Тағанов Жәнібек
Қайнар Академиясының магистранты
Әлeмнiң тiлдiк бeйнeсiнiң қaлыптaсу үдepiсi
Аннотация Тіл бізге әлемді тануға мүмкіндік береді, « мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын шындық көзге көрінерліктей болады». Және де тіл рөлі – адам мен әлем арасындағы аралықтағы үзбе (звено) рөлі емес, себебі онда адамның өмір сүруі (бытие) ғана жүзеге аспайды, «тілде әлем өзін- өзі бейнелейді». Осылайша тілде әлем өзін біз үшін бейнелейді және осы тіл аясында біз әлемтануға ие боламыз.
Кілт сөздер: әлeмнiң тiлдiк бeйнeсi , тілдің когнитивтік қыры , әлем бейнесі,когнитивтік модель, тілдің мәдени философиясы, әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі.
Тілдің когнитивтік қыры ретінде тек адамның танымдық қабілетінен туындайтын мағынаны қалыптастырудың тетігі ғана емес, сонымен бірге адамзаттың сол ұғым мен білімді қалай қабылдайды және оны қалай тұжырымдайды деген мәселелер алға тартылуда. Мұндай объективті әрі субъективті факторлар белгілі бір халықтың әлемдік бейнесін қалыптастыруға маңызды күш салады.
Когнитивтік ғылымның басты назар аударатын негізгі ұғымдары – «әлем бейнесі» (картина мира), «әлемнің тілдік бейнесі» (языковая картина мира), «әлемнің ұлттық (тілдік) бейнесі» (национальная картина мира) және «әлем моделі» (образ мира) немесе когнитивтік модель (кейде «әлемнің концептуалды бейнесі» деп те аталады).
«Әлем бейнесі» термині ғылымға ХІХ ғасырдың аяғында еніп, физика, философия, логика ғылымдарында (Вингенштейн Л., Герц Г.), ал ХХ ғасырда антропология, семиотикада (В.Иванова, В. Топоров, Ю. Степанов, Гуревич) , лингвистикада (Л. Вайсгербер, Ю. Караулов, Г. Колшанский, В. Постовалова т.б.) қоданылды.
Ю. Степановтың көрсетуінше «әлем» сөзіндегі екі мағына (1.ғалам шар, әлемді жарату жүйесі және 2.тыныштық, келісім, тыныш өмір) ең алғашында байланысты болған: орыс тіліндегі «мир» сөзіне көне грек тіліндегі «хаосқа» қарсы қойылған «космос» сөзі сәйкес келеді. Қазіргі «әлем» концептінде осы екі ұғым да бірге қолданылады.
Әлем – адам мен қоршаған ортаның өзара әсерлесуінде көрініс табуы, ал әлем бейнесі – « адам мен орта туралы ақпараттың өңделген нәтижесі».
Тілшілер (Б.А.Серебреников, В.И.Постовалов, А.А.Уфимцева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия т.б.) тілдегі адамзаттың рөлін айта отырып, әлем бейнесін адамның барлық рухани шығармашылығы, оның әлеммен байланысының нәтижесінде қалыптасқан «әлемнің глобальді бейнесі» деп анықтайды.
Әлем бейнесі дегеніміз – адамзатты қоршаған объективті шындық. Ол танымға тәуелсіз өмір сүреді. «Әлем» концептіне кең мағына беріледі – Әлем – Вселенная, универсум (реалді әлем). Ол әрқашан да «ментальді әлеммен» өзара байланыста болады.
Ғалымдардың әлем бейнесіне берген анықтамаларына тоқталайық. В.М.Сергеев әлем бейнесінің қалыптасуындағы теория мен тәжірибенің өзара әсерлесуінің маңыздылығын атап өтеді: «Картина мира формируется в ходе познания окружающей действительности в результате сложного взаимодействия теории и практики» [7].
Э.Д.Сүлейменова оны танымдық когнитивті феномен ретінде таниды: «Картина мира – это познавательный когнитивный феномен, который не складывается из значений или суммы значений отдельных слов» [8].
Тұманова: «Әлем бейнесі – жалпы адамзаттық әлем бейнесі, әлем туралы білімнің жиынтығы» [9] – деп ауқымды түрде түсінеді.
В.И.Постовалованың көрсетуінше, әлем образы әлем бейнесінің өзегі болып табылады: «Образ мира – это ядро картины мира, основа мировидения человека, репрезентирующего сущностные свойства мира в понимании ее носителей и являющегося результатом всей духовной активности человека» [6, 20-21 б.].
Әлем бейнесі – өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның санадағы, адамдар танымындағы, ұғымындағы оймен жасалған бейнесі.
Біздің әлем туралы білімімізді анығырақ бейнелейтін адамның дүниені тану құралы – тіл.
«Шындық немесе идеалды әлем затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-келген дискретті бірлігі тілде, ұлттық жадта вербальді белгіленген күйде сақталады» [10].
