«Jasay’yl qyrg’yny» dastanynyn’ tari’hi’ negi̇zi̇ «Жасауыл қырғыны» дастанының тарихи негізі

Пазылбек Бисенбаев,

Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының

                                                                                                                      аға оқытушысы ;               

                                                                                                                        Ерхан Кәрбозов,

                                    Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының     доценті

 

 

«Жасауыл қырғыны» дастанының тарихи негізі

 

 

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология және әлем тілдері факультетінде аға оқытушы П.Бисенбаев пен доцент Е.Кәрбозовтың ұйымдастыруымен 2 курс «Филология» мамандығы студенттерімен «Әдебиет және тарих» атты  пән ауанында  Нұрхан Ахметбековтің шығармашылығына арналған әдеби кеш өтті

      Кенесары  Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің түрлі кезеңдерін бейнелейтін тарихи жырлардың көркемдік-идеялық мазмұны, олардың өмір шындығына қатысы, жанрлық сипаты осы уақытқа дейін арнайы зерттеу өзегіне айнала алмай, тұтас күйінде ғылыми айналымға түспей келеді.

Оның үстіне бір кезде негізінен кеңестік идеологияның сұранысы мен талаптарын қамтамасыз еткен «Жасауыл қырғыны» сияқты танымал туындыларды жаңа дәуір тұрғысынан жан-жақты талдаудың, обьективті түрде баға берудің уақыты пісіп жетті. Осындай ғылыми-рухани қажеттіліктің нәтижесінде аталған шығармалардың анау кеңес үкіметі заманындағыдай тек жақсы жақтарын белгілі бір шеңбер көлемінде қарастырумен шектеліп қалмай, әр қырынан сөз етіп, кемшіліктерінің де қандай сипатта екендігін ашып көрсету әдебиет тарихы алдындағы зәру мәселе демекпіз.

Сонымен бірге  «Жасауыл қырғыны» жырының нұсқаларындағы көркемдік-эстетикалық факторларды зерделеумен бірге уақыт, заман шындығының суреттелу сипатын, олардың бойындағы тарихи-танымдық мәселелердің қозғалуы деңгейін анықтау , жырдың жазылу, жариялану кезеңдерін саралап ашып көрсету қажеттілігі де күн тәртібінде.

Тақырыпты жан-жақты игеру үшін мынандай мақсат-міндеттерді шешу көзделіп отыр:

  • «Жасауыл қырғыны» дастанының әдебиет тарихында алатын көркемдік-эстетикалық орнын айқындау;
  • Дастанды жазылу кезеңдеріне орай жітеп, олардың замана шындығын қаншалықты нақты әрі көркемдік деңгейде бейнелей алғандығын сараптау.

«Жасауыл қырғыны» дастаны кеңес дәуірі кезеңінде көркемдік көркемдік-идеялық талаптар тұрғысынан әр кезеңде, әр жылдары бірлі-жарым сөз болғанын атап айту  керек. Бірақ таза көркем туындылармен бір санатта қарастырылып келгендіктен, олардың тарихи жырдың табиғатына тән белгілері екшеліп көрсетіле қойған жоқ.

Кейінгі тәуелсіздік кезеңінде «Жасауыл қырғыны» туындысы жайында пікір айтушы ғалымдар болмады. Бір сөзбен айтқанда, тақырыптың зерттелуі эпостану талаптары тұрғысынан қанағаттанарлық деңгейде деп үзілді-кесілді тұжырым жасау қиын.

Мақалада жүйелі-кешенді, салыстырмалы-тарихи әдістер қолданылды. Жыр мәтіні мұрағат мәліметтерімен, аңыз-әңгімелердің қолжазба үлгілерімен салыстыра отырып, өзгешеліктері мен ортақ қасиеттері айқындалады. Сол арқылы жыр нұсқаларының даму жолдары белгіленеді.

 

Дастанның жиналуы мен жариялануы

Кенесары-Наурызбайдың ел тәуелсізідігі жолындағы күресі, азаматтық

бітім-болмысы бейнеленетін тарихи-фольклорлық  үлгілердің мазмұнымен үйлеспейтін, керісінше, олардың қатыгездігін, елге жасаған зорлығын әшкерелеуге бағышталған тарихи шығармалар да ұшырасады. Мұндай туындыларда халық қадірлеген тарихи тұлғалардың міні баса көрсетіліп, ақынға жақын ортаның би-мырзасы ел ұстаған батыр деңгейінде дәріптеледі. Белгілі ақын Нұрхан Ахметбеков жырлаған «Жасауыл қырғыны» – дәп осындай шығарма (Ахметбеков, 1972: 11-52).

«Жасауыл қырғыны» туралы аңыз-әңгімелер, өлең-жырлар халық арасына XIX ғасырдың  елуінші  жылдары тарала  бастады. Бұл оқиғаны алғаш  айтушылардың бірі хан Кененің көзін көрген арғын ішіндегі Орман деген кісі екен. Орманнан соң оның баласы Өтеу де осы хикаяны таратушылар қатарынан табылыпты. Нұрхан Ахметбеков кейін Орманнан қалған әлгі әңгімені қайта жаңғыртып, көлемді дастанға айналдырып жырлайды. Жыр шамамен 1926 жылдары хатқа түсіп, 1936 жылдары Орталық кітапхананың қолжазба қорына өткен(ОҒК.,1936: 3-15).

1930 жылдардың соңына қарай, Ұлы Отан соғысының қарсаңында,  Кенесары қозғалысының халықтық сипатын айқындап, азатшыл бағыттағы көтеріліс деп баға берген мақалалар жариялана бастады. Осы кезеңде Кенесары туралы тарихи-фольклорлық үлгілер зерттеу объектісіне айналып, біраз туындылар мектеп оқулықтарына да енген болатын. Содан соң Қ.Бекхожин, Ә. Сәрсенбаев, Е.Ысмайылов сынды қаламгерлер Кенесары-Наурызбай жайындағы тарихи жырлар мен түрлі жанрдағы фольклорлық шығармаларды топтастырып, көлемді жинақ құрастырды(ОҒК.,1939). Бір өкініштісі, олар дайындаған жинақ әлі күнге жеке кітап қалпында жарық көрген жоқ. Нұрхан Ахметбеков жырлаған «Жасауыл қырғынының» алғашқы нұсқасы идеялық мазмұны үйлеспегендіктен, ол топтамаға енбей  қалған тұғын. Содан бері жырдың бұл нұсқасы  да баспасөз бетінде жарияланған емес. Соғыстан кейін коммунистік партия өзінің идеологиялық саясатын күшейте бастады, соғыс алдындағы, соғыс кезіндегі бұра тартуларды түзеуге көшті. «Правда» газеті «Қазақстан тарихының мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» деген мақала басып, «ұлтшылдық қателері үшін» әдебиетшілер мен тарихшыларды сынға алды. 1951 жылдың сәуір айында, Қазақстан Жазушылар одағының жанындағы партия ұйымының ашық жиналысында, Орталық Комитеттің осы мақала жөніндегі қаулысы талқыланды. Жиналыс барысында сөйленген сөздер «Кенесары – халықтың қас жауы» деген атпен «Әдебиет және исскуство» журналының мамыр айындағы санында жарияланды. Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов сынды ғалымдар халық жауы ретінде тұтқындалып, 25 жылға сотталды. Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев бастаған біраз ғалымдар қызметтерінен босап қалды. «Мұндай қуғындар мен асыра сілтеулер Коммунистік партияның жергілікті ұлттарға сенбеуінен, олардың ұлттық мүдделерімен есептеспей, күштеп ұстау саясатынан туындаған еді. Ұлттық интеллигенцияға артында бақылаушы барын мезгіл-мезгіл ескертіп қойып отырды, оны қорқытып ұстауға тырысты»[Қирабаев,1998:87-88].

