300 жыл бойы отар болған уақыт

Аударған Сағат Жүсіп.

300 жыл бойы отар болған уақыт

Біздіңқызығуымызды танытқан авторы көрсетілмеген

бұл мақаланы «Форум Азат кз»

порталынан аударып басып отырмыз.

Алтын Орда деп аталатын мемлекеттің қол астында болған орыс елінің тарихында түсініксіз жағдайлар аз емес.Әңгімемізді осы елдің Шыңғысхан басқарған кезінен бастасақ толып жатқан қайшылықтар мен қарама қарсы пікірлерге тап боламыз. Атап айтатын болсақ, Ресей империясының басқарушылары Шыңғысханның империясымен бірге болған қазақтарды неге жоққа шығарып келген? Орыс тарихшылары мынадай қисынды ұсынады: Шыңғысхан – моңғол, сондықтан да Русьті жаулаған моңғолдар. Ресейді бір заманда грузин басқарып еді, сондықтан да кешегі Отан соғысында жеңіске жеткен де грузин. Бірақ, бұл соғыста орысты басқарған грузин ең басты жеңімпаз деп орыс солдатының құрметіне тост көтерген еді. Мүмкін Шыңғысхан да өзіне жеңістерді әкелген қазақ халқы мен қазақ жауынгерлері үшін тост көтерген болса керек. Бірақ, біздің өкінішімізге тарих беттері Шыңғысханның тегінің, оның жеңістерінің тарихын бізге айтпай отыр («Моңғолдардың құпия шежіресі» деп аталатын құпия сөзбен жазылған жылнаманың мұқият жасырылуы бекер болмаса керек). Солай десек те, біздің айтпағымыз Шыңғысхан жайлы емес. Біздің әңгімеміз – Шыңғысханның жеңістері мен бірнеше ғасыр басқаруының қасында болған, оның тұғыры болған, бірақ ол өлген соң империяның бөлшектерінде қалып қойған халық жайлы.
300 жыл бойы отар болған уақытта бастан кешкен қиыншылықтарды орыс тарихшылары татар мен моңғолға жаба салды. Олардың татар деп отырғаны Қазан хандығының халқы. Сонда қалай, екі-үш миллион ғана халқы бар, көлемі Мәскеу облысынан аспайтын қазан татарлары үш ғасыр бойы орыстарды бағындырып отырған ба? Осыны дәлелдеу үшін кейін орыстар қырым, кавказ, астрахань, волга, сібір татарлары дегенді ойлап тауып Мәскеудің шығысында, оңтүстігінде тұратындардың барлығын татарлар деп атай бастады. Моңғолдарды алайық. Олардың бүгінгі санының өзі екі миллионнан сәл ғана асады, сонда олардың Мәскеуден 8 мың шақырым жырақта тұрып орыстарды үш ғасыр бойы басқарып тұруы мүмкін бе?
Ресейдің бүгінгі европалық аймағына қараңызшы. Моңғолды, моңғолға ұқсас (Поволжьеге Ресей басшылары шақырып әкелген қалмақтан басқа) бір халықты немесе Шыңғысханның империясына кірген бір елдің аймағының бір ұлтын тауып беріңізші. Олардың орнына, сол кездегі Европа мен Азияда тұрған халықтар олардың аттарын естігенде зәресі қалмай қорқатын хандардың аттары не себептен түрікше, қазақша болғаны қалай? Дунайдан Алтайға дейін, Ұлы Қытай қорғанына дейін жайлаған, өздерін «қазақ» деп атаған түрік халықтарына не себептен орыс тарихында орын табылмаған? Тіпті олар тарихта болмаған, өмір сүрмеген сияқты. Бұл аймақтағы Ұлы Далада сағымға, елеске ұқсаған халық тұрған ба?
Бірінші Петрдің орыс халқын европаландыруды бастағаны белгілі. Ол бұл жұмысты украиндік запорождық «козактарына» қарсы геноцидтен бастады. Украиндік «козактардың» азаттық үшін күрескен Мазепаны қолдауы Петрдің ерекше ашуын туғызды. Бірақ Петр бұл жаман ойын жүзеге асыра алмады. Себебі сол кездегі Дунай жағалауында Ресей империясына Батыстан қауіп төндірген бір халық пайда болды. Олар өздерін «қазақпыз» деп атады. Дон мен Волга аймағында осындай «қазақтар» тіптен көп болып шықты. Өздерін «қазақпыз» деп атаушылар Днепрден Ертіске, Жетісуға дейін көшіп жүретіндер болатын.
