Mu’ba’ra’k U’mbetaev,
Zufar Sei’i̇tjanov,
S’oqan S’ortanbaev,
A’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇
Qazaq a’debi’eti̇ ja’ne a’debi’et teori’yasy
kafedrasynyn’ ustazdary
Ulylyq uyalag’an meken
Qazi̇rgi̇, ta’y’elsi̇z zamanymyzdag’y, a’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇ o’tken ji’yrmasyns’y g’asyrdyn’ 1934-1991 jyldary aralyg’ynda Qazaqtyn’ En’bek Qyzyl Ty’ ordendi̇ S.M.Ki’rov atyndag’y memleketti̇k y’ni’versi’teti̇ dep atalatyn. Ja’ne de o’zi̇ sol kezdegi̇ ai’dai’ astanamyz Almaty s’aharynda ornalasqandyqtan, bi̇zderdi̇n’ bar an’sar-ay’anymyz, u’mi̇t-ti̇legi̇mi̇z solai’ qarai’ ay’yp turatyn.
Almatydag’y sty’dentti̇k jyldar ko’p jai’larg’a ko’zi̇mi̇zdi̇ as’ypty, bas bi̇ldi̇ri̇p, basalqaly jolg’a salypty. U’lken ustazdarymyzdan ta’li̇m alyp, o’negesi̇n ug’yp, qala bola ma, dala bola ma qarapai’ym mektep mug’ali̇mi̇ ka’si̇bi̇ men a’debi’et g’ylymnyn’ qi’yndyg’y mol qi’ya jolyna s’yg’yppyz.
Sondag’y este qalar asa eley’li̇ sa’tterdi̇n’ bi̇ri̇ – bi̇zder qazaqtyn’ ko’rkem a’debi’eti̇ men ma’deni’eti̇n, aly’an salaly g’ylymyn jasap jatqan ataqty azamattarynyn’ bi̇razynyn’ ju’zderi̇n ko’ri̇p, lebi̇zderi̇n esti̇di̇k. Olardyn’ ko’ps’i̇li̇gi̇ KazGY’-di̇n’ fi’lologi’ya, tari’h, jy’rnali’sti’ka si’yaqty faky’ltetteri̇nde da’ri̇ster oqi’dy eken. Ai’talyq, bi̇zder sol jyldarda asa bi̇li̇mdar ustaz-ag’alarymyz ben apalarymyz Ismet Ken’esbaev, Icmet Ken’esbaev, Ma’li̇k G’abdy’lli’n, Bei’senbai’ Kenjebaev, Ma’y’len Balaqaev, Temi̇rg’ali’ Nurtazi’n, Belgi̇bai’ S’alabaev, Zei’nolla Qabdolov, Tursynbek Ka’ki̇s’ev, Ka’ken Ahanov, Ibyrai’ym Mamanov, Sultang’ali’ Sadyrbaev, Xang’ali’ Su’i’i̇ns’a’li’ev, Leni’ns’i̇l Ru’stemov, Marhabat Tomanov, Orynbasar To’legenov, Xasan Ka’ri̇mov, Rymg’ali’ Nurg’ali’ev, Muhtar Mag’ay’i’n ja’ne Nurtai’ Karbanova, Ku’lsi̇m Qanapi’eva, Aqanai’ Da’y’letova, tag’y basqa da o’te teren’ oi’ly, zi’yaly ki̇si̇lerden sabaq aldyq. Atalg’an ki̇si̇lerdi̇n’ ju’ri̇s-turysy, boi’-basy, day’ys-u’nderi̇ a’li̇ ku’nge dei’i̇n qulag’ymyzda tur. Ti̇pten, kei’bi̇ri̇ni̇n’ kei’de sty’dentter tarapynan boi’ ko’rseti̇p qalatyn baldyr-balalyg’ymyzg’a, s’aldyr-s’alalyg’ymyzg’a kei’i̇p, qatty jeki̇p tastag’andarynyn’ o’zi̇ bi̇zge g’i’brat edi̇. Ne kerek sodan ai’lar o’ti̇p, jyldar jyljyp, y’ni’versi’tetti̇ bi̇ti̇ri̇p te s’yqtyq. Tag’dyr ai’dap, a’rki̇m a’r jaqqa ketti̇. Bi̇razy Almatyda qaldy: gazet-jy’rnal, radi’o-televi’zi’ya redakc’i’yalaryn jag’alady, o’zge de aly’an tu’rli̇ baspalarda a’debi’ qyzmetker atandy. Qai’sy bi̇r toby qazaq ti̇li̇ men ko’rkem a’debi’et ma’seleleri̇n zerttey’ jolyna tu’sti̇: son’yra g’ylym kandi’dattary, doktorlary, akademi’kteri̇ lay’azymdaryn aldy.
