamyn jegen batyrdyn’ s’i’eleni̇sken i̇sti̇n’ u’nemi̇ ku’rmey’i̇n taby’g’a ku’s’ salg’any, qandai’ jag’dai’da da bi̇ti̇mge kely’ joldaryn udai’y oi’lap otyrg’any bai’qalady. Aqyn ko’teri̇li̇s bass’ysynyn’ asqaq bei’nesi̇n tulg’alap qana qoi’g’an joq, jurtyn su’i’gen, jeke basynyn’ mu’ddesi̇nen el mu’ddesi̇n jog’ary qoya bi̇lgen azamat qandai’ boly’y kerekti̇gi̇n de ko’rkem bei’neledi̇[9,244].
I’satai’ men Mahambet zamanynda qazaq halqynyn’ pats’alyq otarlay’s’ylarg’a qarsy bas qurap, qarsylyq ko’rsete bi̇lgeni̇, ta’y’elsi̇zdi̇k ki̇lti̇ el bi̇rli̇gi̇ne bai’lanysty ekeni̇ Ig’ylman s’yg’armasynda anyq ko’ri̇ni̇s tapqan. I’satai’ Tai’manulynyn’:
Ta’n’i̇ri̇ aldynda haq bolyp,
Qalman’yz u’lken borys’qa.
Qyran qustyn’ balasy
Qyrymg’a salyp ko’zderi̇n,
Bi̇rli̇k tay’yp o’zderi̇n’,
Qai’ratyn’ bolsa qylsai’s’y.
El u’s’i̇n s’ay’yp namysqa[10,29],-dey’i̇ halyqtyn’ qandai’ u’lken i̇ske de qolday’ ko’rseteti̇ni̇ne zor seni̇mni̇n’ belgi̇si̇ndei’. A’si̇rese halyqtyn’ s’eksi̇z su’i’i̇spens’i̇li̇gi̇ne bo’lengen ol qazaq jurty o’zi̇ni̇n’ azat qalpyn saqtap tury’ u’s’i̇n bi̇r jen’nen qol, bi̇r jag’adan bas s’yg’ary’y kerekti̇gi̇n o’si’et eti̇p qaldyrady.
I’satai’dyn’ u’zen’gi̇les seri̇kteri̇nen ai’yrylyp, jan-jaqtan quralg’an tuzaqtan aman o’ti̇p, Sag’yz o’zeni̇ni̇n’ tusyna keli̇p, alty ku’n bo’gelgendegi̇ ko’n’i̇l ku’i’i̇ onyn’:
Bass’ylyq eti̇p halqyma,
Jeti̇m men jesi̇r, mu’gedek,
Jalg’yz benen jartyg’a
Tarylg’anda dem berdi̇m.
Ku’ni̇ bi̇r bu’gi̇n bolg’anda
Qy’ molany u’i’ qylyp,
Muny da ken’di̇k ku’i’ bi̇li̇p,
Ui’yqtasa tu’ske ki̇rmegen
Ko’rmegen zatty men ko’rdi̇m[11,112] ,- degen so’zderi̇nen anyq ang’arylady.
Ig’ylman ty’yndysy «I’satai’-Mahambet» atalg’anymen jyr jeli̇si̇nde Mahambetti̇n’ tari’hi’ tulg’asyn sy’rettey’ge az oryn beri̇lgen. Bar bolg’any eki̇-u’s’ jerde g’ana kezdesedi̇. Sonyn’ o’zi̇nde Mahambetti̇n’ bei’nesi̇ basqa batyrlardan ereks’e. Mahambet qyzy’ qandy, o’rt mi̇nezdi̇, jay’yna mei’i̇ri̇msi̇z, sog’ysta, qandy qyrg’yn i̇s’i̇nde urys salg’an sai’yn qai’raty tasyp otyratyn qai’tpas batyr, halyq mun’yn jyrlai’tyn aqyn reti̇nde bei’nelenedi̇. Ma’selen, I’satai’ qoly Qi’yaly degen molanyn’ tu’bi̇nde Qaray’ylqoja bastag’an han a’skeri̇ne betpe-bet keli̇p, mai’dan as’atyn tusta ereks’e qai’rat ko’rseteti̇n osy Mahambet:
Bu’gi̇nge dei’i̇n turdyryp,
Osyns’a qoldy qyrdyryp,
Turg’anyn’ erler qalai’ dep
Kele batyr zarlandy…
Tura almady da’t tutyp,
Kezdesken son’ o’s’i̇men.
«Ag’atai’lap» at qoi’dy,
Ai’bynsyn endi̇ nesi̇nen?! – dei’di̇ aqyn [12,94].
Ko’teri̇li̇ske sanaly tu’rde jan-ta’ni̇men beri̇li̇p qyzmet etken, azattyq i’deyasymen jalyndag’an day’ylpaz aqynnyn’ nurly tulg’asy mynandai’ sy’retterden de bai’qalyp qalady:
So’z mereke jasatyp,
Ko’n’i̇ldi̇n’ derti̇n bosatyp,
Bi̇r eki̇ sag’at ai’naldy.
Mahambet syndy batyrdyn’
Qai’rap ai’tqan so’zi̇nen
Jabyqqan erler pai’da aldy [13,57].
«I’satai’-Mahambet» ty’yndysy kompozi’c’i’yalyq qurylymy, tari’hi’ derekter men qundy ma’li̇metterdi̇ i’gery’i̇, I’satai’ bei’nesi̇n halyq ug’ymyna sai’ asqaqtata ko’rsete alg’andyg’y jag’ynan a’debi’eti̇mi̇zdegi̇ u’zdi̇k s’yg’armalar qatarynan sanaly’g’a a’bden lai’yq. Jas urpaqty ty’g’an eli̇n, halqyn su’yuge bay’li’tyn, adaldyqqa, a’di̇ldi̇k pen erli̇kke u’i’reteti̇n bul s’yg’arma ultymyzdyn’ qasterli̇ du’ni’esi̇ bolyp qala bermek. Mahambet murasyn ji’nay’s’y, buryng’ynyn’ batyrlary men aqyndary ty’raly tolg’ay’lar jazg’an Ig’ylman aqynnyn’ naqyl, terme tu’ri̇ndegi̇ s’y’maqtary dastandy ajarlandyra tu’sken [14,289].