Осындай аласапыран уақытта ел аузына іліккен, мақтау-марапатқа ие болған жалғыз шығарма  Нұрхан Ахметбековтің «Жасауыл қырғыны» поэмасы еді. Бұл жоғарыда сөз болған «Жасауыл қырғынының» түбегейлі өзгерген, қайта жазылған үлгісі-тұғын. Жырдың көп өзгеріске түсуіне сол кездегі идеология саласындағы қызметкерлердің ықпалы зор болған сияқты. Өйткені соңғы нұсқада Кенесарыны қаралайтын эпизодтар молайып, қоюлана түскен. Сонымен, «Жасауыл қырғыны» айтыс додасында жүріп, «Торғайдың топжарғаны» атанған, «Қарға», «Есім сері», «Қамарлы заман», «Амангелді» дастандарын шығарған Нұрханның ақындық жолындағы үлкен бір белес саналды. Осы шығармасы үшін ақынға Қазақ ССР Министрлер Советінің Жамбыл атындағы сыйлығы берілді.

 

«Жасауыл қырғыны» туындысының тарихи негізі

«Жасауыл қырғыны» поэмасының  екі нұсқасы да хан Кене мен оның жорықтас серіктерін қаралаудан басталады. «Хан Кененің әкесі Қасым қолына қан ұстап туып, қанқұмар болыпты,оның  төңірегіндегілер жан-жақтан қашып қосылған ұры-қары екен»,- дейді бастапқы нұсқада. Бұл нұсқаның кіріспе бөлімі елу екі жолдан аспайды. Осы кіріспе екінші нұсқада толықтырылып, 552 жолға жеткен. Жыр қайталау, эпитеттер есебінен басқа «Алтыбай қазасы» сөз болатын эпизодтың қосылуымен ұлғайған. Бастапқы нұсқада аттары аталмайтын Кенесары батырлары Бұқарбай, Құрман, Шәкірлерге мінездеме беріліп, түгелдей қарақшылар санатына қосылған.

Қазақ әдебиетінде хан-сұлтандарды, соның ішінде Кенесарының қатыгездігін айтып, халыққа қарсы қоятын туынды жалғыз «Жасауыл қырғыны» ғана емес, мәселен, Сәкен Сейфуллин «Көкшетауында» мынадай жолдар бар:

Қасым хан туғаннан-ақ қанға құмар,

Дірілдеп өлім күткен жанға құмар.

Анадан қан уыстап туған мұндар,

Қан ұрттап жүрсе ғана көңілі тынар(Сейфуллин,2004:218).

Ілияс Жансүгіровтің «Күйші» поэмасында:

Баласы Абылайдың Кене ме екен,

Сорыма Құдай айдап келген екен.

Нашардың қанын сорып, жанын жеген,

Хан емес, қара қабан деген екен.

Бұлардың жүрген жері бүлік екен,

Қансорғыш, қаралардың сүлігі екен(Жансүгіров,2004:203), – деп бейнеленеді.

Жоғарыдағы жыр шумақтарынан үстем тап өкілдері мен бұқара халықтың арасына қытай қорғанын орнатқан уақыттың шындығы көрінеді. Сонымен бірге бұл шығармаларда  ақындардың  ел билеуші өктем жандардың жинақталған бейнесін сомдау амалдары байқалады. Ал «Жасауыл қырғынындағы» жағдай бұдан басқаша. Жыр желісінен Жанғабыл Төлегеновті әспеттейтін ортаның осы оқиғаға көзқарасын аңғаруға болады. Олар «Жасауыл қырғыны» әңгімесін таратып, насихаттаумен қатар, Кенесары туралы шығармаларға да түзету енгізген. Мәселен, 1923 жылы Халел Досмұхамедов жариялаған «Кенесары-Наурызбай» жырының Жүсіпбек Басығарин нұсқасында шығарманың идеялық мазмұнымен мүлде үйлеспейтін:

Қашқан-пысқан жыиылып,

Өз алдына қол болды…

Жұртқа тиіп кесірі

Әркімдерге сор болды.

Қырғызға барып қырылып,

Ит пен құсқа жем болды(Хан Кене,1993:17-18), – деген жолдар кездеседі. Бұл нұсқаны Жаппас ішіндегі сумұрын Ораз ақынға жырлатып, әйгілі шығармаға түзету енгізіп жүрген Жүсіпбек Басығарин – хорунжий Алтыбай Көбековтің туған немересі, «Жасауыл қырғынындағы» басты қаһарман Жанғабыл Төлегеновтің жақын туысы.Жүсіпбек ол аз болғандай, осы кітаптың соңына «Кенесары-Наурызбайға қосымша» деп айдар тағып, Жанғабыл ағам Алтыбайды өлтірген Кенесарыдан кек қайтарды, 100 адамын өлтірді,  қуалап қырғыз асырып жіберді деп мақтанады. Он үш жыл болыс болғанда, «бірінші болыс» атандым дейді Жүсіпбек. Нысанбай жырын өңдеп ,өзгертуге тырысқан Басығариннің Жанғабыл туралы туындылардың кеңірек таралуына  мүдделі екені  рас. Қалижан Бекхожин «Жасауыл қырған» атымен мәлім болған алғашқы нұсқаның бірінші бетіне: «Бұл поэманы халық жауы Жүсіпбек Басығарин шығарғанға ұқсайды»,- деп жазыпты. Ақын ағамыз жырды тудырушы Нұрхан болғанымен, жырлатып отырған Жүсіпбек деген ойын ортаға салып отырғандай көрінеді. Біз де жырдың Алтыбай, Жанғабыл ұрпақтарының қолдауымен дүниеге келуі мүмкін деген болжамға қол қоямыз.

