БАРАҚ ОҒЫЗ–ҚЫПШАҚ ТҮРІКТЕРІ ТУРАЛЫ
СОҢҒЫ ДЕРЕКТЕР ҺӘМ КӨШПЕЛІ ТАЙПА МӘСЕЛЕЛЕРІ
Эрол Гюнейлигиль
Зерттеуші жазушы, сәулеткер Газиантеп қаласы Түркия
erbolbay@mynet.com
тлф: 8 702 699 28 29
Кимек тайпалық одағының негізінің құрылуымен байланысты Кимек мемлекетінің 1100 жылдығына арналған «Еуразия қыпшақтары: тарих, тіл және жазба ескерткіштері» атты халықаралық ғылыми конференциясында бүгін Барақ Оғыз Түріктері және көшпенді Қыпшақтар жөнінде әңгіме жариялағанмың.
Көк Түріктердің ежелгі тарихына қарап, түп анасы Көк Бөріден шыққан Түрік халықтарының оқиғалар желісінде жер бетіне жайылуының терең тарихы, әлемге мағлұм екен.
Ортақ қазынамыз Түрік тілдерінің керемет сырларын мен Түрік тілді ұлыстардың ғажап әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрлерін және аңыз
әңгімелеріне сүйенер болсақ; оңтүстік Түркия
облыстарында әсіресе Газиантеп аумағы таулық өңірінде және Сурия шекарасы жазықтық шөлендерінде көшпелі өмір сүрген Барақ ру мен тайпалары және Қыпшақтар арасында көптеген ұқсастықтар болғанын бір ауыз сөзбен айтамын.
Бұрынғылар «Әр айдың оты басқа» [8] деп, жаздың ыстық тамызында мың сан жылқы, түйе мен төрт түлік малын жайлаған, қыстың көзі қырауда тоқтаусыз қостаған көшіп-қонып жүрген. «Көктем мен жаз, жаз бен күз, күз бен қыстың қолайсыз күндерінде» [9] аяқ баспаған шөп, таза су, ауа мен малдың арқасында жүрген көшпелі Барақ Оғыз Түрктерінің арғы ататегі жайлы ауызша деректер мен соның төңірегінде аңыз әңгімелер Барақ ру мен тайпалары және рулас көрші-колан Оғыз тайпалары арасында дағы өте көп айтыла келеді ғой.
Ауызша шежірелерде қариялардың пайымдауынша, Барақ Оғыз Түрктерінің ежелгі тарихы жыртқыш құсқа байланысты аңыздан басталады.
Сонау заманнан бері ақсақалдардың ауызынан көне ғасырлардан сыр суыртпақтаған осы әңгімелері, бала кезімізде жаратқанда ұмытқан оңтүстік Анадолы ауылдарында көпті көрген кейбір қариялардан талай естідік.
«Аңыз бойынша, ұшы-қиыры жоқ Орталық Азия тауларының шыңында, тамырлары жерден нәр алған жалғыз бір шынар ағашы өсіпті!
Бұл енселі ағаштың кей кезде көк аспанмен құшақтаса тілдескен қою көлеңкелі бұтақтарының арасына жасы ұлғайған киелі құс Келкенес өз өлімін сезініп, екі жұмыртқа салып кетеді!
Жұмыртқанның біреуінен қос жүректі батыр дейтін, «Көк Барақ Ит» шығады! Екінші жұмыртқаның не болғаны, немесе одан кім шыққаны белгісіз.» [2: 9]
Көшпелі тайпа мәселелері және тарих сұхбаттарынан қазіргі таңға дейін келген бұл аңыздың, Түрк тілді халықтардың шыққан тегі туралы жалпы әңгіме және дастандарымен қарым-қатынасты бар болғаны мәлім екен. ЭГ
Осының ең жақын мысалы, Астана қаласы «Бәйтерек» монументі алдындағы жазуда айтуға барады!
«Кең мағыналы мифогогиялық тұжырым заманы жинактаған “Бейтерек” бейнесі – өмір ағашы деген мағынаны білдіреді.