Jaryqtyq Bei’seken’, asa qadi̇rli̇ Bei’senbai’ ag’amyz, qai’ran qalarlyq ki̇si̇ edi̇! Oqi’tyn da’ri̇steri̇ men semi’nar sabaqtaryn asqan uqyptylyq, keremet jay’apkers’i̇li̇kpen ju’rgi̇zeti̇n. Da’ri̇s ai’typ turyp, nebi̇r a’debi’-tari’hi’ tyn’ derekterdi̇ aldyndag’y qag’azynan eri̇nbei’-jalyqpai’ yjdahattana oqyp bereti̇n. So’i’tsek, ay’yzs’a so’i’legende jan’ylysyp ketpes u’s’i̇n, arhi’v qorlaryndag’y qujattardy jazyp alady eken g’o-o-oi’! Sty’dentter naqpa-naq, tu’p nusqadan ma’li̇met alsyn degendi̇kten solai’ eteti̇ndi̇gi̇n kei’-e-en-kei’i̇n tu’si̇ndi̇k qoi’. Ol ki̇si̇ni̇n’ semi’nar sabaqtaryn o’tki̇zy’i̇ de qyzyq, bi̇rtu’rli̇ ko’ri̇neti̇n. Sty’dentterdi̇n’, a’i’tey’i̇r, qutyly’ maqsatynda da’pterleri̇ne s’ala-s’arpy tu’rte salg’an jazy’laryna, ky’rs jumystaryna elen’dei’ den qoi’yp, ka’di̇mgi̇dei’ tyn’dap otyratyn. Olardyn’ ju’rdi̇m-bardym i̇steri̇n bi̇lmei’di̇ emes, bi̇ledi̇. Bi̇le tura zor sabyrlylyq saqtap, eji̇ktep, entelep surai’dy. Onysy mynalardyn’ arasynan bi̇r jylt etken altyn-ku’mi̇s kezi̇gi̇p qala ma degen ni’eti̇nen ekeni̇n bi̇z tym kes’ an’g’ardyq. Degenmen, Bei’seken’ni̇n’ ereks’e en’begi̇ aqtalyp, i̇zdegen altyn-ku’mi̇steri̇n tapty da. Ma’selen, qazi̇rgi̇ jurtqa ken’i̇nen ma’li̇m Muhtar Mag’ay’i’n, Myrzatai’ Joldasbekov, Rymg’ali’ Nurg’ali’ev, Alma Qyray’baeva, tag’y basqalardyn’ g’alym-ustazdyq bolmystary bul pi̇ki̇ri̇mi̇zdi̇ da’leldei’di̇.