Ресей тарихшылары украиндік запорождық «козактардың» шығу тарихын өздерінше былай түсіндіреді: Орыстың крепостной шаруалары помещиктерден қашып Дон даласына барып сол жерде өздерін «казакпыз» деп атапты-мыс. Әрине, бұл қисынға келмейтін жас баланың өтірігі екені бірден көрініп тұр. Оған бірінші дәлел: Ешбір халық қашып келген бөтен біреулерге өзінің тіпті құнарлы болмаса да жеріне жібермейді. Қай заманда болмасын, қай халық болмасын жерін жанын салып қорғаған, жер үшін аянбай қан төккен. Орыс тарихшыларына сенсек, қайдағы бір қаңғып жүрген жалаңаяқ шаруалар соғыспен шыңдалған көшпенділердің жерін тартып алып, өздерін туған жерлерінен қуады. Бұл өтіріктің екінші жағы: жаңағы «казактар» өздерінің помещиктеріне, тіпті орыс патшасына хат жазып, біз сендердің қорғаншыларың болайық, сол үшін өлуге дайынбыз дейді. Шын мәнінде мәселе басқаша болған. Днепр, Запорожье, Дон аймақтарындағы далада, яғни Московия елімен көрші болғандар, бұрын Московияны бірнеше ғасыр билеген ордалықтар өмір сүрген. Ордалықтар өздерін «қазақтармыз» деген. Алтын Орда құлағаннан кейін, Московия мемлекеті нығая бастаған соң әлгі қазақтар оларға келісім-шарт арқылы немесе басқа бір жеңілдіктер негізінде қызметке кіре бастаған. Сүйтіп бірнеше ғасыр осылай араласып өмір сүру нәтижесінде славян халқымен сіңісе бастаған.
Әрине, көзге көрініп тұрған мұндай түсін­діру орыс басқарушыларына ұнамады, орыс шовинистері өздерін бірнеше ғасыр бағындырған халықпен туыстығын мойын­дауға келіспеді. Сол себептен де олар орысты үш ғасыр бойы билеген татар-моңғодар деген аңызды ойлап тапты. Бізді бұрын «қазақтар» билеген дегенге орыс тарихшылары ешқашан да көнбейді. Қашқын орыстардан, еркіндікті сүйгіш орыстардан «казактар» шығыпты деген ертегі осыдан.
Дегенмен орыс патшалары бұл қазақ­тардың өзімен көрші тұрғанын ұнатпады, оларға қарсы геноцидті тоқтатапады. Сонымен бірге әртүрлі жеңілдіктер жасап, «казактарды» қызметке шақырып, олардың біразын орыс патшасына ант бергіздірді, өз «қазақтарын» сатқандар көбейе бастады. Нәтижесінде оларға «орыс казактары» деген атақ берді, көнбегендеріне қарсы қалмақтарды айдап салды. Осы мақсатта оларға қарсы қазақтардың ата жауы қалмақтарды Волга аймағына көшіріп әкеліп өзара соғыстырды. Сөйтіп, нағыз қазақтар бүгінгі Қазақ жерінде қалып Шығыспен және Оңтүстікпен сауда-саттық жасап өмір сүріп жатты. Әрине, бұл жағдай орыс патшаларының түн ұйқысын бөліп мазасын алды. Азия құрылығына баруға Қазақ даласы, қазақтар кедергі болды. Оның үстіне С.Разин мен Е.Пугачевтің көтерілістері, оларды қолдаған «казактар» болды. Бұл «казактар» түптің түбінде өздерінің қандастары «қазақтарды» тауып табысып кете ме деген ой орыс патшаларына маза бермеді. Бірақ, орыстың «казактары» христиандар, орысша сөйлейді, ал нағыз қазақтар түріктілдестер, мұсылмандар, қосылуы мүмкін емес қой. Әйтсе де, сақтанған дұрыс деген орыс патшалары орыс «казактарын» халық емес, этникалық негізі жоқ, олар орыс патшасына қызмет етемін деп ант берген белгілі бір тап мүшелері деп жариялады. Орыс үкіметі қаруы бар, атқа отыра алатын, патша мен отаны үшін қызмет ететін «казактарды» әскерге ала бастады. Сүйтіп, «казактардың» қатарына қалмақтар, армяндар, осетин, ноғай, башқұрт, татарлар т.б. кіргізді. Осылай «казактардың» шығу тегін тіптен жоқ қып жіберді. Олар енді халық емес, «казак» атты Ресей империясының әскери кастасына айналды. Ұлттық киімнің орнына орыс жандармдарының формасын киді. Бұл жерде айта кету керек, осы заманның кубаньдық және тер «казактары» өздерін орыспын демейді, біз «казактармыз» деп мақтанады. Сірә, олар өздерінің ішкі сезімімен орыстан өзгешелігін бөліп көрсеткісі келсе керек.
