Ана үмітін ақтағандар

Түрі: Ел-арна газеті (қытай қазақтары йнтернет газеті)

Жолданған уақыты: 16:42 – 2016/05/05

Ана ұмытын ақтағандар

Қосымша қайнары:http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=1416
Тоте жазу нұсқасы:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=1416

توتە جازۋ نۇسقاسى:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=1416

Мақала жолдаушы: Eberay.erkinbek 
Мақала апторы: ٴ

Ертеде үйсіндер іленің ұйсын тауларын мекен ететін. абыралын төскеиін қаңылар . күнеспен қас өзенінң жоғары ағарларын ораңхай мен тұба тайпаларынң ٴбыр болым рулары мекен етуші еді.текесте қызғыздардың бір бөлім рулаы мекендеитін . ол кезде іле мұғұлстанға (іле балых хандығына ) қараушы еді.жіл санауымыздың 1428-жылы іле балых хандығынң ханы уайс хан ыстық көл маңындағы бір соғыста өз адамдары жағынан оқыс өледі. орайдан пайдаланған ойрат тайпалары ілеге басып кіріп алмалы қаласын жаулап алады. бұндағы ұйсын -қаңлы сынды түркі тайпалары ойраттардың тепкісінен мекенінен айырлып батысқа сыр бойына ауып кеткен болатын .қырғыздар болса басым көбі қізілсумен ыстық көл маңына қоныс аударып ,азсандысы өйрәттәрмен аралас отыра берді. қызай рулары арасындағы” сыр бойын жағалаған , ешкісін тағалаған деген “тамысыл осыдан қалса керек. күнбүбі (қызай) бәйдібек қызы мөлшермен1584-жылдары қәзіргі қазақыстандағы қара таудың күнгеиі бұра лдай маңында дүниеге келген. 
қызай (күнбүбі) туада зерек. батылда өжет ермінезді болып ержеткен ,жасында әкесі бәйдібектің ата мекендері іле тұралы айтқан әңгімерлерін естіп бала жүргінде ата-мекенге деген сүйісбеншілік терең ұялап , түбінде әтәмекенге қайту деитін арман бала көңілінен жол алған еді .күнбүбі бәйдібек қызы шәмәмен 1605-жылдары найман матайынң шөбересі шәғірмен үйленген ,шағыр қайтыс болғансоң қайын інісі қойшы аға аталған төқтәрмен үйленген сол жылдары қазақ арасында ٴұш тоқтар аттас адам болған біреуі осы тоқтар , екіншісідін таратып байс руына сіңген тоқтар қожа үшіншісі сәйбек ханның ұлы тоқтар қызай анамыздың арыт-артынан жесір қалып сонау сыр бойынан (бұралдай ) торт баласын алып ілеге көшемін деп кетуін осы тоқтарлардан күмәндәніп ٴбіреулер бегімбетбен дербісті тоқтар сәйбек ұлынң тұқымы десе тағы біреулері қожа тоқтар дың тұқымы деп қараған , бірәқ бегімбетбен дербіс қойшы аға тоқтардың баласы екенінде дау жоқ.
………………………………………….
матайдың шағыр ұлынан
итемген меңіс туылған
қайтыс болып шағыр бай,
қазасы жеткен қиыннан.
басы кетіп панамыз.
жесір қалған анамыз.
тоқтар деитін қайынысын
деиді екен қойшы ағамыз.
ٴозы момын ,малсақ жан,
көп ысты өймен басқарған.
«осыған тисем жон бола р»
деп анамыз ойға алған.
…………………………………….
қызайдың азан аты күнбүбі екенін барлығымыз білеміз . қызай өзі батыр , өзі өжет, ажарлы адам болғандықтанда « шіркін бәйдібектің қызай » деп « қызай » аталып кеткенінде білеміз, әне содан анамыз басқалардың сұқ көздерінен таса бола алмаған ,ауыз екі аңыздарда« шағырды басқалар қастап олтырып қызайды тартып алмақ болған. шағырдан соң үйленген тоқтар қойшы ағаны да ٴбіреулер ту сыртынан атып өлтірген екен.».
……………………………………….
бұған құтым күйігіп
ұлдарына үйретіп
салыпты сойқан бүлікті.
шеруші мен айтқұрман ,
қойшы ағаға қас қылған.