“Бейтерек” өзінің орналасуымен және композицялық құрылымен көшпенділердің космогендік көзқарастары туралы, әлемдік өзеннің құйылыс сағасы туралы мағына береді. Оның жағасында тамыры жерден нәр алған өмір ағашы – Бейтеректің көк аспанға қарай самғауы көрініс тапқан. Бұл ағаштың тамыры жер асты әлемінен бастау алып, ағаштың өзі мен діңгегі – жер бетінде орналасса, ал оның ұшар басы көк аспан мен тілдескен.
Аңыз бойынша ағаштың ұшар бастына жыл сайын киелі кұс Самұрық алтын жұмыртқа салады екен, әйт кенмен ағаштың етегінде өмір сүретін айдақар жұмыртқаны жұтып қоя береді . Міне, мұның бәрі жаз бен қыстың күн мен түннің алмасуын, жақсылық пен жамандықтың арасындағы талас-тартысты бейнелейді.» [:]
Осы тұрғыдан келгенде, нақты түрде белгіленбеген, ауызша деректерге қарағанда тарихи оқиғалар, көшпелі рулар мен тайпалар туралы сұхбаттарда, көнекөз қариялардың кезінде айтып кеткен Барақтардың жаратылыс әңгімесін қайтадан еске түсірсек, аңызда түсініксіз тұстар бар!
Себебі, кең байтақ далада жалғыз бір ұлы шынар ағашы мен қай жерден келгендігі, қайда баратыны, не екені белгісіз ж
асы келген жыртқыш бір құс туралы айтылады.
Аңыздың тағы да басқа ең қызықты жері, құстың еркегі жоқ!
Қос жұмыртқаның біреуінен, «Көк Барақ Ит» деген батыр дүниеге келгеннен кейін не болғаны және екіншісінен кім шыққаны немесе ақыры не болғаны да белгісіз.
Ата-бабаларымыз айтпақшы, «Ит құтты, ат құтты, әйел құтты» деген мақал еске түсіп отыр!
Өзіме қарап, Барақ Оғыз Түрктерінің арғы тегі еркек шынар ағашы аруағы мен ұрғашы құстан шыққан ба, деп ойлаймын. ЭГ.
Осыған байланысты білінер-білінбес мәселелер киелі құс Самұрық әңгімесінде де бар!
Шынар немесе Бәйтерек атауы бес, алты ғасыр жасар ұлы өмір ағаштары деген мағынаны білдіреді.
Осы тұрғыдан келгенде, Астана қаласы Түрік құрылыс орталықтарына жұмыс істеуге келетін және өздерінің Қыпшақ екендіғін айтан Ақмола облысы және Қарағанды облысының Қазақтары мен оңтүстік Түркияның Газиантеп аумағындағы Барақ Оғыз Түрктері арасында өте көп ұқсастықтар бар. Осы тек ғана әңыз мен әңгімелер емес.
Орта Азиялық Түрік тілді халықтардың ауыз әдебиетіндегі Батыр мен жырауларының бейнесі және елдік мұрат-мақсаттары жөнінде әр дәуірде Анадолы даласында да ауыздан-ауызға көшiп жүрген күй мен өлең-жырлар арасында мол нақты ұқсастықтар болғанын айта берудің қажеті жоқ.
Бүгінгі жиналыста біздің қолымызда бар болған деректер бойынша, Барақ Оғыз Түріктері мен Қыпшақтардың қарым-қатынас жасауына тағыда мысал үшін жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында өмiр сүрген көне көз бір тәуіп, көріпкел бір халық сазшысы болған Лоханлы Қабұқ Хөкгештің сөздері туралы да қысқаша айтқымыз келеді.