Tag’y bi̇r ko’n’i̇li̇mi̇zge jyly uyalag’an azamat-oqymysty – ultymyzdyn’ uly tulg’alary Muhtar A’y’ezov, Ma’li̇k G’abdy’lli’n, Bei’senbai’ Kenjebaev si’yaqty dan’qty ki̇si̇leri̇ni̇n’ u’lgi̇-o’negesi̇n ko’ri̇p, olardyn’ i̇zi̇n basa s’yqqan ereks’e g’ylymi’ bag’yt-bag’dary bar, g’ajap folklori’st Sultang’ali’ Sadyrbaev edi̇. Ol ki̇si̇ bi̇ri̇ns’i̇ ky’rsta «Qazaq halqynyn’ ay’yz a’debi’eti̇» pa’ni̇nen da’ri̇ster oqyp, semi’nar sabaqtaryn ju’rgi̇zdi̇. Oqyg’an da’ri̇steri̇ni̇n’ bars’asy g’ylymi’ tujyrymdy, da’lel-derekteri̇ qyzg’ylyqty s’yg’yp, o’te sony tartymdy o’teti̇n. Sodan da so’zderi̇n esti̇gi̇mi̇z keli̇p, sabaqtaryn ji̇bermey’ge umtylatynbyz. Tag’y bi̇r ereks’eli̇gi̇ – ol ki̇si̇ lekc’i’ya men semi’narg’a arnag’an da’pterleri̇mi̇zdi̇n’ syrtqy uqypty tazalyg’yna, i̇s’ki̇ ma’ti̇nni̇n’ mazmundylyg’yna, ko’rkemdi̇gi̇ne ereks’e ma’n bereti̇n. Da’pterdi̇n’ i̇s’ki̇-syrtqy betteri̇ndegi̇ qazaq ay’yz a’debi’eti̇ kei’i̇pkerleri̇n o’zi̇mi̇zs’e oi’s’a elesteti̇p, sylap-si’pap salg’an boyay’ly sy’retteri̇mi̇zge ri’zas’ylyqpen ko’z toqtatatyn. So’i’tsek, munyn’ syry teren’de bolyp s’yqty – bul ki̇si̇, en’ aldymen, o’zi̇ ju’rgi̇zeti̇n «Qazaq halqynyn’ ay’yz a’debi’eti̇» atty pa’ndi̇ ai’ryqs’a ayalap, s’an’ juqtyrmai’dy eken g’oi’. Xalyq a’debi’eti̇ kei’i̇pkerleri̇n bei’nelegen bi̇zdi̇n’ da’pterge salg’an sy’retteri̇mi̇z, a’i’tey’i̇r, keli̇si̇p turmasa da maqtai’tyndyg’y – syndarly ustazymyz sty’dentterdi̇n’ o’z eli̇ne, jeri̇ne, ultyna degen su’i’i̇spens’i̇li̇gi̇n baryns’a arttyryp, azamattyq tulg’asyn qalyptastyry’dy basty maqsat tutqandyg’ynan bolady eken g’oi’! Odan beri̇ de talai’ jyldar o’tti̇, zaman qubylyp, o’zgeri̇s qazaqtardyn’ pai’dasyna s’es’i̇ldi̇, ta’y’elsi̇zdi̇gi̇mi̇zdi̇ aldyq. Son’g’y jyldar bederi̇nde bu’gi̇ngi̇ A’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇ de jan’as’a jan’g’yryp, qatty tu’ledi̇. Buryndary oi’g’a kelmegen, kelse de qi’yali’ sag’ym nobai’ynda qalg’an arman-ni’etter i̇s ju’zi̇ne asa bastady. Erterekte, ken’esti̇k qyzyl o’ki̇metti̇n’ kezi̇nde jataqhanalar az, bar-jog’y u’s’-to’rt qabattan aspai’tyn, oryn jetpegendi̇kten sty’dentter syrttan tog’ytylg’an keli̇msekterdi̇n’ esi̇gi̇n sag’alai’tyn. Endi̇ mi̇ne, ta’y’elsi̇zdi̇kti̇n’ s’arapaty ti’i̇p, y’ni’versi’tetti̇n’ jan’adan boi’ ko’tergen oqy’ ja’ne jatyn g’i’marattary qarasa ko’z toi’g’ysyz da’rejege jetti̇. A’rqai’sysy tog’yz qabattan kem emes! Ja’ne de A’l-Farabi’ atyndag’y QazUY’-di̇ jan’as’a oi’lai’tyn, tyn’ turpatty rektorlar basqaratyn boldy. A’ri’ne, kem-keti̇ksi̇z adam boly’s’y ma edi̇? Kezegi̇men kelgen olardyn’ barlyg’y da y’ni’versi’teti̇mi̇zdi̇n’ o’si̇p o’rkendegeni̇n qalady. S’amalary kelgens’e, hal-qaderleri̇ns’e oqyty’s’y-professorlardyn’ jai’-ku’i’i̇n, sty’dentterdi̇n’ turmys, oqy’ jai’yn on’day’g’a ku’s’ salyp baqty.
