ШЫҢҒЫС ХАН – ТАРИХЫНЫҢ ҚҰПИЯСЫ!
ҚОЛДАН ЖАСАЛҒАН ШЕЖІРЕ МАЗАҒЫ
немесе РЕСЕЙДІҢ ӨТІРГІНІҢ ҚҰРБАНЫ БОЛҒАН ҚАЛҚА
РФ Кемер Универінің ғылми қызметкері
Терентьев Владислав Игоревич дисертасиасында жазады:
ҚАЗІРГІ КҮНГІ МОНГОЛДАРДЫҢ САНА СЕЗІМІНІҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИАСЫ (ТҮРЛЕНУІ)
1991 жылы Монголияны қайта құру кезеңінде мемлекетің президенті Пунсалмаагийн Очирбат Монгол (Қалқа) халқына «Әр бір әуілет өз ру атауын пайдаланып, тарихи жадыны жаңғыртсын» деген № 115 жарлығына қол қойып, үндеу жолдады. Артынша осы үндеуді жүзеге асыру үшін Монголианың Ғылым Академиасының Археологиа және мәдениет-тарих Институтының директоры (1991–2001 гг.) А. Очир 1994 жылы осы институтың қызметкері
Ж. Сэржээ екеуі
«Монголианың әр бір аймағына арналған шежірені қалпына келтіру үшін ру атаулардың картографиалық қысқа тізімін жасау жөніндегі анықтама нұсқау-кеңес» кітап-құжатын жазған.
Мысалы үшін Ховда аймағының адамы өзінің шықан тегі руын білмесе оны анықтау үшін осы анықтама нұсқау-кеңесіне жүгіну керек. Сол мемілекетік анықтама беретін нұсқау-кеңес құжатың ішінде руын білмеген монгол яғни қалқа ұлттының өкілі оның ішінен өзіне ұнаған ру атауын таңдап алып, өзін соған жатқызуға болатыны жазылған.
1994 жылы Очир, және Сэрже жазған нұсқау және кеңес беретін анықтама кітабының 17-18 бетінде осы анықтамада жазылған өзіне ұнаған ру атауын таңдап немесе өзіне ойдан ру атауын шығарып алушы қалқа-монголға көмек ретінде мынандай кеңестер береді:
Біріншіден: «Әуілетінің шаруашылығын және салт-дәстүрін ескере отырып таңдағаныз жөн» деп ескертеді.
Екіншіден: «От басыңыз және достарыңыз сізді шақыратын лақап атыңыз болса немесе лауазымыз болса (титул) соны ру атауыңыз қылуға болады» делінген.
Үшіншіден: «Көшіп қонып мал жайған жайлау не қыстау жер атауын пайдаланыңыз» делінген.
Төртіншіден: «Өзіңіздің ұлт атауыңызды ру атау қылып алуңызға болады» делінген.
Бесіншіден: «Өз туыстарыңыздың тегін ру қылып алуларыңызға болады бірақ оған (қазақша хан) – хэн деген тіркесі болуы шарт» делінген.
Рулық шежірені қайта қалпына келтіру жобасының авторлары Очир, және Сэрже халқына: Бұл бізге не үшін қажет десеңіздер ол бізге яғни халха монголдарға туыстар арасындағы некені тоқтатып, халықтың санын артыруға әкеледі, одан қалса тоғыз атасын білген адамдардың туыстары көбейіп олардың ортақ мерекелері пайда болып ол мәдениетіміздің жаңғыруына алып келеді »- деп, анықтама кітаптарына жазыпты.
Осы анықтама құжат-кітаптың 15-16 бетінде: «Біздің халықтың көптген адамдарының тегі (фамилиясы) сәикес болғандықтан оны рулық қатынас арқылы кімнің туыс кімнің туыс еместігін анықтауға көмек берді» деп жазылған.
