Eki̇ alyppen qatar ti̇l tabysqan Y’a’li’ han

Eki̇ alyppen qatar ti̇l tabysqan Y’a’li’ han

 

Posted on Oktyabr 19, 2017
• Astana
QAZAQ BILSIN
A’ri̇pti̇n’ ko’lemi̇: Qalypty
Fotograf:
Eki̇ alyppen qatar ti̇l tabysqan Y’a’li’ han
Y’a’li’ es’qas’an ko’rs’i̇ge «tolyq moi’ynsundym» dep ai’tpag’an. Y’a’de de bermegen. Tek qajet kezi̇nde sayasi’ ustamdylyqpen o’z talaptaryn ai’ta bi̇ldi̇. Mysaly…
QAZAQ BILSIN / 22.09.2016, 10:38 / 713 / 0
Xan Abylai’ du’ni’eden ozg’an y’aqyt. Jurt abyr-sabyr. Ko’n’i̇lde ku’di̇k pen u’mi̇t qatar tur. Ku’di̇k – qazaqtyn’ bolas’ag’yna, kemen’ger bass’ydan ai’yrylg’an halyqtyn’ erten’gi̇ ku’ni̇ u’s’i̇n. U’mi̇t – bi̇r jaratqannyn’ mei’i̇ri̇mi̇ne tu’si̇p, Abylai’dan kem tu’spei’ti̇n bi̇li̇mdi̇ ha’m bi̇li̇kti̇ elbass’y bui’yraryna seni̇mdi̇. Erten’gi̇ sai’lay’dy ku’tken halyqtyn’ negi̇zgi̇ oi’y osy edi̇.