I’a’, a’l-Farabi’ atyndag’y Qazaq ulttyq y’ni’versi’teti̇nde oqyp, bi̇li̇m alg’an adamnyn’ armany joq. Bulai’ dei’ti̇ni̇mi̇z, y’ni’versi’tetti̇n’ ustazdarynyn’ day’syn esti̇p, ta’li̇m-ta’rbi’esi̇n ko’ry’ – o’z aldyna bi̇r qol jetpes bi’i̇k ma’rtebe. O’i’tkeni̇, A’l-Farabi’ atyndag’y QazUY’-di̇n’ oqy’ u’i’i̇ne ki̇ri̇p barg’anda, onyn’ qabyrg’alarynyn’ o’zi̇ si̇zge da’ri̇s oqyp turg’andai’ a’ser alasyz. G’i’maratyna ki̇ri̇p-s’yqqan ki̇si̇ni̇n’ o’zi̇ kenetten kemeldeni̇p, keremet ku’s’ daryg’andai’ ku’i’ kes’edi̇. Boi’yn’yzg’a ereks’e bi̇r nur qui’ylyp, boi’yn’yzg’a qy’at bi̇ti̇p, qanattanyp, tolysyp qalg’andai’ bolasyz. Endes’e, A’l-Farabi’ atyndag’y ardaqty ulttyq y’ni’versi’teti̇mi̇z, onyn’ bass’ylyg’y, oqyty’s’y-professorlar, qyzmetkerler qay’ymy jarqyrap-jai’nap jasai’ bersi̇n, jan’a jeti̇sti̇kterge, tolai’ym tabystarg’a kenele bersi̇n, 85 jyldyq merei’toi’y qutty bolsyn dei’mi̇z!
Мүбәрәк Үмбетаев,
Зұфар Сейітжанов,
Шоқан Шортанбаев,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы
кафедрасының ұстаздары
Ұлылық ұялаған мекен
Қазіргі, тәуелсіз заманымыздағы, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті өткен жиырмасыншы ғасырдың 1934-1991 жылдары аралығында Қазақтың Еңбек Қызыл Ту орденді С.М.Киров атындағы мемлекеттік университеті деп аталатын. Және де өзі сол кездегі айдай астанамыз Алматы шаһарында орналасқандықтан, біздердің бар аңсар-ауанымыз, үміт-тілегіміз солай қарай ауып тұратын.
Алматыдағы студенттік жылдар көп жайларға көзімізді ашыпты, бас білдіріп, басалқалы жолға салыпты. Үлкен ұстаздарымыздан тәлім алып, өнегесін ұғып, қала бола ма, дала бола ма қарапайым мектеп мұғалімі кәсібі мен әдебиет ғылымның қиындығы мол қия жолына шығыппыз.