Qorytyndy

Qazaq halqynyn’ azattyq jolyndag’y jankes’ti̇ ku’resi̇n ja’ne onyn’ jalyndy jeteks’i̇leri̇ I’satai’ Tai’manov pen Mahambet O’temi̇sovti̇n’ erli̇k i̇steri̇n,tag’dyr-talai’yn jyr etken ko’rkem ty’yndylardyn’ i̇s’i̇nde Ig’ylman S’o’rekovti̇n’ tari’hi’ ty’yndysy ko’rnekti̇ oryng’a i’e. Babalarymyzdyn’ pats’a o’ki̇meti̇ni̇n’ otarlay’s’ylyq sayasatyna qarsylyg’yn, bostandyq su’i’gi̇s’ti̇gi̇n, qaharmandyq qyryn, ultjandylyg’yn si’pattay’da bul dastan qazan to’keri̇si̇ne dei’i̇n s’yg’arylg’an syujetti̇ jyrlardyn’ bi̇regei’i̇nen sanalady. Aqynnyn’ o’mi̇ri̇ men s’yg’armas’ylyg’y ty’raly qundy zerttey’ jazg’an akademi’k Q.Jumali’evti̇n’ dastandy mazmuny, ko’rkemdi̇gi̇ jag’ynan jog’ary bag’alay’y da sondyqtan[15,227] .
A’debi’etter
1. Berdi̇baev R. Qazaq eposy.-Almaty, 1982
2. Sei’i̇tjanov Z. Tari’hi’ epos.-Almaty, 1994
3. Qi’rabaev S. Aqjoltai’ Ag’ybai’ batyr- ult-azattyq qozg’alysynyn’ qaharmany // Ko’p tomdyq s’yg’armalar ji’nag’y. 5-tom.- Almaty,2007.
4. A’y’ezov M. A’debi’et tari’hy.-Almaty, 1991.
5. Sydyqov T. Qazaq tari’hi’ jyrlary ja’ne bu’gi̇ngi̇ g’ylym// Qazaq folklorynyn’ tari’hi’lyg’y.-Almaty, 1990
6. Rahi’mov B. Tari’hi’ epos tabi’g’aty.-Almaty,1999
7. Sei’dehanov K. I’sata-Mahambet // Qazaq tari’hi’ jyrlarynyn’ ma’seleleri̇.-Almaty,1979
8. Su’i’i̇ns’a’li’ev X. Qazaq a’debi’eti̇ni̇n’ tari’hy.-Almaty, 2006
9. Mag’ay’i’n M.G’asyrlar bederi̇.-Almaty, 1991
10. S’o’rekov I. I’satai’-Mahambet.-Almaty, 1976.
11. Mekebaev T., Bi’senbaev P. XIX g’asyrdag’y tari’hi’ jyrlar.-Almaty, 2014
12. Babalar so’zi̇.60-tom.-Almaty, 2010
13. Qazaq qoljazbalary.II tom.-Almaty,2010
14. Turysbek R. O’mi̇rdi̇n’ o’s’pes o’rnegi̇ // Mahambet poezi’yasyndag’y erli̇k pen eldi̇k ry’hy ja’ne qazi̇rgi̇ da’y’i̇r.-Almaty, 2003
15. Jumali’ev Q. Ig’ylman S’o’rekov. //Qazaq a’debi’eti̇ni̇n’ tari’hy. IItom.-Almaty, 1965

References
1. Berdibaev R. Qazaq eposy.-Almaty, 1982
2. Seitganov Z. Tarihi epos.-Almaty, 1994
3. Kirabaev S. Akjoltay Agybay batyr – ult-azattyk kozgalysinin kaharmany// Kop tomdyk shygarmalar jinagy. 5-tom.-Almaty,2007.
4. Auezov M. Adebiet tarihy.-Almaty,1991
5. Sydykov T. Qazaq tarihi jyrlary jane bugingi gylym // Qazaq folklorynyn tarihy.-Almaty,1990
6. Rahimov B. Tarihi epos tabigaty.-Almaty, 1999
7. Seidehanov K. Isatai-Mahambet // Qazaq tarihi jyrlarynyn maseleleri.-Almaty,1979
8. Suiunshaliev H. Qazaq adebietinin tarihy.-Almaty, 2006
9. Magauin M. Gasyrlar bedery.-Almaty, 1991
10. Shorekov I. Isatai-Mahambet.-Almaty, 1976
11. Mekebaev T., Bisenbaev P. XIX gasyrdagy tarihi jyrlar.-Almaty,2014
12. Babalar sozi. 60-tom.-Almaty,2010
13. Qazaq qoljazbalary.II-tom.-Almaty,2010
14. Turysbek R.Omirdin oshpes ornegi // Mahambet poeziasyndagy erlik pen eldik ruhy jane qazirgi dauir.-Almaty,2003
15. Jumaliev Q. Ygylman Shorekov // Qazaq adebietinin tarihy.II-tom.-Almaty,1965