Н.Н. Аитова ғылыми еңбектерде «әлем бейнесі» «әлемнің тілдік бейнесінің» орнына қолданыла беретінін (мүмкін үнемдеу үшін) айтып, бұл екеуі екі түрлі ұғым болғандықтан ажыратып қолдану керектігін айтады: «Ғаламның тілдік бейнесі» термині философия мен логика аспектісінде Л.Витгенштейннің ұсынуымен қолданылған. Ал антропология, семиотикаға – лингвистикаға оны енгізген Л.Вайесгерберде ол «ғаламның тілдік құрылуы» (языковое миросозидание) – Sprach liches Weltbild деп аталады. Ғаламның тілдік құрылуы деп туған тілдегі барлық әрекет ететін бағытталған рухани энергия түсініледі, онда тілдік бірлестік арқылы ғаламның қайта құрылуы жүзеге асырылады» [11] (автор «әлем» сөзінің орнына «ғалам» сөзін қолданады).
Б.А.Серебреников: «Язык и мышление – две самостоятельные области, хотя и тесно между собою связанные» [5, 15-16 б.] – дей келіп, осыған орай екі түрлі, екі басқа «әлемдік бейне» танылатындығын айтады. Оның бірі – тұжырымдық бейне болса, екіншісі – тілдік бейне. Мұның біріншісі – ойлауға, ұғымға қатысты, ал екіншісі – тілге қатысты.
Әлемнің тілдік бейнесіне бейнелер емес, бейнеленгендер енеді. Ол субъективті тәжірибе жемісі. Осыған орай А.Вежбицкая әр тіл о бастан өз иелеріне белгілі бір әлем бейнесін беретіндігін айтады: «Нельзя на естественном языке описать «мир как он и есть»: язык изначально задает своим носителям определенную картину мира, причем каждый данный язык – свою…Языковое значение – это интерпретация мира человеком, и никакие операции над «сущностями реального мира» не приближают к пониманию того, как устроено это значение» [3, 5-6 б.].
И.А.Стернин әлем туралы білімді сол не басқа затқа қатысты білім жиынтығы деп түсінеді және әлем туралы білімді ғылыми тұрмыстық энциклопедиялық білім ретінде қарастырады. Оның ойынша, әлем туралы тілдік білім тілдік емес білімге қарсы тұрады. Тілдік білім сөз мағынасында дербес семантикалық компоненті ретінде көрінсе, тілдік емес білім сөз мағынасында қандай да бір компоненттерді жасайды. Тілдік емес білім адам санасында нақты, көрнекі, сезімдік түрде сақталады және жан-жануарлармен адамның ортақ ойлауының нәтижесі екенін айтады [12].
Е.М.Абақан «Тілдің мәдени философиясы» еңбегінде: «Тіл білімінде «әлемнің бейнесі», «әлемнің ұлттық бейнесі» сияқты термин ретінде қолданылып жүрген сөйлемдерде әлем бейнесінің жасалуы жеке адамға, я болмаса, бүкіл адамзатқа тән құбылыс ретінде қарастырылады. Оның когнитивтік (санаға қатысты), гносеологиялық (танымдық) сипаты адам ойында пайда болады. Бірақ «әлемнің тілдік бейнесі» қоршаған ортаның тікелей, тура бейнесі бола алмайды екен. Себебі, болмыс пен тіл арасында адамның санасы тұрады» [13],– деген пікір айтады.
Г.А.Брутян қоршаған орта туралы білімді әлемнің екі моделі ретінде сипаттайды: «Мыслительная модель» (концептуальная картина мира) – знание, зафиксированное в понятийном составе познающего субъекта; «языковая модель» – знание, выраженное языковым багажом» [19].
Сонымен, адамдар үшін дүниені танудың ең бірінші кілті – ұғымдық, сезімдік негіздерден бастау алған сана әрекеті. Сол себепті тілдік белгі – логикалық тұрғыдан екінші процесс.
