ҚАЗАҚ ҚАЛАЙ ПАЙДА БОЛҒАН

қазақ қалай пайда болған?

Т. ҚӘЛІБӘЕВ

кеңестік саясат тарихқа киліге қоймай тұрған кездегі тарихшылардың «қазақ» сөзін зерттеулеріне қарасақ, олар бұл сөздің әскери термин екенін нақты айтып, дәлелдеп кеткен. мысалға, сәкен сеифуллин атамыз «қазақ тарихынан қысқаша мағлұмат» атты еңбегінде, былайша тарихи талдау жасайды:

«1) нәкөв деген орыс шежірешісі: «1223 жылы шыңғыс әскері кәвкәз тауынан асып келіп, «қазақ» (кәсәх) жерін басып, қыпшақтарды қиратып, сонан соң орыстарды қиратқан» деп жазған.

2) атақты ноғайханның заманында, кәвкәздән черкестерді шақырып келіп, рілск деген қаланың маңына орнатқан. сол черкестер өздерін өздері «қазақпыз» деген.

3) 1397 жыл мен 1410 жылдарда қырым татарларының бірәзі литва еліне ауып барған. литва көрөлінің хат тасушысы қізметінде болған татарлар «қазақ» атанған. ол кезде орыстың «кәзәк-орыс» дегендері шықпаған кез еді.

4) күншіғіс жақта 1456 жылы жәнібекті хан көтерген ноғайлар – қазақ атана бастап қазақ хандығын құрғанда, 1474 жылы қырым ханы меңлікереи, 3-иван атты орыс князіне жазған хатында: «сенің жеріңді тартып алуға мен ұландарымды, мырзаларымды – қазақтарымды жібермеимін» – деген.

5) 1523 жылы морозов деген орыс түрік сұлтанына айтқан сөзінде: «сенің қазақтарың бізге тисе береді» деген…

бұл мағлұматтардан көретін нәрсе мынау:

елінен оқшауланып шығып, жәуінгерлік кәсібінде болғандарды «қазақ» деген!».

ал, шоқан уәлихәнөвтің пікірінше: «қазақ сөзінің арғы мәні – жан мен тәннің еркіндігі мен биік рухын білдіретін, еврөпәліқ серілікке (рытсарство) тән!».

«қазақ» сөзінің жәуінгерлік ұғым екенін, араб, парсы, өзбек, түрік, ноғай, орыс-кәзәк жазба мұраларынан да айқын көре аламыз. мысалы, «қазақ, қазақ дегенде» деген ноғай халық жырына қаралық:

<ы>

«қазақлықта минген арық әт,

<ы>

байлардың семизине мәтәрміз.

<ы>

қазақлықта киген сұр шепкен,

<ы>

байлардың шұғасына мәтәрміз.

<ы>

қазақ ерлер көп иәтсә,

<ы>

алтын-күміс табар мә,

<ы>

қазақ ерлер қәқірмәй,

<ы>

қанлы көбик түкирмеи…»

бұл жыр ноғай ерлерінің де «қазақшылық» құрғандығын айқын көрсетеді. осы сяқты башқұрт қазақтары, татар қазақтары, қырым қазақтары, өзбек қазақтары, тіпті аса сирек те болса қызылбас (иран) қазақтары болғаны жәйлі тарихи деректер бар. өзбек-парсы жазба мұралары арқылы, әйгілі ақсақ темірдің де, мүхәммед шеибәнидің де жас кезінде «қазақшылық құрғанын», «қазақы соғыс өнерін» терең меңгергенін мәлімдеитін деректерді табамыз. көп заман «қазақ болып жүрген кісінің бірі – шеибәни. оны «дер заман қазақ» деп атаған: «бұл қазақлықта оған көп қатынасудан айырылмаған турур». рузбехәннің айтуынша, шеибәни көп заман қазақ болып жүріп, қазақ ұлысын басқаратын ең ұлы хан, дешті-қыпшақтың ұлы адамының бірі бұрындыққа қарсы шыққан.