Бұндай анықтама кітаптардың Монголия халқына кеңінен таратылғандығы сондай бір қане Ховда аймағына 3000 данасы тартылған, ол жергілікті халқтың кеңінен және белсенді қолданыста екенін көріп бұл халықтың шежресін зертеген біз халықтың шығу тегі күмәнді екенін білдік.
Жаппай ру атауын имеденіп оны төл құжатқа енгізудің ақыр соңы туыс аралық некені одан ары артырып жамандыққа апаратынын акедемик Б. Ринчен, этнографов Г. Цэрэнханд және Л. Билигта бұл анықтама беретін нұсқау-құжат кітапты жазған А. Очирмен Сэрже қатты қатты сынап, айыптапты. 2011 жылы толықтырулармен түзетулер енгізілген (Bulag 2011) А. Очир және Ж. Сэржээ жазған анықтама авторларын айыптамас бұрын олар монголиа (қалқа) көне көз қариаларынан анықтаманың 63-64 бетінде көрсетілген ру атау бар адамдардың монгол (қалқа) ортасында болғандығы жөнінде сұраған олар ондай ру атауларын естімегенін және өздеріде рулары қандай екенін айталмаған.
Сөитіп монгол (қалқа) халққы өздерінің ру атауларын жалған ойдан шығарылған дерек көзінен алды. Осыған көз жеткен біз жеке өзіміздің тәжірбиелік зертеумізді жүргіздік ол үшін 1920- 1930 жылы дүниеге келген монгол (қалқа) қариалардан руларын сұрадық олар оны бала кезінен білмейтін болып шықты тіпті олар өздерінің туған күні қай күн екенінде айталмады.
Монголдардың (Қалқалардың) өзіне ұнаған Ру атауын таңдап алу нәтижесінде 1990 жылдары қабылданған ұлтты идентификциалуға бағыталған қаулыға байланысты «Борджигин = Шыңғысид = Таза Монгол = Қалқа» деген жобамен (Лаказ 2005: 118). Шыңғыс қағаның атын идиолгиа айналдырған мемілекет халықының 60% алтын ұрықтан боламыз деп Борджигион (Бөріжігін) болып кеткен (Шмыт 2011).
Нанзатов, Содномпилова (2009: 4): «Қазіргі күні Монголианның Гоби аймақтарында Қалқалықтар өздерін Борджигинбіз дейді алайда олар бұрыңғы кезде өздерін басқаша атаған».
Монголардың (Қалқалардың) жаппай «Борджигин» ру атауын таңдап алғандығы олардың Шыңығс ханға деген қызығушлық нәтижесінде оған туыс болу көздегендік екенін айдан анық.
Ескерту: Терентьев Владислав Игоревич МОНГОЛ яғни қалқа тілін мінсіз меңгерген адам екен.
Анықтама: Рашид ад Дин Хамадани «Жылнамалар Жазбасының» (1300-1311жж) Ресей тіліндегі аудармасында орыс тіл транскрибциасымен жазылған «Борджигин» деген сөз ол ру атауы емес «Шыңғыс қағанның руының адамдарының бет жүзі сарғыш, көздері көк деген сиптама еді.
Аударған: Шыңғыс хан—Ұлы Қазақ (Құрылтай. Форум-Фактчекинг) әкімшісі ©Қазақ Алашұшы.
ОРЫСША ТҮН НҰСҚАСЫ ТӨМЕНДЕ.
ТЕРЕНТЬЕВ Владислав Игоревич, научный сотрудник Кемеровского государственного университета, (УНЦ) экомузея «Городок» (Россия, г. Кемерово) .
СОВРЕМЕННЫЕ ТРАНСФОРМАЦИИ ЭТНИЧЕСКОГО
САМОСОЗНАНИЯ МОНГОЛОВ.