Ойлау процесі – мида болатын құбылыс, сана әрекеті, ал тіл санадағы сол ойлау әрекеті «ұғым» түріндегі формаға енгізіледі. Демек, ойлау – логикалық категорияның өмірдегі көрінісі. Олардың өзара шартты түрдегі байланысынан ұғым қалыптасады. Басқаша айтқанда, ұғым айтылмақ болғанда, оған сөз таңбаланатынын туралы профессор А.Салқынбай былайша түсіндіреді: «Танылған іс зат не құбылыс адам санасында белгіленіп, ұғым болып бекіп, тілдік таңбаға айналады. Адамның табиғатқа еліктеп, табиғаттан үйренуі, оның тілінде мифосимволикалық бейнелер жүйесін қалыптастырады. Бұл таным ретінде тілде көрініс табады, сөз арқылы таңбаланады» [2, 86-87 б.]. Бұл айтылғандардан сана әрекетінің сөйлеу әрекетімен байланысын былай көрсетуге болады:
Ұғымның пайда болуы да санадағы құбылыс. Ұғым айтылған ой арқылы ғана емес, көзбен көріп, қолмен ұстап, ұқсас қасиеттерін еске түсіріп, қиялмен елестетіп, ойша бейнелеп, формасын жасау арқылы да қалыптасады. Алғашқыда негізгі ұғымдардың пайда болуында көз қызметі ерекше орын алған. Онда ұғым пайда болуының негізінде объект – денотат тұрады. Ол – қозғаушы, сана әрекетін қоздырушы күш. Егер зат (құбылыс) болмаса оның санадағы сәулесі, яки бейне жоқ. Сондықтан да профессор А.Салқынбайдың: «Зат пен сөз мағынасы арасындағы сабақтас байланыстылық, біздіңше, ұғым арқылы жалғасады. Ұғымдық белгілер арқылы мағына жасалады. Табиғат пен әлем бейнесінің адам санасында бейнеленуі ұғымды қалыптастырады. Ұғым арқылы таңбаға мағына беріледі. Мағына ұғымның нақ өзі деуге де болмайды, оның абстракцияланған, ұқсатылған, ассоциацияға түсірілген бейнесі. Санадағы ой сөзбен тұлғаланғанда, белгілі мағынаға ие болғанда әр түрлі факторлар арқылы қалыптасады. Ондай факторлар:
- Халықтың дүниетанымы.
- Уақыт.
- Танымның дамуы.
Яғни, белгілі уақыт аралығында дүниетанымның жетілуі мен дамуына сәйкес қалыптасатын халықтық дәстүр мен салт-санаға байланысты болатын ұғымның тілдегі таңбалық жүйеге түскен абстрактылы, ассоциативті бейнесі мағына болады» [2 , 58 б.]– деп көрсеткеніне қосыламыз.
Демек, ұғым – дүниетанымның санадағы бейне суреті. Сонымен ой мен тіл арасындағы бейне не ұғым тудыратын процесс когнитивтік ғылымның негізгі нысаны, тірегі тұжырымдық құрылым болып табылады. Оның басты мақсаты ой мен тіл арқылы қалыптасатын тұжырым қалыптастыру.
Ұғымдық бейне – ойлау жемісі. Ал дыбыстық бейне – сол ұғымдық бейненің материалдық көшірмесі. Бұл бейнелердің қай-қайсысы да заттың (денотаттық) өзі емес, оның негізгі образдық бейнесінің суреттері: ұғым санадағы сәуле арқылы салынған сурет болса, сөз – дыбыс арқылы салынған сурет. Тіл – табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құрал.
Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір «құрал» ретінде ғана қамтамасыз етілмеген, «бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде негізделген және онда сипатталады». Тіл бізге әлемді тануға мүмкіндік береді, « мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын шындық көзге көрінерліктей болады». Және де тіл рөлі – адам мен әлем арасындағы аралықтағы үзбе (звено) рөлі емес, себебі онда адамның өмір сүруі (бытие) ғана жүзеге аспайды, «тілде әлем өзін- өзі бейнелейді». Осылайша тілде әлем өзін біз үшін бейнелейді және осы тіл аясында біз әлемтануға ие боламыз.
Әлемнің тілдік бейнесінің философиялық мәнін түсінуге арналған теориялық еңбектерде (Степанов Ю., Булигина Т.В., ШмелевА.Д., Караулова Ю.Н., Кубрякова Е.С., Арутюнова Н.Д.) әлемнің тілдік бейнесінің түрлі белгілері көрсетілген. Оның фундаментальді белгісінің бірі ретінде идиоэтникалық жүйесі аталады. Сонымен бірге ғаламның тілдік бейнесінің өзгергіштігі, тұрақсыздығы айтылады.
В.Б.Касевичтің ойынша, тілдік семантиканың құралдары арқылы кодталған әлем бейнесі уақыт өтісімен осы не өзге деңгейде реликтті, көне, қалдық болып есептеледі.
Ю.Д.Апресян: «Әр табиғи тіл әлемді қабылдау мен ұйымдастырудың (концептуализациялаудың) белгілі тәсілін көрсетеді. Онда көрініс тапқан мағыналар ортақ көзқарастар жүйесін, былайша айтқанда белгілі бір міндеттілік ретінде тіл иелеріне таңылатын ұжымдық философияны құрайды. Осы тілге тән шындықты концептуализациялау бір жағынан әмбебап, бір жағынан ұлттық ерекшеліктерге ие, сондықтан әр тіл иелері әлемді өзгеше, өз тілдерінің призмасы арқылы көруі мүмкін. Әлемнің тілдік бейнесі «аңғал», яғни «ғылыми» әлемнен өзгеше» [19, 350 б.] – дей отырып, тілде көрініс табатын аңғал түсініктердің қарапайым еместігін, тіпті көп жағдайда ғылымидан күрделірек және қызығырақ болатынын атап өтеді.