Ал енді «Жасауыл қырғыны» поэмасының екінші нұсқасында кеңінен баяндалатын Алтыбай әңгімесіне көшелік. Хан Кене Арқа қазақтарының басын құрап жиын ашады. «Ендігі үш жүздің баласы менің иелігімде, орыстан алыс қоныңдар! Ақылдасым – Қоқан үкіметі, ішер асым, мінер атым- мына сендерсіңдер!» – дейді. Хан Кененің бұл сөзін жаратпаған Алтыбай би Сыр бойына көшіп кетпек болып қамданып жатқанда, хан Кенеге «Алтыбай сізді даттап жүр!» деген хабар жетеді. Хан Кененің тапсырумен Наурызбай бастаған жасауылдар бидің ауылын шауып алады. Осы жерде Наурызбайдың бір сәбиді анасының бауырынан жұлып алып, найзаға шаншып көкке көтергені, оның нөкерлерінің ел-жұртты аяусыз тонағаны біраз сөз болады. Сонымен бірге Өске деген ақынның Кенесарыны келеке етіп шығарған өлеңі үшін Балғожа бидің де шапқыншылыққа ұшырағаны айтылған. Әрі қарай Наурызбай Алтыбай бидің қол-аяғын байлап, Кенесарының алдына алып келеді. Хан Кене: «Оны халықтың ортасына алып шығып өртеңдер!» – деп бұйырады. Алтыбай жалындап жанып жатып:«Жанғабыл! Жанғабыл! Жанғабыл!» деп үш рет айқайлайды. Алтыбайдың өлімін көзі көрген жұрт хан Кенеге қарғыс айтып, теріс айналады.

Нұрхан Ахметбековтің Алтыбай бидің қазасына қатысы бар осы оқиғаны ойдан шығармағаны көрініп тұр. Себебі фольклорлық туындыларда, Омар Шипиннің «Жеті батырдың тарихы» атты жазбасында, Есмағамбет Ысмайыловтың «Қазақ әдебиетінің тарихындағы» мақаласында, тіпті Е.Бекмахановтың монографиялық еңбектерінде де Алтыбай биді Кенесарының өлтіргені айтылған. Бірақ ол еңбектерде Алтыбайды не үшін өлтіргені жұмбақ боп қала береді. Орынбор Шекара комиссиясының 1843 жылғы есебінде Алтыбай бидің Кенесары орналасқан өлкеге ойламаған жерден тап болғаны, сол кезде Кенесарының хорунжий Алтыбай Көбековті өз ауылына шақырып, қатігездікпен өлтіргені сипатталады. Кенесары алдымен оның аяғын шабуға, сосын қолын, әрі қарай өртеп денесін масқаралауға бұйрық беріпті дейді. Мұнда да Кенесарының Алтыбайды ненде         й күнәсі үшін өлтіргені көрсетілмеген. Жалпы, архив деректеріндегі орыс офицерлері мен олардың жансыздары жазған мәліметтерде хан Кененің патша заңына қайшы қылмыстары, толып жатқан «зиянды істері» жіпке  тізіледі. Ал Кенесары ханның Орынбор және Сібір губернаторлығына жазған хаттарында орыс жазалаушы отрядтарының қазақ ауылдарына жасаған қанқұйлы жорықтарының нәтижесі көрініс тапқан.

Дәп осылай Алтыбай Көбековтің қазасына хан Кенені айыптайтын архив деректері де бар. Олар негізінен патша үкіметіне иек арта отырып, Кенесарының күнәсін көбейтіп, әрқандай жолмен кек қайтаруды ойластырған топтардың арызы болып келеді. Енді  Кенесары Қасымұлының 1844 жылдың 11 қазанында Орынбор шекара комиссиясының председателіне өз істерінің дұрыстығын білдіріп жазған арызындағы мына жолдарға назар аударайық. Онда былай деп көрсетілген: «Жаппас руынан Көбек ұғлы Алтыбай Қоқанмен бірге бас қосып, шөмекей тайпасы сарқасқа руының Сарман биін өлтіріп еді. Мұның бағытында шөмекей тайпасы Алтыбай бидің ауылдарын шауып, өзін өлтіріпті. Осы айтылған сөздерден сіздің көңіліңізге күмән келеді-дүр. Мұнша істерді өзі қылып, басқа адамдарға айтар-дүр деп.Бұл айтылған істердің растығына әуелі Құдай, ақыры қазақ жұртының әрбір жақсыларына мағлұм-дүр. Бұл барған молла Баймұханбет Иманшаұғлы бұл істерді көзі көрмесе де, құлағы естіген-дүр»(Құжаттар жинағы,1996:43). Басқа деректерде де шөмекей Сарман бидің қоқандықтардың қолынан қаза тапқаны айтылады(Сборник документов,1996:222) Ал Жанғабылдың ерлігін, Наурызбай нөкерлерінің қазасын таратып баяндайтын Шалжанұлы Ақайдардың Әдебиет және өнер институтында сақталған қолжазбасындағы деректер де Алтыбайды шөмекейлердің өлтіргенін растайды (ӘӨИ.,311:5)

Демек, хан Кененің сөзі өмір шындығынан алшақ емес. Кенесарыны айыптаушы топтардың тіреп айтар уәжі – шөмекейлердің ханды қолдаған рулардың санатынан табылуы . Ал енді Кенесарыны қарақшылар қатарына қосып, оның серіктерін ұры қылғанда, Алтыбай қазасы үшін ханға кінә артқанда жырдың ұтары бар ма? Дәстүрлі тарихи жырлардың басым бөлігінде тыныш жатқан елдің берекесін алып, қалың қазақты қанға бөктіретін жаудың аямасқа бекіген іс-әрекеттері сипатталатын.Басты кейіпкердің әрі қарайғы амалдарына себеп болатын да осы оқиға-тұғын. «Жасауыл қырғыны» туындысының авторы да Кенесарыны өз халқына қасірет тарттырған жау кейпіне көшіре отырып, Жанғабыл Төлегеновтің кейінгі атқарар істерін ақтамақ болады. Бірінші тараудағы Наурызбайдың баланы найзаға шанышқаны, Алтыбайдың отқа өртенуі, т.б. шындыққа жанаспайтын детальдар қандастарын қанға бөктірген Жанғабылды батыр дәрежесіне көтеру үшін ғана қажет. Ақын болған оқиғаға отарлаушы жұрттың дүрбісімен қарай отырып, оқырман қауымды өз ұстанымының дұрыстығына сендірмек болады.

 

                                   Қорытынды

Тарихи жырлар халық тарихын мүмкіндігінше өмір шындығына жақындата бейнелеуге бейім, оқырманды өзіне тарта алатын қолайлы жанрдың бірі екендігі мәлім. Оның тарихи шындық пен көркемдік шындықты ұштастыра отырып, өзі бейнелейтін кезеңнің кескін-келбетін жан-жақты ашуда атқаратын ролі зор. «Жасауыл қырғыны» туындысын зерттеп-саралау, нұсқаларының ерекшеліктері мен тарихи сипатын анықтау, кеңестік идеологияның жыр желісіне қандайлық ықпал-әсері болғандығын көрсету, одан белгілі бір қорытындылар жасау өмір қажеттілігінен туындап отырғаны сөзсіз.

Бір ауыз сөзбен түйіндеп келгенде, мақалада «Жасауыл қырғыны» жырының  тарихи-көркемдік болмысы дәйектеліп,  варианттарының айрым-өзгешеліктеріне айқындама берілді. Сөйтіп аталмыш туынды жанрлық белгілері мен өмір шындығына қатысы бойынша төл әдебиеттануымызда алғаш рет  қарастырылып  отыр.

 

 

 

                                     Әдебиеттер:

Ахметбеков Н.(1972) Жасауыл қырғыны. Алматы.

ӘӨИ,(1936) 311-бума, 4-дәптер.