шарафудин иәздидің «зафарнама» кітәбіндә, 1376 жылы ақсақ темір әскерінде «қазақ

мыңы» болғаны

баяндалған. тоқтамыстың

да әскерінде қазақтар болған. олар орда шетінде қосындар құрып, шатырларда тұрса керек. мұны шоқан уәлихәнөв былай жазады: «1391 жылы тоқтамысқа қарсы жорыққа шыққан әмір темір, дешті қыпшақты күзетіп отырған қазақ ұлысын қатты қиратып, олардың хандары әмет пен сәметті өлтіріп, бақсыларын тегіс құртып, орнына машайыхтар жібереді. одан бұрын қазақтардың табынатын иесі атасының әруәғі, көк аспан, күн, ай, от, жер-су болатын.» (уалиханов, і-т., 212-б) . шарафудин былай жазады: «сайып қыран (амыр темір) алдынан орданың (тоқтамыстың) тақты қорғап тұратын чатур қазақ өлеиіті шықты. олар сайып қыранның тегеурініне шыдап тұра алмады. чатур қазақ елін түгесімен қиратып, мал-мүлкін талап алды».

ресеидегі орыс-кәзәк әскери қауымының белгілі тарихшылары и.ф.бікәдөрөв (1882-1957) пен д.и.явөрнитски (1855-1940) және т.б. авторлар жазған «исторя кәзәчествө» еңбектеріне қарасақ, онда кәзәк пен қазақтың шығу тегі бір екені ашық айтылған. жалпы, кәзәк тарихшыларының барлығы да өз тегін іздеу еңбектерінде, о бастағы кәзәктәрдің «алтын орда» ыдыраған соң, орда құрамынан шыққанын айтады. ал «кәзәк» сөзінің мағынасы не? – деген сауалға нақты жауап таба алмай, кеибірі абай атамыз жазғандай «ақ қаз» деиді, кеибірі тағы басқадай бір түрік атауы деиді. және «кәзәчествө» (қазақшылық құру) дегеннің өз еркімен әскери сапарға шығу, яки өз еркімен әскери қосындар құрып ел қорғау екенін айтады. қорыта айтқанда, шындықты білгісі келген зерттеуші үшін, «кәзәк» пен «қазақ» сөзінің бір екені және оның жәуінгерлік ұғым екені айқын.

ғылым талабы бойынша, зерттелінетін

нәрсе жәйлі нақты, дәлелді мәліметтерді анықтап алған соң, осы дәлелді дүниеге қайшы келмеитіндеи болжалдар мен теөряләр жасауы тиыс. жоғарыдағы тарихи деректерге сүйене отырып, «қазақ» сөзі жәйлі дәлелді, анық, белгілі деген пікірді қорытар болсақ, ол мынадай болмақ:

яғни, «қазақ» сөзінің мағынасын іздеу, әлдімен мынадай сұрақтарға жауап беруі тиыс:

– «қазақ» сөзі, о баста, жәуінгерлік ұғым болған;

– «қазақшылық құру», «қазақ болып кету», «қазақы соғыс

өнері» деген ұғымдардың астарында «қазақы» жәуінгердің түпкі беинесі, өзге әскерден ерекшелігі көрінеді;

– «қазақ» сөзі ерте замандарда пайда болған, бірәқ ол халықтың емес, әскери жәуінгерліктің ерекше түрі ретіндегі мағынаны береді;

–«қазақ» сөзінің жәуінгерлік ұғымнан «қазақ» халқының атауына айналуы х

ы ғасырларда қалыптасқан.

бүгінгі тарих оқулықтарында «қазақ» сөзінің мағынасын «қас-сақ», «ақ-қаз», «қашақ», «қаз-ғақ» дегендеи жәуінгерлікке қатысы шамалы ұғымдардан іздеиді. сондай-ақ, «қазақ» сөзінің түрлі мағынасының бірі ретінде «жәуінгерлік» ұғымы да болуы мүмкін деиді, үлкен күмәнмен. «қазақ» сөзі мен «жәуінгерлік» ұғымының байланысын ашып бере алмайтын мұндай болжалдар, ғылыми талап бойынша, қәте деп танылуы тиыс.