Әлемнің тілдік бейнесі бір-бірімен байланысты, бірақ өзгешеліктері бар екі идеяны қамтиды: 1) тілдің ұсынатын әлем бейнесі «ғылымидан» өзгеше (осы жерде сонымен қоса «әлемнің аңғал бейнесі» термині қолданылады) және 2) әр тіл шындықты бейнелейтін бейнені өзге тілдерден ерекше етіп, өзінше салады.
И.В.Черемысина әлемнің тілдік бейнесін былайша жіктейді:
- Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі.
- Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі материалды (шындық) және рухани (ментальді) әлем, эмперикалық және рационалды: кеңістіктік- уақыттық, реалды- қиялды, жерлік- аспандық, жалпы ұлттық-әлеуметтік салада шектеулі аймақтық, кәсіби т.б. әлемнің тілдік бейнелері қарама-қарсы қойылады.
Әлемнің тілдік бейнесі – көрсетілген тілдік ұжымның күнделікті санасында тарихи түрде қалыптасқан және тілде бейнеленген әлем туралы түсініктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір тәсілі. Әлемнің тілдік бейнесі туралы ұғым В. Фон Гумбольдт және жаңа гумбольдтшылдықтың (Вайсгербер т.б.) тілдің ішкі формасы туралы айтылған ойларына қатысты және американдық этнолингвистиканың идеяларына, негізінен Сепир-Уорфтың лингвистикалық салыстырмалылық гипотезасына қатысты.
Э.Сепир мен Б.Уорф «адамзат әлемді өз ана тілінің призмасы арқылы көреді» деген гипотезаны ұсынады. Олар тілдер өз «әлемдік тілдік бейнесі» арқылы өзгешеленетінін көрсетеді. Олардың пайымдауынша түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың ойлау типі әр түрлі және де осының бәрі жай ғана тілмен байланысты ғана емес, оған себепті болады.
Б.А.Серебринников Сепир-Уорф гипотезасын сынап, әлемнің тілдік бейнесін қалыптастыруда тіл өзіндік қысымы бар күшке иелене алмайтындығын айтады. Түрлі тілдер өз иелерінде түрлі әлемнің тілдік бейнесін құрайды деп айтуға болмайды, олар тек халықтың ұлттық мәдениеті мен өмір сүру салты, қызметінің ерекшелігімен анықталатын заттар, құбылыстар, процестердің мәнділігі себеп болатын ерекше «реңкті» үстейді деп көрсетеді.
В.Фон Гумбольдттың тілдік философиясы мен лингвистикалық теориясы – ХІХ ғасырдағы беделді лингвофилософиялық концепциялардың бірі екені сөзсіз. Гумбольдт тілді «рухтың тоқтаусыз жұмысы» деп сипаттады. Мұнда ол өз заманының философиялық терминологиясына сай, рух (Giest) деп бір мистикалық болмысты емес (көптеген оның интерпретаторлары көрсеткендей), қазіргі күнгі түсінік бойынша «когнитивті қабілеттілік» деп аталатынды түсінген болар.
Тіл мен ойлаудың бірлігі туралы ұстанымнан (положение) бірте-бірте әлем моделін қалыптастырудағы нақты тілдердің актив рөлі немесе «тілдік әлемді қабылдау» (языковое мировидение) деп Гумбольдт атаған ұстаным шығады. Егер тіл о бастан-ақ ойдың қалыптасуына қатысса, онда ой осыған сай тілдік сипаттан еркін бола алмайды. Әр тіл әлемді өзінше ерекше қайталанбас түрде концептуализациялағандықтан, әр тілде қалыптасқан, жасалған ойлар толықтай тепе-тең болмауы мүмкін. Бірақ осы ұстанымнан түрлі тілдерде сөйлейтін, ойлайтын адамдар арасында түсінбестік болады немесе олардың ойлары бір тілден екінші тілге аударылмайды деген түсінік туындамауы керек.
Нақты тілдерде бекітілген түрлі әлем модельдері – бұл түрлі болмыстан гөрі, «әлемнің ойға айналуының» жүзеге асыратын түрлі тәсілдер мен жолдар деу дұрысырақ. Гумбольдтың әйгілі ойын: «Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык, и трудно представить себе что-либо более тождественное» – деп айтқанын да осы тұрғыдан түсіну қажет [1, 89 б.]. Яғни белгілі бір халықтың барлық болмысы, танымы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, ішкі әлемі, қоршаған ортамен қарым-қатынасы тіл арқылы ғана толықтай қою түрінде таныла алады.
Гумбольдтың «тілдік әлемді қабылдау» концептісін Вайсгербер екіге ажыратып қарастырады:
- Аралық әлем
- Әлемнің бейнесі.
Аралық әлем Вайсгербер бойынша, адамды шындықтың қабылдануын анықтайтын тілдік әрекеттің статистік (сандық) өнімін көрсетеді. Ол әлемді танушы субъект пен шынайы объект аралығында тұрғандықтан «аралық әлем» деп аталады. Ол концептуалды табиғатқа ие.