мылтық оқтап жасырын
көмескі де аттырған.
бұған налып анамыз
« күзге жетбе айтқұрман
күзге жетсең үрхіңмен,
ٴжүзге жетбе айтқұрман,
іште кетті екеуім
алты арсқа толмадым
………………………………………
осыдан соң қызайдың бауыры жарқышақтада оны әмеңгерлікке көнуді айтқан бұған мойынсал болмаған анамыз төрт баласын ертіп ая көзге арғындар арасына көшіп кетеді. мүмкін болса ілеге барар жолды сол арадан таппақ болады. ٴбыр жесір әйелдің осылай елден кетуі ол заманда бір ғана үйдің емес ,рулы елдің намсы саналатын еді, ауыз екі а итылатын аңыздарда:« қызайдың елден кетуі жарқышаққада оңай болмады ,ол ٴбірнеше адамдарды ұймдастырып қызай және оның ٴторт баласын қайтарып алып әкелуге жұмсайды. олар жол бойы бір араға түнепті солардың ішінде қартаңдау жол білетін ары қызайды танитын бір қарт батыр болған ,ол тұс көріпті ,түсінде апайы қызай «еи ,бауырым . әуіре болма ,қайт артыңа » деп үршіғімен оң жақ бұйырын тұртып қалған екен , оянып кетсе таң да атқан екен. ол ксі тұсын басқаларға айтып берсе басқалар:« батыр да түсінен қорқады екен-ау . тұс түлкінң боғы емеспе» десіп күліспті,нәмістәнә қалған батыр « ал ,енді, барсақ бардық» деп әтімен тұра шапқанда аттан жығылып қызай үршіғімен тұртып жіберген жеріне ٴоз найзасы қадалып сол арада жан берген екен . содан кеиін жарқышақта , матай елі де ,қызайдың қәсиетінен қорқып артынан адам салмайтын болыпты»
қызай ана сол жылдары мөлшермен 1672-жылдары 88жасында қәзіргі талды қорған маңындағы қызылжар тауында қайтс болып қайтыс болар алдында балаларына өсиет айтып« сендер мен қайтыс болған соң бетімді ілеге қаратып қойыңдар, сендер ілеге барып орын алсаңдар енді ұш жұз жылда ілеге симай көбеиесіңдер , ілеге жетбеи тынбаңдар» деп өсиет айтады. қызай анамыз қайтыс болған соң оның ұрпақтары құдайназар батырдың бастауында 1680-жылдары қызылжар тауынан шығысқа бет алып ,жылжи- жылжи тоқта барлық тауына келіп тоқтады,тоқта барлық тауында қара кереи бәйжігіт рулары отырады екен, қара кереилердің көздеген жері көккөл ( қәзіргі чиыңхай өлкесінде) екен де , ал қызайлардың барамыз деген жері ұш бұрыл (іле) болатын . алайда , алдында асу бермес асқар азулы албасты жұңғарлар жатқан еді. сөнімен быр қанша жыл қызай мен бәйжігіт руы осы арада қоныстанып отырады.осы жылдары мүңғүлдәрмен қазақтар (бәйжігіт-қызай ) арасында мал барымтасы адам барымтасы орши бастаған еді. бүгін қазақтар зар илесе ертең қазақтар мұңғұлдарды ( жұңғарларды) қан -қақсатты. бегімбеттің екінші ұлы «қанжыарынан қан тамып, қаныжығасынан қызыл кетбеген жарас ؛ « ақбоз атты жау жарас»аталған жәнсеит (жарас ) інлерін, үлкен ұлы марқаны ертіп кеиде құдайназардың мәқүлдәуімен кеиде оз бетімен жұңғарлардың ішіне ішкерлеи кіріп мал барымталаушы еді. сондықтанда қызайлар арасында «жарастың жау қабағынан сақта» деитін тәмсілде қалған 1696-жылы суан раптан қазақ даласына шабұлдағанда әлдімен тоқта барлықтағы қізәйләрмен бәйжігіт руын шабады. қызайлар ауыр шығын тартып құдайназар. жарас , тоқай. марқа қатарлы батырларынан айырылып қалады да қайтадан ая көз батбақсу деген жерге қоныс аударып кетеді.
әуелі ел ауғанда қызай ауған,
көлінен итішбестің қайын сауған.
қалмақтың шабұылы қан қақсатып,
. қызайлар тоқтай алмай үріккен жаудан.