Жансүгіров І.(2004) Құлагер. Өлеңдер мен дастандар.Алматы.

Из отчета Оренбургской пограничной комиссии, за 1843 г.(1996) // национально-освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова (сборник документов). Алматы.

«Кенесары-Наурызбай» (1993) жыры // Хан Кене: Тарихи толғамдар мен пьеса, дастандар. Алматы.

Қирабаев С. (1998) Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті.Алматы.

ОҒК(1939) 1327 бума, 5-дәптер.

ОҒК (1939)1329 бума.

Сейфуллин С.(2004) Көп томдық шығармалар жинағы.Алматы.

Сұлтан Кенесары Қасымұлының 1844 жылы 14 қазанда Орынбор шекара комиссиясының председателіне өз ісінің дұрыстығын білдіріп жазған арызы(1996)// Кенесары Қасымов бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы (құжаттар жинағы) . Алматы.

 

 

 

References

 

  1. Mr. Akhmetbekov. N (1972) Zhasaul war. Almaty.

ILA (1936) 311-pack, 4-notebook.

Zhansugirov I (2004) Kulager. Poems.  Almaty.

From the report of the Orenburg border Commission, 1843(1996) // national liberation struggle of the Kazakh people under the leadership of Kenesary Kasymov (collection of documents). Almaty.

“Kenesary-Nauryzbay” (1993) lullaby // Khan Kene: Thoughts on history and Historical Plays, Poems. Almaty.

  1. Kirabaev (1998) Kazakh Literature of the Soviet period. Almaty.

(SCL)  UMK(1939) folder  1327, 5-notebook.

(SCL)  UMK (1939)1329 folfer.

  1. Seifullin (2004) A lot of volumes. Almaty.

14 October, 1844 year the Sultan Kenesary Kasymov, wrote a letter to the Chairman about the correctness of their cause Orenburg border Commission (in 1996)// Kenesary Kasymov headed of Kazakhs  national liberation movement (collection of documents). Almaty.

 

 

Pazylbek Bi’senbaev,
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy kafedrasynyn’
ag’a oqyty’s’ysy ;
Erhan Ka’rbozov,
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy kafedrasynyn’ doc’enti̇

«Jasay’yl qyrg’yny» dastanynyn’ tari’hi’ negi̇zi̇

A’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇ni̇n’ fi’lologi’ya ja’ne a’lem ti̇lderi̇ faky’lteti̇nde ag’a oqyty’s’y P.Bi’senbaev pen doc’ent E.Ka’rbozovtyn’ ui’ymdastyry’ymen 2 ky’rs «Fi’lologi’ya» mamandyg’y sty’dentteri̇men «A’debi’et ja’ne tari’h» atty pa’n ay’anynda Nurhan Ahmetbekovti̇n’ s’yg’armas’ylyg’yna arnalg’an a’debi’ kes’ o’tti̇
Kenesary Qasymuly bastag’an ult-azattyq ko’teri̇li̇si̇ni̇n’ tu’rli̇ kezen’deri̇n bei’nelei’ti̇n tari’hi’ jyrlardyn’ ko’rkemdi̇k-i’deyalyq mazmuny, olardyn’ o’mi̇r s’yndyg’yna qatysy, janrlyq si’paty osy y’aqytqa dei’i̇n arnai’y zerttey’ o’zegi̇ne ai’nala almai’, tutas ku’i’i̇nde g’ylymi’ ai’nalymg’a tu’spei’ keledi̇.
Onyn’ u’sti̇ne bi̇r kezde negi̇zi̇nen ken’esti̇k i’deologi’yanyn’ suranysy men talaptaryn qamtamasyz etken «Jasay’yl qyrg’yny» si’yaqty tanymal ty’yndylardy jan’a da’y’i̇r turg’ysynan jan-jaqty talday’dyn’, obekti’vti̇ tu’rde bag’a bery’di̇n’ y’aqyty pi̇si̇p jetti̇. Osyndai’ g’ylymi’-ry’hani’ qajetti̇li̇kti̇n’ na’ti’jesi̇nde atalg’an s’yg’armalardyn’ anay’ ken’es u’ki̇meti̇ zamanyndag’ydai’ tek jaqsy jaqtaryn belgi̇li̇ bi̇r s’en’ber ko’lemi̇nde qarastyry’men s’ekteli̇p qalmai’, a’r qyrynan so’z eti̇p, kems’i̇li̇kteri̇ni̇n’ de qandai’ si’patta ekendi̇gi̇n as’yp ko’rsety’ a’debi’et tari’hy aldyndag’y za’ry’ ma’sele demekpi̇z.
Sonymen bi̇rge «Jasay’yl qyrg’yny» jyrynyn’ nusqalaryndag’y ko’rkemdi̇k-esteti’kalyq faktorlardy zerdeley’men bi̇rge y’aqyt, zaman s’yndyg’ynyn’ sy’rettely’ si’patyn, olardyn’ boi’yndag’y tari’hi’-tanymdyq ma’selelerdi̇n’ qozg’aly’y den’gei’i̇n anyqtay’ , jyrdyn’ jazyly’, jari’yalany’ kezen’deri̇n saralap as’yp ko’rsety’ qajetti̇li̇gi̇ de ku’n ta’rti̇bi̇nde.
Taqyrypty jan-jaqty i’gery’ u’s’i̇n mynandai’ maqsat-mi̇ndetterdi̇ s’es’y’ ko’zdeli̇p otyr:
– «Jasay’yl qyrg’yny» dastanynyn’ a’debi’et tari’hynda alatyn ko’rkemdi̇k-esteti’kalyq ornyn ai’qynday’;
– Dastandy jazyly’ kezen’deri̇ne orai’ ji̇tep, olardyn’ zamana s’yndyg’yn qans’alyqty naqty a’ri̇ ko’rkemdi̇k den’gei’de bei’nelei’ alg’andyg’yn saraptay’.
«Jasay’yl qyrg’yny» dastany ken’es da’y’i̇ri̇ kezen’i̇nde ko’rkemdi̇k ko’rkemdi̇k-i’deyalyq talaptar turg’ysynan a’r kezen’de, a’r jyldary bi̇rli̇-jarym so’z bolg’anyn atap ai’ty’ kerek. Bi̇raq taza ko’rkem ty’yndylarmen bi̇r sanatta qarastyrylyp kelgendi̇kten, olardyn’ tari’hi’ jyrdyn’ tabi’g’atyna ta’n belgi̇leri̇ eks’eli̇p ko’rseti̇le qoi’g’an joq.
Kei’i̇ngi̇ ta’y’elsi̇zdi̇k kezen’i̇nde «Jasay’yl qyrg’yny» ty’yndysy jai’ynda pi̇ki̇r ai’ty’s’y g’alymdar bolmady. Bi̇r so’zben ai’tqanda, taqyryptyn’ zerttely’i̇ epostany’ talaptary turg’ysynan qanag’attanarlyq den’gei’de dep u’zi̇ldi̇-kesi̇ldi̇ tujyrym jasay’ qi’yn.
Maqalada ju’i’eli̇-kes’endi̇, salystyrmaly-tari’hi’ a’di̇ster qoldanyldy. Jyr ma’ti̇ni̇ murag’at ma’li̇metteri̇men, an’yz-a’n’gi̇melerdi̇n’ qoljazba u’lgi̇leri̇men salystyra otyryp, o’zges’eli̇kteri̇ men ortaq qasi’etteri̇ ai’qyndalady. Sol arqyly jyr nusqalarynyn’ damy’ joldary belgi̇lenedi̇.