Көрсетілген аралық әлем категориясы когнитивтік ғылым мен жасанды интеллектінің маңызды ұғымы «әлем моделі» немесе «когнитивтік модельмен» тікелей қатысты болып табылады. Әлем моделі концептуалды табиғатқа ие. Оған осы не өзге формада (ойдағы бейнелер, фреймдер, сценарийлер немесе концепт-скрупттар, инсайттар, кестелер, семантикалық жад және тезаурус т.б.) субъектінің шындық туралы түсініктері, нақты деректер, оқиғалар туралы білімі тіркелетіндігі туралы А.Н.Баранов пен Д.О.Добровольский айтады [14, 457 б.].
Н.Н.Аитова әлем бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі және адам санасының ара қатынас моделін былай көрсетеді:
А – объективті шындық – ғаламы;
В – адам санасы не аралық әлем (ғалам моделі), концептуалды ғалам бейнесі;
С – ғаламның тілдік бейнесі, концептуалды ғалам бейнесін белгілеуші және түсіндіруші;
Оның көрсетуінше, толықтай АВС қатынасы мүмкін дүниенің сана арқылы мүмкін болатын тілдік бейнесі ара қатынасын бейнелейді [11, 186 б.].
Әлемнің ұлттық тілдік бейнесі – әр ұлттың өз тілі арқылы әлемді танудағы, оны қабылдаудағы ерекшелігі болып табылады. Әлемнің ұлттық тілдік бейнесі – идеографиялық құрылымдағы лексикалық жүйелер. Алайда әлемнің ұлттық тілдік бейнесі әлем туралы білімнің жиынтығы ретінде тек лексикада ғана емес, сонымен қатар фразеология мен грамматикада да көрініс табады. В.А.Маслова әлемнің тілдік бейнесі мен мәдениеті туралы айта отырып, осыларға мына көрсетілгендерді жатқызады: сөз, сөйлем, пайымдаудың ішкі формасы, сөздің мағыналық жағының өзгерісі, оның ауыспалы мағынада қолданылуы, сөздің эмоционалды жүгі, оның индивидуалды қолданылуындағы өзгешелігі [6, 35 б.].
Адам әлемі (оның ішкі әлемі, яғни рухани әлемі және сыртқы әлемі) біріншіден, ұлттық ерекшеліктерге ие, осы ерекшеліктер тілдің түрлі деңгейлері мен қызмет етуінде көрініс табады. Әлемнің тілдік бейнесі әлемнің ұлттық тілдік бейнесін бейнелейді және соңғысы түрлі деңгейлердегі тілдік бірліктер арқылы анықталуы да мүмкін. Ұлттық лексиканы әлемнің ұлттық тілдік бейнесі ретінде ұсыну екі түрлі арнамен байланысты. Бірінші арнада қоршаған ортадағы нақты заттар мен құбылыстардың атаулары жинақталатын болса, екінші арнада концепт атаулары шоғырланған. Әлемнің ұлттық бейнесін зерттей келе Г.Гачев оны «космо- психо- логос» деп атаған. Оған әсер ететін жағдайлар – табиғаттың типі, ұлттық мінез және ойлау ерекшеліктері және т.б.
Тіл этностың негізгі этнодифференциациялау белгісі ретінде этностың өмір сүруі процесі мен нәтижесі кезінде танитын шындық туралы объективті білімді қалыптастырып бекітеді. Тілді кез-келген этникалық мәдениттің ерекше бөлінбес бөлігі ретінде қарастыратын болсақ, онда сол тұрғыда ұлттық мәдениеттің ерекшелігі, оның өзге этностардан өзгешелігі көріне бастайды.
Зерттеу барысында адамзат тіліндегі бейбітшілік сипаттамасын көрсету қарапайым үштікке келіп тіреледі: қоршаған ортаның шындығы, бұл шындықтың адам миында көрініс табуы және осы нәтижелердің тілде көрініс табуы. Бұл жерде адам бұл шындықты дұрыс көрсетеді, және бұл шындық тілде де дұрыс көрініс табады деген болжамдар қарастырылған.
Шын мәнінде бұл үдерістердің барлығы да анағұрлым күрделі сипатқа ие. Ең алдымен, адамның қоршаған ортаны оның барлық өзіндік көптүрлі ерекшелігімен, тұтас және толық көрсетуге қауқарсыз екендігін есте сақтаған жөн. Қоршаған ортаны тану – ең алдымен ұзақ мерзімге созылатын үдеріс. Адамзат баласының танымдық аппаратының құрылымы белгілі бір нысанды оның барлық күрделі тұстарымен қоса бірден және толық қалпында көрсетуге бейімделмеген.
Біздің белгілі бір зат туралы біліміміз қатыстық деңгейде, толық емес, оның кейбір тұстарын ғана көрсете алатын білім болып табылады. Бұған қоса, нысанды абсолютті тану шын мәнінде мүмкін емес, себебі нысан өзіне тән қасиеттері бойынша шексіз болып табылады. Біз сол абсолютті шындыққа жақындаушылар ғанамыз.