Ал, қазақ халқы бұл кезде өсіп, өніп жатты. Тілін, мәдениетін, тегін сақтады. Оларды жойып жіберу немесе бағындыру мүмкін емес-ті. Сондықтан да олар орыс империясы үшін қауіпті. Осыны ойлаған орыс патшалығы «қазақ» деген сөзді тіптен жою мақсатын көздеді, яғни орыс халқы мен қазақтың арасында ешқандай байланыс болмаған, ешқашан қазақтар өткен заманда орыс жерін, орыстарды бағындырған деген, орыс мемлекетінің құрылуына, өркендеуіне дәнекер болды деген ой да, болжам да болмасын деген ұстанымнан таймады. Орыс Академиясының даналары мен ойлы ғалымдары Еділдің ар жағында тұратын, өздері жеңе алмаған қазақ деген еркін халықтың тарихы жайлы жаңа болжамды ойлап тапты, қалыптастыра бастады. Міне, сол кезден бастап орыстың барлық кітаптарында, оқулықтарында, мемлекеттік құжаттарында Еділ мен Қытай арасында жатқан халықты «қазақ» емес, «қырғыз-қайсақ» деп атайтын болды.
1917 жылы тарих басқа жаққа бұрылды. Ресейдің езілген халықтары тізелерінен тұрып, өзімен бірге езілген, аш-жалаңаш болған орыс халқын да тұрғызды. Орыс патшасы құлады. Қазақ халқы Ресейдің жаңа басшыларына біздің атымыз «қырғыз-қайсақ» емес, біз «қазақпыз» деді. Жаңа басқарушылар айтты: «Жарайды, қарсы емеспіз. Біз енді сендерді «қазахсыңдар» деп атайтын боламыз, орыс казактарынан бөліп айту үшін» деді. Әрине, жаңа басқарушылар орыс казактарына «козактар» деген атауды қалдырып, қырғыз-қайсақтарға «қазақ» деген өз атын қалдыруына болатын еді. Бұл әділдік болған болар еді. Бірақ, олардың ұлы шовинистік көкірегі жеңіп өз дегеніне көндірді. Мысалы, ағылшындар орыс казактарын «cossack», бүгінгі қазақтарды «kazak» дейді. Бірақ, «козак» деген сөз украиндық запорождықтарға бұрып кетеді ғой, олай етсе орыс қаруының символы болған «казак» сөзі кімге кетіп қалады? Осылай, 1917 жылы келген орыстың жаңа басшылары қазаққа қарсы нағыз арамзалық жасады. Өз орыстарына «казак» дегенді қалдырып, ол сөзді шын иесінен тартып алды. Сонымен бірге олар «орыс казактары мен дала қазақтарының арасында ешқандай байланыс жоқ. Мысалы, немец пен ненец сияқты ұқсас сөздер деп түсіндірді. Ненецтер – терістіктің жабайы халқы, немістер – өркениетті европалық халық, қазақ пен казактың айырмасы да осындай. Қазақтар жартылай жабайы көшпелі халық, ал казактар ұлы орыс халқының жауынгерлік мақтанышы. Бір сөзбен айтқанда, бұрынғы ресейлік ұлы орыстық шовинизм жаңа КСРО деген атпен көрінді. Олар өздерінің бұрынғы қорқынышы, өткен тарихтағы өздерінің «еркіндік сүйгіш» орыс «казактарына» қазақтар қосылып кетеді деп ойлады. Енді қызыл шовинистер қазақ халқын жоюдың жаңа науқанын бастады. Олардың ойынан, өткен тарихында «қазақ» деген еркіндікті сүйетін халықтың орыс тарихы үшін қауіпті екені естерінен шықпады. Әуелі кәмпескелеу, зорлап ұжымдастыру арқылы жасалған Ұлы ашаршылық, сосынғы қазақ зиялыларын құрту, қазақтың тілін, әрпін жою, барлық ұлттық құндылықтарынан айыру, жаппай орыстандыру жүргізілді.
Дегенмен тарих тағы да өз дегенін істеді. КСРО құлады, оның орнына тәуелсіз республикалар пайда болды. Соның бірі Қазақстан Республикасы – Қазақ Республикасы, ағылшынша Republik of Kazakstan. Біздің алғашқы төлқұжатымыз осылай жазылды. Бірақ, кейін тағы да орыстың «казах» сөзінің пайдасына Republic of Kazakhstan өзгертілді. Неге олай етілді? Бұл сұрақтың жауабын қазақтың президенті Назарбаев беруі тиіс.

Аударған Сағат Жүсіп.

kurmetpen,

dr., prof. Zhetpisbay Bekbolatuly

Жетпісбай Бекболатұлы,
әл-Фараби ат. ҚазҰУ
баспа ісі және дизайн кафедрасының меңгерушіс