Dastannyn’ ji’naly’y men jari’yalany’y
Kenesary-Nay’ryzbai’dyn’ el ta’y’elsi̇zi̇di̇gi̇ jolyndag’y ku’resi̇, azamattyq
bi̇ti̇m-bolmysy bei’neleneti̇n tari’hi’-folklorlyq u’lgi̇lerdi̇n’ mazmunymen u’i’lespei’ti̇n, keri̇si̇ns’e, olardyn’ qatygezdi̇gi̇n, elge jasag’an zorlyg’yn a’s’kereley’ge bag’ys’talg’an tari’hi’ s’yg’armalar da us’yrasady. Mundai’ ty’yndylarda halyq qadi̇rlegen tari’hi’ tulg’alardyn’ mi̇ni̇ basa ko’rseti̇li̇p, aqyng’a jaqyn ortanyn’ bi’-myrzasy el ustag’an batyr den’gei’i̇nde da’ri̇pteledi̇. Belgi̇li̇ aqyn Nurhan Ahmetbekov jyrlag’an «Jasay’yl qyrg’yny» – da’p osyndai’ s’yg’arma (Ahmetbekov, 1972: 11-52).
«Jasay’yl qyrg’yny» ty’raly an’yz-a’n’gi̇meler, o’len’-jyrlar halyq arasyna XIX g’asyrdyn’ ely’i̇ns’i̇ jyldary tarala bastady. Bul oqi’g’any alg’as’ ai’ty’s’ylardyn’ bi̇ri̇ han Keneni̇n’ ko’zi̇n ko’rgen arg’yn i̇s’i̇ndegi̇ Orman degen ki̇si̇ eken. Ormannan son’ onyn’ balasy O’tey’ de osy hi’kayany taraty’s’ylar qatarynan tabylypty. Nurhan Ahmetbekov kei’i̇n Ormannan qalg’an a’lgi̇ a’n’gi̇meni̇ qai’ta jan’g’yrtyp, ko’lemdi̇ dastang’a ai’naldyryp jyrlai’dy. Jyr s’amamen 1926 jyldary hatqa tu’si̇p, 1936 jyldary Ortalyq ki̇taphananyn’ qoljazba qoryna o’tken(OG’K.,1936: 3-15).
1930 jyldardyn’ son’yna qarai’, Uly Otan sog’ysynyn’ qarsan’ynda, Kenesary qozg’alysynyn’ halyqtyq si’patyn ai’qyndap, azats’yl bag’yttag’y ko’teri̇li̇s dep bag’a bergen maqalalar jari’yalana bastady. Osy kezen’de Kenesary ty’raly tari’hi’-folklorlyq u’lgi̇ler zerttey’ obekti̇si̇ne ai’nalyp, bi̇raz ty’yndylar mektep oqy’lyqtaryna da engen bolatyn. Sodan son’ Q.Bekhoji’n, A’. Sa’rsenbaev, E.Ismai’ylov syndy qalamgerler Kenesary-Nay’ryzbai’ jai’yndag’y tari’hi’ jyrlar men tu’rli̇ janrdag’y folklorlyq s’yg’armalardy toptastyryp, ko’lemdi̇ ji’naq qurastyrdy(OG’K.,1939). Bi̇r o’ki̇ni̇s’ti̇si̇, olar dai’yndag’an ji’naq a’li̇ ku’nge jeke ki̇tap qalpynda jaryq ko’rgen joq. Nurhan Ahmetbekov jyrlag’an «Jasay’yl qyrg’ynynyn’» alg’as’qy nusqasy i’deyalyq mazmuny u’i’lespegendi̇kten, ol toptamag’a enbei’ qalg’an tug’yn. Sodan beri̇ jyrdyn’ bul nusqasy da baspaso’z beti̇nde jari’yalang’an emes. Sog’ystan kei’i̇n kommy’ni’sti̇k parti’ya o’zi̇ni̇n’ i’deologi’yalyq sayasatyn ku’s’ei’te bastady, sog’ys aldyndag’y, sog’ys kezi̇ndegi̇ bura tarty’lardy tu’zey’ge ko’s’ti̇. «Pravda» gazeti̇ «Qazaqstan tari’hynyn’ ma’seleleri̇ marksti̇k-leni’ndi̇k turg’ydan bayandalsyn» degen maqala basyp, «ults’yldyq qateleri̇ u’s’i̇n» a’debi’ets’i̇ler men tari’hs’ylardy syng’a aldy. 1951 jyldyn’ sa’y’i̇r ai’ynda, Qazaqstan Jazy’s’ylar odag’ynyn’ janyndag’y parti’ya ui’ymynyn’ as’yq ji’nalysynda, Ortalyq Komi’tetti̇n’ osy maqala jo’ni̇ndegi̇ qay’lysy talqylandy. Ji’nalys barysynda so’i’lengen so’zder «Kenesary – halyqtyn’ qas jay’y» degen atpen «A’debi’et ja’ne i’ssky’stvo» jy’rnalynyn’ mamyr ai’yndag’y sanynda jari’yalandy. E.Bekmahanov, Q.Jumali’ev, E.Ismai’ylov syndy g’alymdar halyq jay’y reti̇nde tutqyndalyp, 25 jylg’a sottaldy. Muhtar A’y’ezov, Qanys’ Sa’tbaev bastag’an bi̇raz g’alymdar qyzmetteri̇nen bosap qaldy. «Mundai’ qy’g’yndar men asyra si̇ltey’ler Kommy’ni’sti̇k parti’yanyn’ jergi̇li̇kti̇ ulttarg’a senbey’i̇nen, olardyn’ ulttyq mu’ddeleri̇men eseptespei’, ku’s’tep ustay’ sayasatynan ty’yndag’an edi̇. Ulttyq i’ntelli’genc’i’yag’a artynda baqylay’s’y baryn mezgi̇l-mezgi̇l eskerti̇p qoi’yp otyrdy, ony qorqytyp ustay’g’a tyrysty»[Qi’rabaev,1998:87-88].
Osyndai’ alasapyran y’aqytta el ay’zyna i̇li̇kken, maqtay’-marapatqa i’e bolg’an jalg’yz s’yg’arma Nurhan Ahmetbekovti̇n’ «Jasay’yl qyrg’yny» poemasy edi̇. Bul jog’aryda so’z bolg’an «Jasay’yl qyrg’ynynyn’» tu’begei’li̇ o’zgergen, qai’ta jazylg’an u’lgi̇si̇-tug’yn. Jyrdyn’ ko’p o’zgeri̇ske tu’sy’i̇ne sol kezdegi̇ i’deologi’ya salasyndag’y qyzmetkerlerdi̇n’ yqpaly zor bolg’an si’yaqty. O’i’tkeni̇ son’g’y nusqada Kenesaryny qaralai’tyn epi’zodtar molai’yp, qoyulana tu’sken. Sonymen, «Jasay’yl qyrg’yny» ai’tys dodasynda ju’ri̇p, «Torg’ai’dyn’ topjarg’any» atang’an, «Qarg’a», «Esi̇m seri̇», «Qamarly zaman», «Amangeldi̇» dastandaryn s’yg’arg’an Nurhannyn’ aqyndyq jolyndag’y u’lken bi̇r beles sanaldy. Osy s’yg’armasy u’s’i̇n aqyng’a Qazaq SSR Mi’ni’strler Soveti̇ni̇n’ Jambyl atyndag’y syi’lyg’y beri̇ldi̇.

