Түрі: Ел-арна газеті (қытай қазақтары йнтернет газеті)
Жолданған уақыты: 03:36 – 2016/01/15
Қазақша жыл қайыру
Халқымызға қатысты тарихи жады, үлгі-өнеге атаулының үлкен- кішісі жоқ, бәрі қымбат. көздің қарашығындай сақтағанға не жетсін. әттең, сол жәдігерлердің талайы бұл күнде қозыжон төмпешіктердің астында сүйегі сары тап болып жатқан қазыналы шалдардың көкірек түкпірінде кетті ме деп қорқамын.
сол қарялардан естіген, ғасырлардан бермен келе жатқан ең оңай қазақы жыл қайыру әдісін айта кетеиін.
түйе сеніп бойына,
қалған ұмыт жылдардан.
жатпа қарап, мойыма,
тайма именіп ділмәрдән.
бар- жоғы осы, жаттап алсаңыз бітті, сіз алты алал, алты арамнан тұратын және бір алал, бір арам болып кезектесіп келетін жануар мен махұлықтың рет санын жаңылыстырмайсыз. тек әр сөздің бастапқы әрпіне назар аударыңыз.
мәселен, түйе-тышқан, сеніп- сиыр, бойына- барыс, қалған- қоян , ұмыт- ұлу, жылдардан- жылан, жатпа- жылқы, қарап- қой, мойыма- мешін, тайма- тауық, именіп- иіт, ділмәрдән- доңыз.
осы он екі жыл адамның бір мүшел жасы боп есептелген. бір шумақ өлеңнің бойына ғұмырыңды сиғызған халық даналығы деген осы…!
ай-күн,жіл, маусым аттары және жыл қайыру
қазақ халқы ай- күн ,жылдарға реттік сан есіммен қойып атаудан тыс ,әр күн , әр әй,әрбір жылдарға ерекше ат қойып ,сол бойынша атаған.
мысалы: бүгін,яғніи,өсі күнде бірінші күн десек ,онда оны -дүйсенбі, ертең-сеисенбі ,бүрсікүні-сәрсенбі, арғы күн- беисенбі, қәсиетті күн-жұма,соңғы күн-сенбі ,азына- жексенбі деп бір аптаға 7 күнге жеке -жеке ат қойып атаған.
ай аттары да өзіндік әтәуләрмен аталады.
мысалы: 1-ай-қапан (үштіңәйі) 2- ай -бырдың айы ,3- ай -көкек,4- ай -мамыр, 5- ай- маусым ,6- ай -шілде, 7- ай -тамыр, 8- ай -мизам, 9- ай -қазан ,10- ай -қараша, 11- ай -желтөқсән ,12- ай -қаңтар деп,өні- көктем , жаз ,күз , қыс деп түрт маусымға бөлген .
жыл аттары да өзгеше аталады мысалы:бырыншы жыл- тышқан, екінші жыл-сиыр , үшінші жыл-барыс ,тұртыншы жыл-қоян, бесінші жыл-ұлу, алтыншы жыл-жылан , жетінші жыл-жылқы , сегізінші жыл- қой, тоғызыншы жыл-мешін, оншы жыл-тауық, он бірінші жыл-ит, он екінші жыл-дөңіздеп, он үшінші жыл қайта тшқаннан бәстәліп,қәзіргі жылдарға деиін қайталанып келіп отырады .
мысалы: белгілі біреу 1901- жылы туылған болса онда, оның жылы сиыр болады.ал тағы біреу 1954 жыли туылған болса ,онда оның жылы жылқы болады .1991-жылы туылған болса онда,ол адамның жылы қой болады .2001-жылы туылған баланың жылы жылан болады.
әдетте жыл қайыруды білмеген әдәмдәрөздерінің туылған жылын12 ге бөлгенде қалдықсыз бөлінсе ,онда оны-нол деп есептеиміз де,жілін мешін деиміз.бір қалдық қалса-тауық , екі қалдық қалса-ит,үш қалдық қалса-доңыз, түріт қалдық қалса-тшқан ,бес қалдық қалса-сиыр , алты қалдық қалса-барыс , жыты қалдық қалса-қоян ,сегіз қалдық қалса -ұлу, тоғыз қалдық қалса-жылан , он қалдық қалса- жылқы,он бір қалдық қалса -қой болады.
мына кестені жаттап немесі жазып алыңыз:
0-мешін. 1- тауық.2-иыт . 3- доңыз. 4-тшқан. 5- сиыр.6- барыс. 7- қоян .8- ұлыу. 9- жылан .10- жылқы .11 -қой.
мсәлі:белгілі бір адам1800-жылы туылған болса,1800ды 12- ге бөлеміз.сөндә ол 12 ге 150ден қалдықсыз бөлінеді. сондықтан ол нөл деп есептеп,жөғәрдәғі кестеге қарап,ол адамның жылы мешін деп турақтандырамыз. әл,енді біреу1901-жылы туылған десек.1901 ды 12 ге бөлсек,бөл158 ден тиып 5қалдық қалады .жоғардағы кесте бойынша 5 қалдық қалғандардың жылы сиыр болады .
мәтерялдән
қосымша жүктелген суреттері:
كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=119