«Кіші Азия кеңістігінде алыс-жақыны түгел шырқаған, аты аңызға айналған және әлемде тек ғана Анадолыда жасаған киелі құс Дөнен шапалақы» [ 3: 13] мысалы, Лоханлы Қабұқ Хөкгеш күндіз-түні «Тоқтаусыз, аялдамастан!» [3: 13] «Көшпелі өмірдің ең көне сәттерінен бастап бүгінге дейінгі ең тамаша сәттерін» [4: 6] тоқтаусыз айтылумен және қайталанумен келген ұлы күйші. Ол, «Оғыз Барақ Түріктерінің орталық Азиядан көшіп кетіп «Сексен төрт мың киіз үймен!» [2:7] жазықтық Газиантеп маңындағы жайлауы туралы және үн жоқ, түн жоқ Сурия шөлейттерінен мәжбүрлеп мекен алғандығы туралы айтылады.
«Қадыоғлы Йусуф Паша келгенде,
Жалан дүние менің дейді Бейділі,
Сексен төрт мың киіз үймен Раққаға жергілікті болғанда,
Тайы, Мұваліғі жаман жеңіліске ұшырады қожа Бейділі!»
«Қара нөпір» аталған Тай, Мұвалі атындағы жергілікті Арап қауымдары мен күрт тайпалары және рулас көшпелі Оғыз тайпаларымен арадағы соғыстар кезінде; сондай-ақ, ата қоныс Орталық Азияға қатысты сағыныш пен сезім толы көші-қон кезінде шыққан күй жырлардың» бәрін де Искан, деп айтады![5: 50]
Осы күй мен Искан жырлары өзіндік түр, тақырып, және дыбыс ұқсастықтары бойынша Қазақи Қыпшақ күйлер және Сыр жырлары арасында ортақ байланысы, мол қарым-қатынасы бар екен.
«Искан жыр дастандарында» атақты күйші Қабұқ Хөкгештің сөзі мен шертпелі саздың дауысы жауға қатты шығып айтылады:
«Йа бре! Атқорада байлаулы болады да хеле!
Йа бре! Жігіттің аты, ағаларым аты!
Әрбір жере барсада айтылады даңқы,
Асыл тастарға қосылса да ефендім менің ағаларым ах!
Аманың! Жақсы болмай жаман, ағалар жаман
Шөлендерін арыстаны болы Бейділі!»
Көшпелі ру, тайпа сазшысынын осы күй мен жыр дастандардың бәрін әнге қосып айтуының мәні, Барақ жұртын көршілес жауға қарсы күреске шақыруы үшін өте маңызды екен.
Лоханлы Қабұқ Хөкгештің «Искан» дастанындағы «Бейлер жыры» ұшы қиыры жоқ жазықтық Сурия шөлдерінен Газиантеп облысының таулық ұшан даласына көлденең және пішінен көшпелі өмір сүрген Оғыздардың Барақ, Елбейлі, Түркмен, Бейділі сияқты тайпаларды және тағыда басқа рулас Түрік жұрттарының жанын елжiреткен құнды күйлердiң бiрi.
«Аман! Киіз үйлерінде де шамдалдарын жануды,
Орта жерде де кофешілерін айналады,
Бес жүз атлы бірден мінгізді,
Астың Арап атлы, үстің бұлғын киім, өзі көп қымбатты,
Қолы құшлы бейлер, ағалар қанша болды,
Сары етікті ағалар, досттар қанша болды!»
«Қолы құшлы бейлер» дейтін, қолында бұркітмен әң аулаған ел ағадары ғой!
Көшпелі Барақтардың таным-түсінігінде бүркіт, қу және тырна құсы киелі құстар. Жаңа туған балаларына да оған қатысты аттарды Бүркіт, Бүркітбей; Қу, Тырна тәрізді есімдер қойған.
Барақ Оғыз билерінің ру мен тайпалары басқару; халықтың ауа-райын болжамы, тұзақпен аң-құс аулау, Барақтардын ойын-сауықтарын және олардын сырға толы бәрі шешендік дау сөздерінін көшпенді Кимек тайпалық одағының негізімен байланысты және өздеріні Қыпшақ деп айтан Қазақі ру мен тайпалар арасында ұқсастықтар болғандығын «Халық айтса қалт айтпайды» деп ойлаймың.
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.