менің зерттеуімше, «қазақ» сөзі «қаза» сөзінен шыққан. қазақта майданда өлген жәуінгерді «қаза болды», «соғыста ерлікпен қаза тапты» деп қәстерлеп жатады. ал өз үйінде, өз ажалынан көз жұмған кісіні «қаза тапты» деп айтпайды, «қайтыс болды», «бақилық болды», «дам-тұзы таусылды» деген сөздермен сипаттайды. яғни, қазақ үшін «қаза болу» – бұл, дәрежесі өзге өлімнен биік тұратын, батырлықтың дәлелі болатын сөз. қаза болған ерді ел-жұрты түгел жоқтап, батырымыздан айрылдық деп аза тұтқан.

«қаза» сөзіне «ақ» дегенді жалғасақ «қазақ» сөзі шығады. 1-шіден, «қаза» мен «қаза-ақ» деген дыбыстық үйлесімі, 2-шіден, екеуінің де жәуінгерлік ұғым болуы кездеисөқ сәйкестік емес. қазақта «нағыз ер – елдің шетінде, жаудың өтінде жүреді!» деитін нақыл бар. яғни, қазақтың ерлері елдің шетіне шығып, иен далада әскери қосындар құрып, ел қорғап жүрген. олар аңшылық жасап, жау елдерге шапқыншылық жасап өзінше күн көріп, ел қорғап жүріп өлсе – «қаза болды» деп елі қәстерлеиді. яғни, ел шетіне шығып қосын тіккен ерлер – бұл қаза-ақ болуға бас тіккен батырлар. оларды жұрт «қазақшылық құрушылар», «қазақтар» деген. әмір темір мен мүхәммед шеибәнидің өмірбәянінә қарасақ, екеуі де жас кезінде қазақшылық құрып, кеиін онысын қойған. яғни, осылар сяқты, жігіт-желең кезінде қазақшылық құрып, қартайғанда және ауырғанда ел жұртқа барып беибіт тірлік кешкен ерлер, ол заманда аз болмаса керек. сондай-ақ, бүкіл өмірін қазақшылыққа арнап, үйлі-жәйлі күйінде, әйел-бәләсімен де қазақшылық құрып жүретін атышулы батырлар да болған. оларды жұрт қазақы ру-тайпалар деген. әлбетте, қазақ аталатын тайпалар ешкімге тәуелсіз, ерікті, еркін тірлік кешкен. сахараның о шеті мен бұ шетіне деиін кезіп, шерулетіп жүре берген. негізгі кәсібі: жәугершілік, аңшылық және малшылық болған. уақыт өте, малшылық негізгі кәсіпке айналған.

1245 жылы мәмлүктер билеген мысыр мемлекетінің қыпшақтары ортасында жасалған араб-қыпшақ сөздігінде, «қазақ» сөзіне «еркін, кезбе адам» деген мән берілген екен. жәугершілік заманда «еркін, кезбе адам» болып жүру, жоғарыда біз сипаттап өткендеи жәуінгердің ғана қолынан келетіні анық. ал қарусыз, әлжуәз кісі далада көлденең біреуге кезігіп «жем» боп қалады!

ұлыстың билеушілері қазақы тайпалардың көбеиіп кетуін қаламайтын. өйткені, билеушілерге салық төлемеитін қазақтардан гөрі салық төлеитін қарашалар санын көбеиту тиымды. яғни, олар өз қазақтарын азайту үшін, олардың әлсіздерін жиы қуғындаса керек. бірәқ, қазақшылық құруға шыққан төре тұқымына қуғын болмайтын. әлішер науай былай жазады: «егер шах қазақ болып кетсе, оған кім әскерін шығарып, кім қылышын көтерер еді?». (абушқа, 222- бет) .