На заре преобразований в 1991 г. президент страны П. Очирбат Указом № 115
обратился к народу Монголии с призывом возрождения и использования своей родовой принадлежности. В последующем историком культуры и археологом, директором Института истории АН Монголии (1991–2001 гг.) А. Очиром в соавторстве с сотрудником Института Ж. Сэржээ были выработаны “Рекомендации по восстановлению рода (монг.овог. – В.Т.) и родословной” с составлением для каждого аймака краткого перечня родов
и картографированием их распространенности по сомонам (Очир, Сэржээ 1994).
Подобный справочник, к примеру, для населения Ховдского аймака перечислял указания, которых нужно придерживаться, восстанавливая свой род, если человек его забыл.
Вот, например, наиболее радикальные рекомендации: “можно выбрать для себя род, который больше всего вам нравится” и “название рода можно придумать”
При сочинении названия рода авторы предлагают “на основе опыта формирования рода как в Монголии, так и во всем мире руководствоваться”, во-первых, “хозяйственными или другими культурными особенностями поколения”; во-вторых, “прозвищами либо титулами, которыми привычно называют ваше семейство другие”; в-третьих, “названиями родного кочевья или одного из составляющих его топонимов”; в-четвертых, “названием своего народа”; в-пятых, “именами родственников, при условии использования притяжательного аффикса -хан, -хэн” (Очир, Сэржээ 1994: 17–18).
Чем была обусловлена необходимость восстановления рода? Авторы отмечают, что это будет способствовать возрождению культуры и препятствовать кровосмешению,
что в свою очередь приведет к увеличению численности населения. Зная род и предков до девятого колена, человек будет обзаводиться большим количеством родни, это будет укреплять традиции поколения путем проведения родовых праздников (монг. ургийн баяр). У большинства людей совпадают фамилии, поэтому род поможет различать однофамильцев. Представление о родовой принадлежности помогает знать свое происхождение и происхождение своего народа, а также его связь с другими народами (Там же: 15–16).
Если подобные справочники были в широком распространении у населения (тираж “ховдского” справочника – 3000 экз.), а нам приходилось несколько раз сталкиваться с активным использованием людьми этого пособия для определения своей родовой принадлежности, то все последующие исследования родовой структуры народов Монголии вызывают у нас сомнение.
Страхи последствий несоблюдения экзогамии и желание вставить название рода в состав имени, фиксируемого в паспортах, высказывал еще академик Б. Ринчен. Со стороны этнографов Г. Цэрэнханд и Л. Билигта в адрес авторовсоставителей справочников последовала критика. При этом ученые ссылались на опрос некоторых стариков, не сумевших вспомнить ни одного из названия родов, указанных А. Очиром и Ж. Сэржээ (Bulag 2011: 63–64). Так, люди стали получать информацию о своей родовой принадлежности из второстепенных источников. В нашей практике встречались монголы 1920–1930 гг. рождения, не знавшие с детства не только своего
рода, но и даты рождения.
В новой Монголии родовое имя было закреплено путем фиксации в гражданских
удостоверениях (аналог паспорта). В результате восстановления названия рода в составе
имени свыше 60% населения выбрали себе имя борджигин/борджигон – “золотой род”
Чингисхана (Шмыт 2011). В 1990-е годы такая родовая принадлежность укладывалась в идентификационную систему “борджигин = чингизид = чистый монгол = халха”
(Лаказ 2005: 118). Сегодня в некоторых местностях гобийских аймаков страны халха “ассоциируют себя с борджигонами, хотя прежде здесь были распространены” иные рода (Нанзатов, Содномпилова 2009: 4).
Именно симпатиями к личности Чингисхана и желанием с ним породниться объясняется тотальное “оборджигинивание” монголов. Важным становится вариант выбора рода по территориальному признаку, окончательно закрепляющий в массовом сознании монголов связь административно-территориальных единиц Увс и Ховдского аймаков с конкретными этническими общностями.
Оригинальные способы “восстановления” рода, предусматривающие возможность
его сочинения/выдумывания привели к появлению в Монголии колоссального числа
борджигинов – потомков “золотого рода” Чингисхана.