е есенкелді құдайназар ұлы мөлшермен (1711—1781) қызайдың меңіс руынан . әкесі құдайназар ұлы жүңғәрләрмен соғыс барсында қайтыс болып , есенкелді ٴбыр аға ,быр інсімен нағашысы сары ٴұйсын елінде жұрып ұш жетім аталған.
есенкелді батыр болып ержетеді. ары ел басқарған би болады.жұңғарлар қайталай қазақ даласына шабұыл жасағанда қызай руынан 100жасақ ұймдастырып қазақ жауларына атойлап шабады.ол осы тұста қабанбай бәтірмен достасып абылай ханға ақылшы болған.1745-жылы халдан серін өлген соң жұңғарлар шкі жақтан бөлшектеніп аласапырандыққа түседі, орайды қолдан жібермеген чиың үкіметі жұңғарларды аяусыз соқылап оларды тізе бүгуге мажбұр етті, 1760-жылы әякөздің батбақсу деген жерде қазақ -қалмақ бітімге келіп көкқәсқә айғыр ,қара бас қошқар сойып, қолдарын қанға матырсып ендігі ары соғыспауға аныттасты.бұл достық шарты тарихта« қандыжап шарты» деп аталды.
міне осылай қызайлардың ілеге көшу жолындағы басты кедергі алынп тасталды.1757-жылы абылай қанжығалы бөгенбәй батыр бастаған 11адамды жанбалыққа (беижиінге) елшілікке жіберді. ішінде есенкелді батырда бар еді.өсі жолы чянлұң пәтішәмен есенкелді де бетбе -бет кезігіп қазақтың қызай руларынң ілеге көшіп келу ойы бар екенін айтады , чянлұң патыша қазақтың қызай руларын қарсы алатындығын айтып оған төрт қырлы көктәс ұсынып .мансап киімін кикізген. ( бұл тарихи мұрағат ,қазыр құлжа ауданы әулие ауылындағы шолпан деген адамынң үйінде сақталып келеді) .
есенкелді батырдың ізгі істері . кешірмелері жәйлі жазылған .мәтерялдәр аса көп ,мисалы:« есенкелді» дастаны,« есенкелді би» романы,« есенкелді батыр » ессе ктәбі, т, б, ….. сондықтан есенкелді тұралы осыншалық ғана тоқталдым

.
.