Таным үрдісінің келесі бір ерекшелігі адамның қоршаған ортаны тану нәтижелері белгілі бір деңгейде тұра бермейді. Мұнда көптеген градациялар бар, олар адамның жас ерекшелігіне, өмірлік тәжірибесінің болуына, адам жұмыс істеп жүрген саласына, кәсібіне, білім деңгейіне, бір нәрсені қабылдау ерекшелігіне, сонымен қатар басқа да көптеген себептер мен факторларға байланысты болуы мүмкін.
Индивидуумдар арасындағы қарым-қатынас тілдік белгілер мен тілдік құрылымдардағы барлық жалпыға ортақ мәндер қалыптасқан жағдайда ғана жүзеге асырылады. Бұл дегеніңіз, тілдегі қандай да бір ортақтастықтар қоршаған ортаға байланысты нақты таным деңгейінің астарында жататындығын білдіреді. Мұндай ортақтастықтар ретінде сөздердің жалпы мағыналары қарастырылмақ. Бұл жерде мәселе мынада, сөйлеген кездегі сөздің жеке қолданысы оның толық сипаттамасы дегенді білдірмейді. Шын мәнінде, ол тек қоздырғыштың рөлін атқарады. Ол сұхбаттасып отырған адамның бойында оған не жайлы айтылып отырғандығын тануға мүмкіндік беретін ең ортақ мәнге ие дифференциалды белгілердің белгілі бір жинағын көрсеткендей болады. Осы мәселеге қатысты A.A. Потебня сөздердің жуық және алыс мағыналарын жайдан-жай ажыратпаған болса керек [15]. Шын мәнінде, A.A. Потебня тар және кең ауқымды түсініктердің ара жігін ажыратқысы келген. Алайда, қоздырғыш ретіндегі сөздің рөлі сыртқа шығатын сөздің нәтижесін көрсететін қандай да бір зат туралы білім жинағының өзгерісімен бірге талданып қарастырылады. Яғни, сөздің белгілі бір затқа қатыстылығын көрсетумен ғана шектелмеген дұрыс.
Сөздердің белгіленуі сөздің шындыққа қатысты формасы ретінде атау түрінде, спецификалық формада көрініс табады. Сөздің дыбыстық жағы сезімталдық негізінде қабылданатын материалдық негіз ретінде қарастырылады, осы негіздің арқасында сөз екінші сигналдық жүйенің негізгі сигналдарының біріне айналады және шындықты көрсету функциясымен тығыз байланыс мүмкіндігін қалыптастырады [16].
Адамның түсінігінің астарында олардың қоғамдық-тарихи тәжірибесі аккумуляцияланады, белгілі бір қорытындыға келеді және белгілі бір уақыт аралығында жинақталған білімі түйінделеді. Сөз мағынасында осы түсініктің барлық мазмұнының қамтылуы міндетті емес, тек қоғамның барлық мүшелеріне таныс бір бөлігі ғана қамтылуы мүмкін.
Қоршаған ортаның құбылыстары мен оның заңнамалық байланыстарын көрсетуге тек адамның миы ғана қабілетті. Оның танымдық жұмысының нәтижелері түсінікке бекітіледі. Дыбыстық кешен өздігінен ештеңені көрсете алмайды.
Дыбыстық кешен тыңдаған адамның осы дыбыстық кешен арқылы белгіленген зат не болмаса оның қандай да бір белгілерін тануы үшін айтылады (бұл жерде сапалық не болмаса процессуалды қызмет қарастырылады). Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін тыңдаушының санасында қалыпасатын, берілген зат туралы барлық мәліметтердің тұтас сомасын жинақтаудың еш қажеттілігі жоқ. Танымдық үрдістің мәні тыңдаушының берілген затты оның қандай да бір минимум көрсеткішке ие дифференциалды белгілері бойынша тануына негізделеді. Алайда, ол егер дыбыстық кешеннің ешқандай да мәні болмаса, ештеңені де түсінбеген болар еді. Адамдар тарапынан белгіленетін мән шын мәнінде осы дифференциалды белгілердің кешеніне жол сілтеушіның рөлін атқарады [17].
Дифференциалды белгілердің минимумына негізделетін белгілі бір зат туралы мәліметтер көлемі айтарлықтай қомақты болмауы да мүмкін. Белгілі бір тілде сөйлейтін адамдардың арасында дифференциалды айырмашылық белгілердің минимумы бірдей болып табылады. Сөздің қасиеті – осы минимум белгіні қоздыру және берілген дыбыстық кешеннің астарында ненің жасырынып жатқандығын, – және тілді адамдардың негізгі және ыңғайлы қарым-қатынас құралына айналдырып отырған ерекшелігін көрсету болып табылады.
Дегенмен, дифференциалды белгілердің жиынтық сомасы заттың мәнін толық аша алмайды. Ол адамның санасында өмір сүреді, ал дыбыстық кешен көп жағдайда қандай да бір белгіні негізге алады.