халық аңызына сенсек, қазақшылықтың бастауы әләшәхәнмен байланысты. яғни, бір патшаның баласы денесінде ала дәқтәрімен туылыпты («ақтаңдақ» болса керек) . патша баласын жұртқа көрсетуден ұялып, бірнеше нөкерімен бірге иен далаға апарып тастапты. бала далада ержетіп, батыр болып, қасына көп нөкер жиыпты. нөкері көбеигесін алашахан атаныпты. алашаханның әскери күші әкесінен басым болса да әкесіне қарсы соғыс ашпапты, қайта патша әкесінің елін сыртынан қорғаштап иен далада жүре беріпті. әкесі қартайып қайтыс болғанда ғана әке тағына отырыпты, деиді халық аңызы. алашаханның өмірбәяні ел шетінде жүріп ел қорғаудың, басқаша айтқанда қазақшылық құрудың айқын үлгісі емес пе?! қасымханның алаша ханға кесене салдыруының сыры осында жатса керек.

қазақтардың еркін жүруге беиім болуы, әрі осы себепті біріге алмауы жәйлі деректерді жиы кезіктіреміз. бұл жәйдің бәрі, біз айтып отырғандай, қазақтардың еркін тіршілігі және ханға салық төлемеуі нәтижесінен. қазақ хандығының құрылуынан бастап, ресеиге бодан болғанға деиінгі тарихындағы, бұл хандықтың ішкі екөнөмикәліқ және саяси қиындықтарын «қазақшылық дәстүрмен» ғана түсіндіруге болады.

ерте заманнан бері түркі жұртында ерлер ел шетіне шығып қос тігіп, елін сырттай қорғаштап жүретін ерікті жәуінгерлікте жүретін болған. олар үйде жатып күн көруді “қатындық” санаған. ал, жәуінгерлікпен далада күн кешуді “қазақшылық құру” деген. “қазақшылық” деген сөздің түбірі “қаза болу” дегеннен шығады. “қаза болу” – бұл ердің өлімі, соғыста, майданда өлу дегенді білдіреді. ауырып үйде өлген қартты, әйелді ешқәшән “қаза тапты” демеиді. (оз өлімімен өлгенді – “қайтыс болды”, “бақилық болды” деиді.)

бертіндегі, 15-18-ғасырларда, қабанбай батыр, бөгенбәй батырлар заманында, әр қазақ руының өз батырлары болған, олар да ел шетінде қос тігіп, ауылдарын сырттай қорып жүрген, әрі үйде жатып өлуді ар санаған. ердің өлімін нәсіп ет деп тілеген.

(← кері)
Нақты қайнары: http://www.elarna.com/koru_kk.php?tur=30&id=89368

ماقالانىڭ كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/koru_kk.php?id=89368#ixzz4Y64BdJoY
ەل-ارنا كەسكىندەر ايماعى: http://www.elarna.com/video.php

 

Пікірлер:

Жолаушы: #3409، Уақыты: 15:33 – 2013/06/03 Қазақты не ұшын қырғыздар қырғыздан тараған деиді?бүл создың негізі барма?қазақтың намсна тиетін созғой бұл!создың негізі

Жолаушы: #2703، Уақыты: 11:35 – 2013/03/10 Қазақ қалай пайда болған ба ? бул сурақ орындыма ? меніңше ؛ қазақтың ата-бабалары кімдер ? ұрпақтары не әтпен аталған десек орынды сурақ болғандай !!!!!!!!!!!!!!!!!!

Жолаушы: #2702، Уақыты: 11:27 – 2013/03/10 Толғанып сөйле тоқсан тыл , қазақ екендігіңді бекем был!

Жолаушы: #2693، Уақыты: 13:23 – 2013/03/09 Сақ – ғұндардан бөліп қарайтын , қазақ тарихын жарым мың жыл айналасында шектеитін көзқәрәс , түбі жақсылық бермеиді . қазақ – қассақ дегеннен шыққан деген көзқәрәс дұрыс .

ماقالانىڭ كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/koru_kk.php?id=89368#ixzz4Y64BdJoY
ەل-ارنا كەسكىندەر ايماعى: http://www.elarna.com/video.php