. бәйекежәзібәй ұлы (1816-1890) шөңке би балапан ұлынң тәрбиелеуінде 16жасынан бастап ел басқару істеріне араласа бастайды,бастабында бала би атанса есеие келе дана би әтәнғән,бәйеке жүңгө қазақтары ішінде әйгілі адамдар қатарынан орын алып қалмастан қазақыстан сүветтік ентисклөпедясінә есімі енген тарихи ыры тұлға ,ол ертеде атқа мінген ел басыٴби ,ақалақшы болған бұл ٴжәйлі фотымынсиов қол жазбасында кітәйләрдің әләкөл болысында1871-жылы түркістән істәтиски көмитеті жинақтаған дерегінде——іле алатау етегіндегі қызайлар жәйіндә— қызайлар қүдәйменде төремен бәйекебидің біилігінде болып,сарбұлақ деген жерде көшіп қонып жүрген делінген.
жиылып үйсін -найман сиез құрса , бәйеке тірі жанға сөзбермеген—тәңжәріқ жолды ұлы.«
исіүш матайға аты машһұр болған шиырбай шешен ел аралап жұрып бәйекенің ауылында қайтыс болыпты сонда шылбы көмек ұлы барғаны бәйекеге оң-ақ болды.
шыирбай сексен бесте опат болды
ажалы ушыққаннан түзде болып
артына елге жаман атақ бөлді.—деиді. бәйеке шешенің аруағын қәдірлеп аруақтап жерлеген екен деседі екен.
бәйеке жазыбай ұлы ат жалын тартып мынып азамат қатарына өткенінен бастап ٴомырынң ақырына деиін елінң келелі ісіне бел шеше кірскен айтулы би айбарлы ақалақшы, ол кісі асқан шешен ,терлеп тұрып дауға, темір асынп жауға түсуге дайын тұратын жеңісіне тасымайтын ,жеңілісіне жасымайтын ,өжет мінез ,өткір ٴтылды, бопсаға бой алдырып көрмеген, сабасынан аспайтын ,сасқалақтап қашбайтын батыр мінез,көп тыңдап аз сөйлеитін. арзан сөзге ауыз ауыртбайтын, айтқанында тұратын ,зару болғанда созының басын бәйіпен бастап қисынды өймен аяқтаттын,тап бермеде қолма —қол жауап қайтаратын шешендік қәсиетімен жұрт көңлінен орын тауып ел арасында аты қалды
б сонау бір жылдары тарбағатай жяңжұң мекемесінң іс басқарушысы чи лұн іле жяңжұн (генәрәл мекемесіне) мекемесіне жауапты болады.ол іленің бас аяғын аралап жұрып әдеиі бәйеке болсытың аулылына кеп түседі, ала аяқ чи бұндағы ел- жұрт бәйекені ерекше қадыр тұтатындығын тпты манжу үкіметінде ұға бермеитінін тек бәйекенің айтқанын тыңдайтынын былып бәйекенің көзін құртбақшы болады. әлдімен мансабынан алып соңынан абақтыға жаптырмақ болып іштеи қас күнемдігін сайлай келеді . ештемеден қабары жоқ бәйеке ақалақшы чи лұнды ыстық іқіләспен қарсы алып ағынан ақтарылады, чи лұн бәйекеге мынадай жолсыз талап қояды бәйеке менің кешкі ермегім үшін қазақтың қара көз аруынан біреуін қойыныма салсын деиді. ұлықтың бұл әдәптен артық талабына жаны күйген бәйеке әпіинкештердің басынғаны-ай онсызда әупелеткенімізде жетбеді ме деп озы чи лүнге жолығып : тақсыр ٴбыздың қазақтың ұл қыздары оз салт—санасын қүрметтеиді ,еркіндікті қәстерлеиді, сыздың мына жолсыз талабыңызды қабылдай алмаймын деп ұң қөлімен кеудесін басқан беті үйден шығып кетеді