Тілдің бойында қандай да бір мәнерлі заттар саны айтарлықтай көп емес. Бұл құралдардың саны кез-келген тілде шектеулі және толық мағынасында жетілдірілмеген. Тіл көп жағдайда бір нәрсенің жуық мәнін білдіреді, ол өз мақсатына күрделі және қарбалас жолдармен жетуге мәжбүр.
Бір адамның былай дегені бар, басқа адамның мақтанышына айналу үшін оның сезімталдықпен ерекшеленетін формасын қабылдау қажет. Тілдегі сөйлеуге көмектесетін құралдардың белгілі бір деңгейде шектеулі болуы оған жоғары деңгейлі сөйлеу құралын ойлап табуға мүмкіндік бере алмайды.
Сөздік белгіні құру барысындағы маңызды кезең ретінде оның мәнін тану қарастырылады. Қандай да бір белгісі бойынша номинациялау тілдің техникалық тәсілі болып табылады. Атау үшін таңдалынып алынған белгі (сөздің дыбыстық қабатын құру) заттың барлық мәнін толығымен қамти алмайды және оның барлық белгілерін ашып көрсете де алмайды.
Сөз пайда болған кезеңнен бастап, айту мазмұны мен формасы аралығында кереғарлық пайда болған, және тіл осы кереғарлықты жою үшін жұмыс істейді. Сөздің ішкі формасына атарлықтай мән берген дұрыс. Бұл мақсатқа қол жеткізуге көмектесетін анағұрлым тиімді құрал ретінде сөздің өн бойында туындайтын форрмальды, ал көп жағдайда анағұрлым радикалды мағыналық оқшаулану деңгейі қарастырылады. Тілде белгілі бір атау көзінің жоғалып кетуі де жиі кездесіп жатады.
Тіл қашан да сөздің адекватсыздық көрсеткішін жоюға тырысады, ол өз кезегінде белгілі бір атаудың астарында басқа бір атаудың жататындығымен байланысты, ал сөздің шынайы мәні белгілер сомасына негізделеді. Бұл арқылы әлемнің әр түрлі тілдеріндегі көптеген сөздердің этимологияландыруға жаьтқызылмайтын ерекшелігін көрсетуге болады.
Ішкі форманың жоғалуы тілдік техниканы жетілдіру жолындағы негізгі қадам болып табылады. Дыбыстық кешен барлық түсініктермен тұтас алғанда өзара алмасу жағдайына жатқызылады.
Оқшауланып алынған белгілі бір сөз сол тілде сөйлейтін адамдарға осы сөз арқылы белгіленетін затты көрсете алуы мүмкін, және олардың әрқайсысында бұл сөз берілген зат туралы білімнің жинақталған сомасын репрезентациялайды, алайда бұл жерде сөздің мәні оның түпкі мағынасы туралы ештеңе айта алмайды.
Белгілі бір заттың қасиеттерін ашып көрсету, сонымен қатар оның түпкі мәнін анықтау тек сөйлемдер құру арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Сөздік айтылымдарда көп жағдайда заттардың қасиеттері ішінара ғана ашылуы мүмкін.
Егер біздің біліміміздің астарындағы түсінікте ол астарлы формада көрініс табатын болса, ал сөзтаным арқылы белгілі бір ұғымдар басқа түсініктермен өзара байланысқа түседі және оның мазмұнын ашады. Сөзтанымдық формада объективті қарама-қайшылықтар көрініс табады, ал талқылау формаларының дамуы объектінің де дамуын көрсетеді.
Тіл қызметін пайдалана отырып, адамдар белгілі бір сөйлемдердің жиынтық мөлшері арқылы әр түрлі заттар туралы өздерінің білімдерін аша түседі және олардың мәнін ашады. Алайда, берілген үрдістің өзінің сипаттамасын көрсету өте күрделі және оның техникалық тұрғыда жүзеге асырылу мүмкіндігі де шектеулі.
Заттардың мәнін детальды түрде тануды күрделендіре түсетін факторлар да бар. Дегенмен, бұл жерде кез-келген затты не болмаса құбылысты тану үшін оның әр түрлі қасиеттері мен ерекшеліктерін білу қажет деген түсінік қалыптаспауы тиіс. Өзіндік қасиеттері мүмкіндігі жағынан белгілі бір деңгейде шектелген заттар мен құбылыстар саны да жетерлік.
Әдетте, тілмен салыстырғанда, ойлау өзінің мазмұны жағынан анағұрлым бай және қозғалысқа бейім болып келеді. Ойлау үрдісі әр түрлі ұғымдар мен түсініктер арасындағы барлық жаңа қалыптасқан байланыстардың пайда болуына негізделеді, ол үшін тұрақты түрде жүзеге асырылып жататын «ағымдылық» қасиеті тән. Ал, сөздер болса, түсінікпен салыстырғанда анағұрлым тұрақты, консервативтік сипатқа ие, және осының өзі шындықтың даму үрдісін адекватты тұрғыда көрсетеді [78].