Сондағы есте қалар аса елеулі сәттердің бірі – біздер қазақтың көркем әдебиеті мен мәдениетін, алуан салалы ғылымын жасап жатқан атақты азаматтарының біразының жүздерін көріп, лебіздерін естідік. Олардың көпшілігі КазГУ-дің филология, тарих, журналистика сияқты факультеттерінде дәрістер оқиды екен. Айталық, біздер сол жылдарда аса білімдар ұстаз-ағаларымыз бен апаларымыз Ісмет Кеңесбаев, Іcмет Кеңесбаев, Мәлік Ғабдуллин, Бейсенбай Кенжебаев, Мәулен Балақаев, Темірғали Нұртазин, Белгібай Шалабаев, Зейнолла Қабдолов, Тұрсынбек Кәкішев, Кәкен Аханов, Ыбырайым Маманов, Сұлтанғали Садырбаев, Ханғали Сүйіншәлиев, Лениншіл Рүстемов, Мархабат Томанов, Орынбасар Төлегенов, Хасан Кәрімов, Рымғали Нұрғалиев, Мұхтар Мағауин және Нұртай Карбанова, Күлсім Қанапиева, Ақанай Дәулетова, тағы басқа да өте терең ойлы, зиялы кісілерден сабақ алдық. Аталған кісілердің жүріс-тұрысы, бой-басы, дауыс-үндері әлі күнге дейін құлағымызда тұр. Тіптен, кейбірінің кейде студенттер тарапынан бой көрсетіп қалатын балдыр-балалығымызға, шалдыр-шалалығымызға кейіп, қатты жекіп тастағандарының өзі бізге ғибрат еді. Не керек содан айлар өтіп, жылдар жылжып, университетті бітіріп те шықтық. Тағдыр айдап, әркім әр жаққа кетті. Біразы Алматыда қалды: газет-журнал, радио-телевизия редакцияларын жағалады, өзге де алуан түрлі баспаларда әдеби қызметкер атанды. Қайсы бір тобы қазақ тілі мен көркем әдебиет мәселелерін зерттеу жолына түсті: соңыра ғылым кандидаттары, докторлары, академиктері лауазымдарын алды.
Жарықтық Бейсекең, аса қадірлі Бейсенбай ағамыз, қайран қаларлық кісі еді! Оқитын дәрістері мен семинар сабақтарын асқан ұқыптылық, керемет жауапкершілікпен жүргізетін. Дәріс айтып тұрып, небір әдеби-тарихи тың деректерді алдындағы қағазынан ерінбей-жалықпай ыждаһаттана оқып беретін. Сөйтсек, ауызша сөйлегенде жаңылысып кетпес үшін, архив қорларындағы құжаттарды жазып алады екен ғо-о-ой! Студенттер нақпа-нақ, түп нұсқадан мәлімет алсын дегендіктен солай ететіндігін кей-е-ен-кейін түсіндік қой. Ол кісінің семинар сабақтарын өткізуі де қызық, біртүрлі көрінетін. Студенттердің, әйтеуір, құтылу мақсатында дәптерлеріне шала-шарпы түрте салған жазуларына, курс жұмыстарына елеңдей ден қойып, кәдімгідей тыңдап отыратын. Олардың жүрдім-бардым істерін білмейді емес, біледі. Біле тұра зор сабырлылық сақтап, ежіктеп, ентелеп сұрайды. Онысы мыналардың арасынан бір жылт еткен алтын-күміс кезігіп қала ма деген ниетінен екенін біз тым кеш аңғардық. Дегенмен, Бейсекеңнің ерекше еңбегі ақталып, іздеген алтын-күмістерін тапты да. Мәселен, қазіргі жұртқа кеңінен мәлім Мұхтар Мағауин, Мырзатай Жолдасбеков, Рымғали Нұрғалиев, Алма Қыраубаева, тағы басқалардың ғалым-ұстаздық болмыстары бұл пікірімізді дәлелдейді.