сөнімен келесі жылы күреде сиез ашылғанда бәйекеге :
— сен үкіметіміздің шәуешектегі қорғаныс орынна бай янху мен құңыз батырды (құрман хажы) айдап салып бүлік тудырған сен емесбе ең , қалың қазақ атыларынң ішінде абылай! абылай! деп ұрандаған сен емеспе едің деп бәйекені абақтыға жаптырады.
осыдан көп кешікбеи қүдәйненде тайжы (төре) ,сәсән,бөқәш,шәнту,шіде,сіләмжән қатарлы ел ағалары күредегі ұлықтарға пәре беріп жұрып ,бәйекені абақтыдан шығарып алады.
19—ғасырдың 70—80-жылдары патышалық рося ілені зор күшпен жаулап әләді.жетсу губернәтөрі кәлпәкөвски іледегі күреге келіп билік жүргізеді. ол қазақ тіліне жеттік ,дүзіктің көзінен өтетіндеи жылпос , әккі орыс бөләтін.кәлпәкөвски іле жылқысынң сымбатты да жүйрік, мініске мықты ерекшелігіне танты болып, әскери ат тапсырыңдар! дегенді желеу етіп,қәзәқтің қырыуар жылқысын жиып әкетеді.хәліқ қатты күйзеледі, халықтың бұл қиын жағыдайын көріп ,ашынған бәйеке ٴби губернәтөр кәлпәкөвскиді іздеп барып губернәтөр дан ٴұш жылға деиін қазақтан бажы алмауға келсіп қайтқан екен.
бәйеке ел билеуге араласа бастаған кездерде қазақтар қоныстанған қоныстанған өңірде әйдәғәрмен аюдың шекәрәсі тартыла бастайды,онда қоныстанған қазақ жұртшылығы өздеріне зорлық зомылық істеген, қоқай көрсетіп дікектеген сары аюдан көрі ؛етек жеңі көлбеңдеген, сыпайы сөйлеп күлімдеген ежен хәнмен ел болсақ еркіндігіміз көп болар, көркеніміз жақысы,шаруашылығымыз тоқ болар деп ежен хәнмен ел болысады, солардыңбыры қызай елі еді.
бәйеке би чиың патышалығынң сол кездегі генәрәлімен алғаш кезіккенде былай деиді: ٴбыздың қазақ көшбелі ел, жәйлі жерді мекендеиді ,жәйсіз жерден кетем деиді. атып жесеңбір күндікпіз , жатып жесең мың күндікпіз, хан абылай, қабанбай батыр, есенкелді бидың өсиетін есімізде берік сақтаған еліміз.деп қазақтың кеңпеиіл ұлттық ерекшелігін түсіндіре кетумен ٴбірге кезінде дербес еркіндікті ел екенін ,ұлыларды арадақтап олардың өсиетімен өмір сүре беретіндігін ашық айтады
бәйекенің аулы жәйірдә (толы ауданында) отырғаы екен ,сол жылдары үлкен сиез болып сасан сиезге кетпті де бәйеке үйінде қалған екен. сиезден бір хабар келеме деп бәйеке тықырши сыртқа шыға берген өз-өзіне күбірлеп« әй, әлгі киікбәйдің баласы қасам беретін жерде қасам бермеи, жан беретін жерде жан бермеи қызайдың есесі кетіп қалар ме екен,» деп күрсініпті.өстіп тұрғанда сиез ашлып жатқан жақтан аты қара тер болған хабаршы жігіт келіп« ойбай ,биеке болмады. даудың кілтең жер анық қанығына келетін кезде көзім жетбеген іске қасам беріп жан бермеимін деп сасан жалыт беріп қалды , содан сізге дізгін үшімен келдім» деиді ентіге «бәсе солай деп ойлаған едім » деиді де ,үйіне кірместен сиез болған жаққа бағанағы жігіт бен ٴбірге шаба жөнеліпті ақыры қызай елі сиезде табысты болған екен.
1866-жылы қазан айында қорғастың геген деген жерінде екі ел азаматтарынң азаматтқ істерін қарайды. сиез үстінде не тұрлы шиленісті дау-шарлар туылып басып түсер айғақ —дәлел табылмағанда даулаушы жақтың құран ұстап қасам беріп жан беретін істер туылып тұрады екен .осындай сат бәйеге келген ұқсайды.қап-қара болып түтігіп көзінен от шәшқән бәйеке:
елім үшін тудым ,
жүртімүшін күйдім,
сиындым қызай анама.
еңбегім кетбес далаға
есесі үшін елімнің,
жалғыз жаным садаға.
арқа етім арша ,
борбай етім борша,
ақиғат қылыш астында
қылша мойыным талша.
әкел құран кәрімді ,
айтқаным жалған болса .
разымын дал қазыр,
жанымды құдай алса ,—деп қырық тұрлы даулы ыстың үстінен қасам берген екен
бәйеке болстықтан қалған соң тек шарлаушылық мансапқа ие болып,орына оразай елінен әңкебәй деген адам ақалақшы болып бәйекенің ұлы молдажан маңпаң болады. көп өтбеи молдажанда «оралаң ақалақшылығына» тағайындалады. .
ұлт жанды ,батыр мінез, әрдәгер ел басы 1890-жылы ақбан айында текес ауданы ешкілік тауында жарқора деитін күзеулігінде қайтыс болып қәзіргі құлжа ауданына қарасты уайсхан мазарына жерленді
қосымша жүктелген суреттері:

كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=1416