Адам миының әлемнің бейнесін көрсету қабілеті бұл бейненің қашан да дұрыс қабылданатындығын білдірмейді. Таным сәйкес факторлардың жеткіліксіздігі жағдайының өзінде дұрыс емес хабарламалар жасау, түсініктер қалыптастыру, оларды қанағаттанарлықсыз жағдай деңгейінде өзара бір жүйеге байланыстыру әрекеттерін жүзеге асыра алатын адамдар тарапынан жүзеге асырылады.
Жеке сезіну әрекеттері заттардың ең объективті қасиеттерімен салыстырғанда мазмұны жағынан жұтаңдау болып келеді, себебі сезім мүшелері белгілі бір қалыпта және шеңберде мамандандырылған ж»не олар шындықты толық емес және шектеулі түрде ғана көрсете алады. Сезіну заттың тұтас бірлік қасиеттерінің арасынан оның белгілі бір бөлігін ғана жеке алып көрсетеді және сол арқылы бөлшекке бөлінбеуі тиіс шындықты бөлшектеп тастайды.
Егер адам баласының бойынша жіберілген қателіктерді түзетудің ең терең тәсілдері арқылы қалыпқа келтіру, өзін қоршаған заттар мен құбылыстардың мәнін терең түсіну қабілетіне ие болмаған жағдайда, ол қоршаған ортаны айтарлықтай деңгейде дұрыс қабылдай алмаған болар еді. Осындай қуатты құралдардың бірі ғылым болып табылады. Күнделікті адамның ойлау қабілеті заттар мен құбылыстардың тереңіне үңілуге қауқарсыз, ол әдетте үстіртін қарастырылған өзіндік бақылау нәтижелерін қанағат тұтып жүре бере алады. Ғылым заттар мен құбылыстардың мәніне терең үңілуге қауқарлы, ол өзінің мүмкіндіктерінің аясын тұрақты түрде кеңейтіп отырады, өзінің тарапынан осыған дейін жасалған қате қорытындыларын түзете алады. Бұл жағдайда ол адамзат баласы үшін үлкен мәнге ие.
Қоршаған ортаны танудағы келесі бір қуатты құрал өмірлік тәжірибе болып табылады. Қоршаған ортаны белгілі бір мөлшерде жинақталған білім мен тәжірибесіз тану мүмкін емес.
Сана – адамның шындықты игеру үрдісінде қызмет атқаратын білім болып табылады [19]. Адамның бойында сананың болуы оның өмірінде, басқалармен қарым-қатынасында сөз арқылы, айтарлықтай мөлшерде жинақталған білім негізінде объективтендірілетін жиынтық ретінде (немесе жүйе) қалыптасқан не болмаса қалыптасатын білімнің бар екендігін көрсетеді, ол арқылы адам қоршаған ортаны және өзін таниды, осы білімін пайдалана отырып, салыстыру арқылы қарым-қатынас құбылыстарын тану мүмкіндігіне ие болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995.-179 Қасым Б.Қ.
- Қазақ тіліндегі күрделі атауларының теориялық негіздері: филол.ғыл.док. … автореф. – Алматы, 2002. – 50б.
- Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание.- М.: Наука, 1996. – 365 с.
- Серебренников Б.А. О материалистическом подходе к явлениям языка. – М., 1983. – 250 с
- Поставалова В.И. Язык как деятельность: Опыт интерпретации концепции В.Гумбольдта. – М.: Наука, 1982. – 145 с.
- Сергеев В.М. Когнитивные методы в социальных исследованиях // Языки и моделирование социального взаимодействия. – М.: Прогресс, 1987. – С. 151-160.
- Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. –Алма-Ата, 1989. –160 с.
- Тұманова А.Б. О соотношений «картина мира», «языковая картина мира» и «концептуальная картина мира» // ҚазҰУ хабаршысы. – – №9. – С.15-17.
- Бабушкин А.П., Жукова М.Г. Перевод в свете проблем когнитивной семантики // Проблемы культурной адаптаций текста. – Воронеж:Воронеж унив, – С. 45-50 .
- Аитова Н.Н. Ғалам бейнесі және ғаламның тілдік бейнесі // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2004. – №7. – Б. 13-18.
- Стернин И.А. Лексическое значение слова в речи. – Воронеж: Воронеж унив, – 145c.
- Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. – Алматы: Айкос, 2002. – 185 б.
- Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Лео Вайсгербер в когнитивной перспективе // СЛЯ. – 1990. – Т. 49, №5. – С. 10-17.
- Потебня A.A. Мысль и язык. – 4-е изд. – Одесса, 1958. – 536 с.
- Гапкина-Федорук Е.М. Слово и понятие. – М.: Наука, – 130с.
- Горский Д.П. Роль языка в познании. Мышление и язык. – М.: Перемена, – 180с.
- Бирюков В.В. Семиотика и некоторые проблемы языка и мышления. Язык и мышление. – М.: Наука, –230с.
- Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: попытка системного описания // Избранные труды. Интегральное описание языка и системная лексикография. – М., 1996. – Т. 2. – С. 45-63.