I’gi̇ jaqsylar, sultandar, bi’ men batyrlar bu’gi̇ngi̇ Qyzyljar qalasynan 250 s’aqyrym jerge ji’nalg’an eken. Is’i̇nde Abylai’ hannyn’ i̇ni̇si̇ Sultanma’mbet, Baraqtyn’ urpag’y Dai’yr sultan, A’bi̇lma’mbet hannyn’ u’ri̇m-butag’y A’bi̇lpei’i̇zdi̇n’ uldary syndy bedeli̇ men bi̇li̇mi̇ qatar kelgender ko’p-aq. Ji’yn asa ko’pke sozylmapty. Az ken’ese kele, ba’ri̇ bi̇ray’yzdan Y’a’li’di̇n’ u’mi̇tkerli̇gi̇n qoldap, sultan endi̇ han atanady.
A’kesi̇ Abylai’dyn’ ko’zi̇ ti̇ri̇ kezi̇nde bi̇rqatar man’yzdy i̇sterdi̇ atqarg’an Y’a’li’ ka’ni̇gi̇ sayasatker atang’an. Xan seni̇m artyp, sultan Y’a’li’di̇ Resei’ jeri̇ne keli̇sso’z ju’rgi̇zy’ u’s’i̇n attandyry’dyn’ o’zi̇ nege turarlyq?! Sol kezde qazaq dalasynda zerttey’s’i̇ reti̇nde (al s’yn ma’ni̇nde jansyz (s’pi’on) bolg’an) o’z ko’rgenderi̇n jazyp ju’rgender: «Y’a’li’ sultan basqalaryna qarag’anda sali’qaly, esti̇ adam. Alda-jalda Abylai’ du’ni’eden o’tse, ko’ps’i̇li̇k handyqqa sony lai’yq ko’redi̇» dep jazg’an. Sondai’-aq, el arasynda u’lken hannyn’ o’zi̇ muragerli̇kke osy ulyn qaldyryp ketken degen so’z bar.
Sonymen, Y’a’li’ taqqa otyrady. A’ri’ne, jaqtastarymen qatar baqtalastary bolg’any anyq. Xan bolsa o’z mi̇ndeti̇n abyroi’ly atqary’g’a ki̇ri̇sedi̇. Qos taraptan ady’yndy eki̇ ko’rs’i̇ tur. Jyg’ylsan’, qai’ta turg’yzbai’dy. Erki̇nsi̇sen’, as’yq sog’ys bastai’yn dep tur. Sondyqtan syrtqy sayasatta Y’a’li’ a’kesi̇ni̇n’ u’lgi̇si̇n ustay’g’a ni’ettenedi̇. Ol – eki̇ alyppen qatar ti̇l tabysy’. Osyg’an beki̇ngennen kei’i̇n arnai’y hattar joldai’ bastai’dy.
Orta ju’zdegi̇ Y’a’li’di̇n’ han sai’lay’yn qos tarap ta qoldady. Qytai’ bog’dyhany 1781 jyly 26 s’i̇ldede Y’a’li’di̇ qazaq hany reti̇nde tanyg’an hatyn ji̇beredi̇. Qytai’ qolday’yna i’e bolg’an son’, Y’a’li’ han II Ekateri’nag’a tamyz ai’ynda o’zi̇ni̇n’ han tag’yna otyrg’anyn habarlap, bay’yry Esi̇m sultan bastag’an qazaq els’i̇leri̇n attandyrady. Jay’ap 1782 jyldyn’ 25 aqpanynda keli̇pti̇.
Bi̇r eskerer ja’i’t,
Y’a’li’ es’qas’an ko’rs’i̇ge «tolyq moi’ynsundym» dep ai’tpag’an. Y’a’de de bermegen. Tek qajet kezi̇nde sayasi’ ustamdylyqpen o’z talaptaryn ai’ta bi̇ldi̇. Mysaly, orys a’ki̇ms’i̇li̇gi̇ne jazg’an hatynda, s’ekaralas qazaq ay’ylyna orys-kazak jasaqtarynyn’ qysym ko’rsetpey’i̇ ja’ne to’rt tu’li̇k jai’ylatyn jerlerdi̇ ruqsatsyz pai’dalanbay’dy talap etken. Degenmen, orys bi’li̇gi̇ bi̇rde bi̇r talapty orynday’g’a qulyq tanytpady. So’zden i̇ske ko’s’ken Y’a’li’ o’z i’eli̇gi̇nen o’tken say’dagerlerdi̇ toqtatyp, salyq to’letti̇ri̇p, qarsy kelgenderdi̇n’ mal-mu’li̇kteri̇n alyp, o’zderi̇n ustap qalyp otyrady. Bul sol kezdegi̇ orys ofi’c’erleri̇ni̇n’ raport-bayandamalarynda anyq ko’rseti̇lgen. Bi̇raq ko’p kes’i̇kti̇rmei’ orys bi’li̇gi̇ jazalay’s’y top ji̇beri̇p, kekteri̇n alg’an eken…
Tari’hs’ylardyn’ pi̇ki̇ri̇ns’e, osy jag’dai’ Y’a’li’ hannyn’ el arasynda bedeli̇n tu’si̇ri̇p ji̇bergen. Bi̇rqatar ry’bass’ylary o’zgeni̇n’ qolastyna ki̇ry’ge beki̇nedi̇.Sondai’-aq, orys tyn’s’ylarynyn’ astyrtyn a’reketteri̇n de qosyn’yz. El bekteri̇n ko’ndi̇re, da’leldei’, basqa ai’maq bass’ysyna bag’yny’g’a i’termelei’di̇. Son’ynda Y’a’li’ hannyn’ ai’nalasy tek o’z to’len’gi̇tteri̇ ja’ne atyg’ai’-qaray’yl ry’lary g’ana qalady.
Qans’a tyryssa da Y’a’li’di̇ o’z y’ysynda ustai’ almai’tynyna ko’z jetki̇zgen orys bi’li̇gi̇ jan’a jospar qurady. Bul Orta ju’zge tag’y bi̇r han sai’lay’. Osylai’s’a eki̇ qoyandy bi̇r oqpen atyp aly’yna mu’mki̇ndi̇k jasay’. Bul u’s’i̇n nai’mannyn’ to’rty’yl ry’ynyn’ bass’ysy Bo’kei’ Baraquly tan’dalady. 1817 jyly arnai’y hatpen: «Bo’kei’ Baraquly Orta ju’zdi̇n’ hanysyn’», — dep jarlyq ji̇beredi̇. Osylai’s’a orys pats’asy Orta ju’zdegi̇ da’stu’rli̇ handyq basqary’dy eki̇ge bo’li̇p, Y’a’li’di̇n’ atalas bay’yrlaryn han beki̇ty’ arqyly hannyn’ zan’dy bi’li̇gi̇n s’ektep, olardy bi̇r-bi̇ri̇ne ai’dap saly’g’a bar ku’s’i̇n saldy. Ti̇pti̇ pats’a hatynda «Y’a’li’ handa burynnan adal 9 bolys qaldy, al 13 bolysqa Bo’kei’ Baraquly beki̇ti̇ledi̇» dep anyq jazylg’an. So’i’ti̇p, qazaq dalasynda bi̇r ordag’a qos bass’y pai’da bolyp, bai’yrg’y basqary’ da’stu’ri̇ buzylady. Al bi̇rnes’e jyldan kei’i̇n 40 jyl el bi’li̇gi̇n ustag’an Y’a’li’ han da du’ni’eden ozady.

 

 

© Ru’stem S’yhymuranuly