«Jasay’yl qyrg’yny» ty’yndysynyn’ tari’hi’ negi̇zi̇
«Jasay’yl qyrg’yny» poemasynyn’ eki̇ nusqasy da han Kene men onyn’ joryqtas seri̇kteri̇n qaralay’dan bastalady. «Xan Keneni̇n’ a’kesi̇ Qasym qolyna qan ustap ty’yp, qanqumar bolypty,onyn’ to’n’i̇regi̇ndegi̇ler jan-jaqtan qas’yp qosylg’an ury-qary eken»,- dei’di̇ bastapqy nusqada. Bul nusqanyn’ ki̇ri̇spe bo’li̇mi̇ ely’ eki̇ joldan aspai’dy. Osy ki̇ri̇spe eki̇ns’i̇ nusqada tolyqtyrylyp, 552 jolg’a jetken. Jyr qai’talay’, epi’tetter esebi̇nen basqa «Altybai’ qazasy» so’z bolatyn epi’zodtyn’ qosyly’ymen ulg’ai’g’an. Bastapqy nusqada attary atalmai’tyn Kenesary batyrlary Buqarbai’, Qurman, S’a’ki̇rlerge mi̇nezdeme beri̇li̇p, tu’geldei’ qaraqs’ylar sanatyna qosylg’an.
Qazaq a’debi’eti̇nde han-sultandardy, sonyn’ i̇s’i̇nde Kenesarynyn’ qatygezdi̇gi̇n ai’typ, halyqqa qarsy qoyatyn ty’yndy jalg’yz «Jasay’yl qyrg’yny» g’ana emes, ma’selen, Sa’ken Sei’fy’lli’n «Ko’ks’etay’ynda» mynadai’ joldar bar:
Qasym han ty’g’annan-aq qang’a qumar,
Di̇ri̇ldep o’li̇m ku’tken jang’a qumar.
Anadan qan y’ystap ty’g’an mundar,
Qan urttap ju’rse g’ana ko’n’i̇li̇ tynar(Sei’fy’lli’n,2004:218).
Ili’yas Jansu’gi̇rovti̇n’ «Ku’i’s’i̇» poemasynda:
Balasy Abylai’dyn’ Kene me eken,
Soryma Qudai’ ai’dap kelgen eken.
Nas’ardyn’ qanyn soryp, janyn jegen,
Xan emes, qara qaban degen eken.
Bulardyn’ ju’rgen jeri̇ bu’li̇k eken,
Qansorg’ys’, qaralardyn’ su’li̇gi̇ eken(Jansu’gi̇rov,2004:203), – dep bei’nelenedi̇.
Jog’arydag’y jyr s’y’maqtarynan u’stem tap o’ki̇lderi̇ men buqara halyqtyn’ arasyna qytai’ qorg’anyn ornatqan y’aqyttyn’ s’yndyg’y ko’ri̇nedi̇. Sonymen bi̇rge bul s’yg’armalarda aqyndardyn’ el bi’ley’s’i̇ o’ktem jandardyn’ ji’naqtalg’an bei’nesi̇n somday’ amaldary bai’qalady. Al «Jasay’yl qyrg’ynyndag’y» jag’dai’ budan basqas’a. Jyr jeli̇si̇nen Jang’abyl To’legenovti̇ a’spettei’ti̇n ortanyn’ osy oqi’g’ag’a ko’zqarasyn an’g’ary’g’a bolady. Olar «Jasay’yl qyrg’yny» a’n’gi̇mesi̇n taratyp, nasi’hattay’men qatar, Kenesary ty’raly s’yg’armalarg’a da tu’zety’ engi̇zgen. Ma’selen, 1923 jyly Xalel Dosmuhamedov jari’yalag’an «Kenesary-Nay’ryzbai’» jyrynyn’ Ju’si̇pbek Basyg’ari’n nusqasynda s’yg’armanyn’ i’deyalyq mazmunymen mu’lde u’i’lespei’ti̇n:
Qas’qan-pysqan jyi’ylyp,
O’z aldyna qol boldy…
Jurtqa ti’i̇p kesi̇ri̇
A’rki̇mderge sor boldy.
Qyrg’yzg’a baryp qyrylyp,
I’t pen qusqa jem boldy(Xan Kene,1993:17-18), – degen joldar kezdesedi̇. Bul nusqany Jappas i̇s’i̇ndegi̇ sy’muryn Oraz aqyng’a jyrlatyp, a’i’gi̇li̇ s’yg’armag’a tu’zety’ engi̇zi̇p ju’rgen Ju’si̇pbek Basyg’ari’n – hory’nji’i’ Altybai’ Ko’bekovti̇n’ ty’g’an nemeresi̇, «Jasay’yl qyrg’ynyndag’y» basty qaharman Jang’abyl To’legenovti̇n’ jaqyn ty’ysy.Ju’si̇pbek ol az bolg’andai’, osy ki̇taptyn’ son’yna «Kenesary-Nay’ryzbai’g’a qosyms’a» dep ai’dar tag’yp, Jang’abyl ag’am Altybai’dy o’lti̇rgen Kenesarydan kek qai’tardy, 100 adamyn o’lti̇rdi̇, qy’alap qyrg’yz asyryp ji̇berdi̇ dep maqtanady. On u’s’ jyl bolys bolg’anda, «bi̇ri̇ns’i̇ bolys» atandym dei’di̇ Ju’si̇pbek. Nysanbai’ jyryn o’n’dep ,o’zgerty’ge tyrysqan Basyg’ari’nni̇n’ Jang’abyl ty’raly ty’yndylardyn’ ken’i̇rek taraly’yna mu’ddeli̇ ekeni̇ ras. Qali’jan Bekhoji’n «Jasay’yl qyrg’an» atymen ma’li̇m bolg’an alg’as’qy nusqanyn’ bi̇ri̇ns’i̇ beti̇ne: «Bul poemany halyq jay’y Ju’si̇pbek Basyg’ari’n s’yg’arg’ang’a uqsai’dy»,- dep jazypty. Aqyn ag’amyz jyrdy ty’dyry’s’y Nurhan bolg’anymen, jyrlatyp otyrg’an Ju’si̇pbek degen oi’yn ortag’a salyp otyrg’andai’ ko’ri̇nedi̇. Bi̇z de jyrdyn’ Altybai’, Jang’abyl urpaqtarynyn’ qolday’ymen du’ni’ege kely’i̇ mu’mki̇n degen boljamg’a qol qoyamyz.
Al endi̇ «Jasay’yl qyrg’yny» poemasynyn’ eki̇ns’i̇ nusqasynda ken’i̇nen bayandalatyn Altybai’ a’n’gi̇mesi̇ne ko’s’eli̇k. Xan Kene Arqa qazaqtarynyn’ basyn qurap ji’yn as’ady. «Endi̇gi̇ u’s’ ju’zdi̇n’ balasy meni̇n’ i’eli̇gi̇mde, orystan alys qonyn’dar! Aqyldasym – Qoqan u’ki̇meti̇, i̇s’er asym, mi̇ner atym- myna sendersi̇n’der!» – dei’di̇. Xan Keneni̇n’ bul so’zi̇n jaratpag’an Altybai’ bi’ Syr boi’yna ko’s’i̇p ketpek bolyp qamdanyp jatqanda, han Kenege «Altybai’ si̇zdi̇ dattap ju’r!» degen habar jetedi̇. Xan Keneni̇n’ tapsyry’men Nay’ryzbai’ bastag’an jasay’yldar bi’di̇n’ ay’ylyn s’ay’yp alady. Osy jerde Nay’ryzbai’dyn’ bi̇r sa’bi’di̇ anasynyn’ bay’yrynan julyp alyp, nai’zag’a s’ans’yp ko’kke ko’tergeni̇, onyn’ no’kerleri̇ni̇n’ el-jurtty ayay’syz tonag’any bi̇raz so’z bolady. Sonymen bi̇rge O’ske degen aqynnyn’ Kenesaryny keleke eti̇p s’yg’arg’an o’len’i̇ u’s’i̇n Balg’oja bi’di̇n’ de s’apqyns’ylyqqa us’yrag’any ai’tylg’an. A’ri̇ qarai’ Nay’ryzbai’ Altybai’ bi’di̇n’ qol-ayag’yn bai’lap, Kenesarynyn’ aldyna alyp keledi̇. Xan Kene: «Ony halyqtyn’ ortasyna alyp s’yg’yp o’rten’der!» – dep bui’yrady. Altybai’ jalyndap janyp jatyp:«Jang’abyl! Jang’abyl! Jang’abyl!» dep u’s’ ret ai’qai’lai’dy. Altybai’dyn’ o’li̇mi̇n ko’zi̇ ko’rgen jurt han Kenege qarg’ys ai’typ, teri̇s ai’nalady.
Nurhan Ahmetbekovti̇n’ Altybai’ bi’di̇n’ qazasyna qatysy bar osy oqi’g’any oi’dan s’yg’armag’any ko’ri̇ni̇p tur. Sebebi̇ folklorlyq ty’yndylarda, Omar S’i’pi’nni̇n’ «Jeti̇ batyrdyn’ tari’hy» atty jazbasynda, Esmag’ambet Ismai’ylovtyn’ «Qazaq a’debi’eti̇ni̇n’ tari’hyndag’y» maqalasynda, ti̇pti̇ E.Bekmahanovtyn’ monografi’yalyq en’bekteri̇nde de Altybai’ bi’di̇ Kenesarynyn’ o’lti̇rgeni̇ ai’tylg’an. Bi̇raq ol en’bekterde Altybai’dy ne u’s’i̇n o’lti̇rgeni̇ jumbaq bop qala beredi̇. Orynbor S’ekara komi’ssi’yasynyn’ 1843 jylg’y esebi̇nde Altybai’ bi’di̇n’ Kenesary ornalasqan o’lkege oi’lamag’an jerden tap bolg’any, sol kezde Kenesarynyn’ hory’nji’i’ Altybai’ Ko’bekovti̇ o’z ay’ylyna s’aqyryp, qati̇gezdi̇kpen o’lti̇rgeni̇ si’pattalady. Kenesary aldymen onyn’ ayag’yn s’aby’g’a, sosyn qolyn, a’ri̇ qarai’ o’rtep denesi̇n masqaralay’g’a bui’ryq beri̇pti̇ dei’di̇. Munda da Kenesarynyn’ Altybai’dy nende i’ ku’na’si̇ u’s’i̇n o’lti̇rgeni̇ ko’rseti̇lmegen. Jalpy, arhi’v derekteri̇ndegi̇ orys ofi’c’erleri̇ men olardyn’ jansyzdary jazg’an ma’li̇metterde han Keneni̇n’ pats’a zan’yna qai’s’y qylmystary, tolyp jatqan «zi’yandy i̇steri̇» ji̇pke ti̇zi̇ledi̇. Al Kenesary hannyn’ Orynbor ja’ne Si̇bi̇r gy’bernatorlyg’yna jazg’an hattarynda orys jazalay’s’y otryadtarynyn’ qazaq ay’yldaryna jasag’an qanqui’ly joryqtarynyn’ na’ti’jesi̇ ko’ri̇ni̇s tapqan.
Da’p osylai’ Altybai’ Ko’bekovti̇n’ qazasyna han Keneni̇ ai’yptai’tyn arhi’v derekteri̇ de bar. Olar negi̇zi̇nen pats’a u’ki̇meti̇ne i’ek arta otyryp, Kenesarynyn’ ku’na’si̇n ko’bei’ti̇p, a’rqandai’ jolmen kek qai’tary’dy oi’lastyrg’an toptardyn’ aryzy bolyp keledi̇. Endi̇ Kenesary Qasymulynyn’ 1844 jyldyn’ 11 qazanynda Orynbor s’ekara komi’ssi’yasynyn’ predsedateli̇ne o’z i̇steri̇ni̇n’ durystyg’yn bi̇ldi̇ri̇p jazg’an aryzyndag’y myna joldarg’a nazar ay’darai’yq. Onda bylai’ dep ko’rseti̇lgen: «Jappas ry’ynan Ko’bek ug’ly Altybai’ Qoqanmen bi̇rge bas qosyp, s’o’mekei’ tai’pasy sarqasqa ry’ynyn’ Sarman bi’i̇n o’lti̇ri̇p edi̇. Munyn’ bag’ytynda s’o’mekei’ tai’pasy Altybai’ bi’di̇n’ ay’yldaryn s’ay’yp, o’zi̇n o’lti̇ri̇pti̇. Osy ai’tylg’an so’zderden si̇zdi̇n’ ko’n’i̇li̇n’i̇zge ku’ma’n keledi̇-du’r. Muns’a i̇sterdi̇ o’zi̇ qylyp, basqa adamdarg’a ai’tar-du’r dep.Bul ai’tylg’an i̇sterdi̇n’ rastyg’yna a’y’eli̇ Qudai’, aqyry qazaq jurtynyn’ a’rbi̇r jaqsylaryna mag’lum-du’r. Bul barg’an molla Bai’muhanbet I’mans’aug’ly bul i̇sterdi̇ ko’zi̇ ko’rmese de, qulag’y esti̇gen-du’r»(Qujattar ji’nag’y,1996:43). Basqa derekterde de s’o’mekei’ Sarman bi’di̇n’ qoqandyqtardyn’ qolynan qaza tapqany ai’tylady(Sborni’k doky’mentov,1996:222) Al Jang’abyldyn’ erli̇gi̇n, Nay’ryzbai’ no’kerleri̇ni̇n’ qazasyn taratyp bayandai’tyn S’aljanuly Aqai’dardyn’ A’debi’et ja’ne o’ner i’nsti’ty’tynda saqtalg’an qoljazbasyndag’y derekter de Altybai’dy s’o’mekei’lerdi̇n’ o’lti̇rgeni̇n rastai’dy (A’O’I’.,311:5)
Demek, han Keneni̇n’ so’zi̇ o’mi̇r s’yndyg’ynan als’aq emes. Kenesaryny ai’yptay’s’y toptardyn’ ti̇rep ai’tar y’a’ji̇ – s’o’mekei’lerdi̇n’ handy qoldag’an ry’lardyn’ sanatynan tabyly’y . Al endi̇ Kenesaryny qaraqs’ylar qataryna qosyp, onyn’ seri̇kteri̇n ury qylg’anda, Altybai’ qazasy u’s’i̇n hang’a ki̇na’ artqanda jyrdyn’ utary bar ma? Da’stu’rli̇ tari’hi’ jyrlardyn’ basym bo’li̇gi̇nde tynys’ jatqan eldi̇n’ berekesi̇n alyp, qalyn’ qazaqty qang’a bo’kti̇reti̇n jay’dyn’ ayamasqa beki̇gen i̇s-a’reketteri̇ si’pattalatyn.Basty kei’i̇pkerdi̇n’ a’ri̇ qarai’g’y amaldaryna sebep bolatyn da osy oqi’g’a-tug’yn. «Jasay’yl qyrg’yny» ty’yndysynyn’ avtory da Kenesaryny o’z halqyna qasi̇ret tarttyrg’an jay’ kei’pi̇ne ko’s’i̇re otyryp, Jang’abyl To’legenovti̇n’ kei’i̇ngi̇ atqarar i̇steri̇n aqtamaq bolady. Bi̇ri̇ns’i̇ taray’dag’y Nay’ryzbai’dyn’ balany nai’zag’a s’anys’qany, Altybai’dyn’ otqa o’rteny’i̇, t.b. s’yndyqqa janaspai’tyn detaldar qandastaryn qang’a bo’kti̇rgen Jang’abyldy batyr da’rejesi̇ne ko’tery’ u’s’i̇n g’ana qajet. Aqyn bolg’an oqi’g’ag’a otarlay’s’y jurttyn’ du’rbi̇si̇men qarai’ otyryp, oqyrman qay’ymdy o’z ustanymynyn’ durystyg’yna sendi̇rmek bolady.