Тағы бір көңілімізге жылы ұялаған азамат-оқымысты – ұлтымыздың ұлы тұлғалары Мұхтар Әуезов, Мәлік Ғабдуллин, Бейсенбай Кенжебаев сияқты даңқты кісілерінің үлгі-өнегесін көріп, олардың ізін баса шыққан ерекше ғылыми бағыт-бағдары бар, ғажап фольклорист Сұлтанғали Садырбаев еді. Ол кісі бірінші курста «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» пәнінен дәрістер оқып, семинар сабақтарын жүргізді. Оқыған дәрістерінің баршасы ғылыми тұжырымды, дәлел-деректері қызғылықты шығып, өте соны тартымды өтетін. Содан да сөздерін естігіміз келіп, сабақтарын жібермеуге ұмтылатынбыз. Тағы бір ерекшелігі – ол кісі лекция мен семинарға арнаған дәптерлеріміздің сыртқы ұқыпты тазалығына, ішкі мәтіннің мазмұндылығына, көркемдігіне ерекше мән беретін. Дәптердің ішкі-сыртқы беттеріндегі қазақ ауыз әдебиеті кейіпкерлерін өзімізше ойша елестетіп, сылап-сипап салған бояулы суреттерімізге ризашылықпен көз тоқтататын. Сөйтсек, мұның сыры тереңде болып шықты – бұл кісі, ең алдымен, өзі жүргізетін «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» атты пәнді айрықша аялап, шаң жұқтырмайды екен ғой. Халық әдебиеті кейіпкерлерін бейнелеген біздің дәптерге салған суреттеріміз, әйтеуір, келісіп тұрмаса да мақтайтындығы – сындарлы ұстазымыз студенттердің өз еліне, жеріне, ұлтына деген сүйіспеншілігін барынша арттырып, азаматтық тұлғасын қалыптастыруды басты мақсат тұтқандығынан болады екен ғой! Одан бері де талай жылдар өтті, заман құбылып, өзгеріс қазақтардың пайдасына шешілді, тәуелсіздігімізді алдық. Соңғы жылдар бедерінде бүгінгі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті де жаңаша жаңғырып, қатты түледі. Бұрындары ойға келмеген, келсе де қияли сағым нобайында қалған арман-ниеттер іс жүзіне аса бастады. Ертеректе, кеңестік қызыл өкіметтің кезінде жатақханалар аз, бар-жоғы үш-төрт қабаттан аспайтын, орын жетпегендіктен студенттер сырттан тоғытылған келімсектердің есігін сағалайтын. Енді міне, тәуелсіздіктің шарапаты тиіп, университеттің жаңадан бой көтерген оқу және жатын ғимараттары қараса көз тойғысыз дәрежеге жетті. Әрқайсысы тоғыз қабаттан кем емес! Және де Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ді жаңаша ойлайтын, тың тұрпатты ректорлар басқаратын болды. Әрине, кем-кетіксіз адам болушы ма еді? Кезегімен келген олардың барлығы да университетіміздің өсіп өркендегенін қалады. Шамалары келгенше, хал-қадерлерінше оқытушы-профессорлардың жай-күйін, студенттердің тұрмыс, оқу жайын оңдауға күш салып бақты.
Иә, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде оқып, білім алған адамның арманы жоқ. Бұлай дейтініміз, университеттің ұстаздарының даусын естіп, тәлім-тәрбиесін көру – өз алдына бір қол жетпес биік мәртебе. Өйткені, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің оқу үйіне кіріп барғанда, оның қабырғаларының өзі сізге дәріс оқып тұрғандай әсер аласыз. Ғимаратына кіріп-шыққан кісінің өзі кенеттен кемелденіп, керемет күш дарығандай күй кешеді. Бойыңызға ерекше бір нұр құйылып, бойыңызға қуат бітіп, қанаттанып, толысып қалғандай боласыз. Ендеше, Әл-Фараби атындағы ардақты ұлттық университетіміз, оның басшылығы, оқытушы-профессорлар, қызметкерлер қауымы жарқырап-жайнап жасай берсін, жаңа жетістіктерге, толайым табыстарға кенеле берсін, 85 жылдық мерейтойы құтты болсын дейміз!
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.