Qorytyndy
Tari’hi’ jyrlar halyq tari’hyn mu’mki̇ndi̇gi̇ns’e o’mi̇r s’yndyg’yna jaqyndata bei’neley’ge bei’i̇m, oqyrmandy o’zi̇ne tarta alatyn qolai’ly janrdyn’ bi̇ri̇ ekendi̇gi̇ ma’li̇m. Onyn’ tari’hi’ s’yndyq pen ko’rkemdi̇k s’yndyqty us’tastyra otyryp, o’zi̇ bei’nelei’ti̇n kezen’ni̇n’ keski̇n-kelbeti̇n jan-jaqty as’y’da atqaratyn roli̇ zor. «Jasay’yl qyrg’yny» ty’yndysyn zerttep-saralay’, nusqalarynyn’ ereks’eli̇kteri̇ men tari’hi’ si’patyn anyqtay’, ken’esti̇k i’deologi’yanyn’ jyr jeli̇si̇ne qandai’lyq yqpal-a’seri̇ bolg’andyg’yn ko’rsety’, odan belgi̇li̇ bi̇r qorytyndylar jasay’ o’mi̇r qajetti̇li̇gi̇nen ty’yndap otyrg’any so’zsi̇z.
Bi̇r ay’yz so’zben tu’i’i̇ndep kelgende, maqalada «Jasay’yl qyrg’yny» jyrynyn’ tari’hi’-ko’rkemdi̇k bolmysy da’i’ekteli̇p, vari’anttarynyn’ ai’rym-o’zges’eli̇kteri̇ne ai’qyndama beri̇ldi̇. So’i’ti̇p atalmys’ ty’yndy janrlyq belgi̇leri̇ men o’mi̇r s’yndyg’yna qatysy boi’yns’a to’l a’debi’ettany’ymyzda alg’as’ ret qarastyrylyp otyr.

A’debi’etter:
Ahmetbekov N.(1972) Jasay’yl qyrg’yny. Almaty.
A’O’I’,(1936) 311-by’ma, 4-da’pter.
Jansu’gi̇rov I.(2004) Qulager. O’len’der men dastandar.Almaty.
I’z otc’eta Orenby’rgskoi’ pograni’c’noi’ komi’ssi’i’, za 1843 g.(1996) // nac’i’onalno-osvobodi’telnaya borba kazahskogo naroda pod predvodi’telstvom Kenesary Kasymova (sborni’k doky’mentov). Almaty.
«Kenesary-Nay’ryzbai’» (1993) jyry // Xan Kene: Tari’hi’ tolg’amdar men pesa, dastandar. Almaty.
Qi’rabaev S. (1998) Ken’es da’y’i̇ri̇ndegi̇ qazaq a’debi’eti̇.Almaty.
OG’K(1939) 1327 by’ma, 5-da’pter.
OG’K (1939)1329 by’ma.
Sei’fy’lli’n S.(2004) Ko’p tomdyq s’yg’armalar ji’nag’y.Almaty.
Sultan Kenesary Qasymulynyn’ 1844 jyly 14 qazanda Orynbor s’ekara komi’ssi’yasynyn’ predsedateli̇ne o’z i̇si̇ni̇n’ durystyg’yn bi̇ldi̇ri̇p jazg’an aryzy(1996)// Kenesary Qasymov bastag’an qazaqtardyn’ ult-azattyq qozg’alysy (qujattar ji’nag’y) . Almaty.

References

  1. Mr. Akhmetbekov. N (1972) Zhasaul war. Almaty.
    ILA (1936) 311-pack, 4-notebook.
    Zhansugirov I (2004) Kulager. Poems. Almaty.
    From the report of the Orenburg border Commission, 1843(1996) // national liberation struggle of the Kazakh people under the leadership of Kenesary Kasymov (collection of documents). Almaty.
    “Kenesary-Nauryzbay” (1993) lullaby // Khan Kene: Thoughts on history and Historical Plays, Poems. Almaty.
    S. Kirabaev (1998) Kazakh Literature of the Soviet period. Almaty.
    (SCL) UMK(1939) folder 1327, 5-notebook.
    (SCL) UMK (1939)1329 folfer.
    S. Seifullin (2004) A lot of volumes. Almaty.
    14 October, 1844 year the Sultan Kenesary Kasymov, wrote a letter to the Chairman about the correctness of their cause Orenburg border Commission (in 1996)// Kenesary Kasymov headed of Kazakhs national liberation movement (collection of documents). Almaty.