Qasaps’ynyn’ bi̇r halyqty qyry’y

Ashat Qaseng’ali’
Qasaps’ynyn’ bi̇r halyqty qyry’y

Resei’ i’mperi’yasy talai’ halyqtyn’ obalyna qalyp, qarg’ysyna us’yrag’an qani̇s’er i’mperi’ya reti̇nde tari’h sahnasynda ma’n’gi̇ge qaldy. Ol ju’zdegen ultty qyryp-joi’yp, tari’hyn qorlap, halqyn genoc’i’dke us’aratqany tag’y bar. Ti̇ri̇ qalg’anyn jetpi̇s jyl boi’y KSRO dep atalatyn «Xalyqtar tu’rmesi̇ne» qamap tyg’yp, du’ba’ra’ ety’ proc’esi̇n toqtatpady. Di̇ni̇nen, ti̇li̇nen, salt-da’stu’ri̇nen ada, ma’n’gu’rt urpaqty ta’rbi’eley’ge baryn saldy. Qazaqtyn’ Resei’ pats’alyg’y men KSRO-dan s’ekken azabyn jaqsy bi̇lsek te, bi̇zge ty’ys, bay’yr kei’ halyqtyn’ mun’yn bi̇le bermei’mi̇z. Qazaqqa egi̇z halyq, ti̇pti̇ qyrg’yz ben o’zbekten de jaqyny, nog’ai’ ekeni̇n tari’hs’ylar ai’typ ju’r. Mektepte bi̇z «Nog’ai’ ordasy» degen jazy’men kartadan oi’yp turyp oryn alg’an alyp eldi̇ ko’rsek te, «qazi̇r qai’da?» degen suraqqa sol y’aqytta jay’ap i̇zdep ko’rmeppi̇z. Ba’lki̇m balalyq, ba’lki̇m o’zge halyqtyn’ tag’dyryna qyzyqpay’ s’yg’ar.
Nog’ai’dyn’ kezi̇nde tu’rki̇ halyqtary arasynda sany jag’ynan en’ ko’p ult bolg’anyna bu’gi̇nde bi̇rey’ sener, bi̇rey’ senbes. Eger sol bi̇r na’y’bet pen qasaqana jasalg’an qandy qyrg’yn bolmag’anda, ba’lki̇m a’li̇ ku’nge dei’i̇n solai’ bolyp qalar ma edi̇… Nog’ai’ ordasy Resei’ pats’alyg’y u’s’i̇n tamag’yna turg’an su’i’ektei’ a’ser qaldyrdy. O’i’tkeni̇ olardyn’ qonystang’an ai’mag’y s’urai’ly mekende edi̇. O’zge halyqtardy basyp-jans’yp, otarlap kelgen Resei’ endi̇gi̇ tan’da osy ai’maqty o’z qolyna aly’dy josparlady. 1783 jyly 8 sa’y’i̇rde Ekateri’na II «Qyrym, Taman araly men Ky’ban ai’mag’yn Resei’ derjavasyna qosy’» jai’ly mani’fest s’yg’ardy. Atalmys’ qujattyn’ aty ai’typ turg’andai’ Nog’ai’ eli̇n joi’yp, s’urai’ly ai’maqty qolyna aly’ josparlandy. Sumdyq jospardy ju’zege asyry’dy Sy’vorovqa tapsyrg’an bolatyn. Sy’vorov qani̇s’er bul kezen’ge dei’i̇n qoly qyzyl qang’a malyng’an, halyqtar qasaps’ysy atag’yna a’bden lai’yq tulg’a edi̇. Ol bug’an dei’i̇n Py’gac’ev ko’teri̇li̇si̇n ayay’syz basty. Nog’ai’ qyrg’ynynan kei’i̇n Sy’vorov 1794 jyly Praga qyrg’ynyn jasap, feldmars’al, 1799 jyly Uly franc’y’z revolyuc’i’yasyna qatysqany u’s’i̇n generali’ssi’my’s atag’yn i’emdendi̇. Resei’ pats’alyg’yna Nog’ai’ ordasyn o’z erki̇men qosy’ maqsatynda, Sy’vorov sayasi’ qy’lyqqa bardy. Ol 1783 jyly 28 may’symda nog’ai’ bekteri̇ men bass’ylaryna arnap u’lken dy’man-toi’ ui’ymdastyrdy. Onda 500 s’elek s’arap i̇s’i̇li̇p, 100 buqa men 800 qoi’ soi’ylg’an desedi̇. Sy’vorov nog’ai’ bass’ylaryna Resei’ge o’z erki̇men qosylyp, s’urai’ly jerdi̇ orys halqyna bosatyp, Ky’bannyn’ arg’y beti̇ne o’z erki̇men o’ti̇p kety’di̇ talap etti̇. A’ri’ne, ata qonys qasi’etti̇ mekendi̇ ki̇m bolsa da tastap ketpesi̇ anyq. Bul sayasi’ qui’tyrqylyqqa nog’ai’lar ko’ne qoi’mady. Sy’vorov muzdai’ qary’lang’an a’skermen sog’ys qi’myldaryna ko’s’ti̇. 11 tamyzda nog’ai’lar jappai’ ko’teri̇li̇ske s’yg’yp, jay’ a’skeri̇n tyqsyryp tastay’g’a beki̇ngeni̇men, Sy’vorov qani̇s’erdi̇n’ zamanay’i’ qary’men jaraqtang’an jasaqtaryna to’tep bere almady. Orystar arti’lleri’ya men myltyqty asa ko’p da’rejede qoldandy. Ol a’i’el, bala, jas, qart dep bo’lmei’, tutastai’ qyrg’yn saldy. Ti̇pti̇ oqty u’nemdep, jaralylardy tu’i’rep o’lti̇ry’di̇ bui’yrdy. Sol sa’tte ol o’zi̇ni̇n’ a’i’gi̇li̇ «Oq – aqymaq, su’n’gi̇ pys’aq – keremet!» atty jay’yzdyqqa negi̇zdelgen qanatty so’zi̇n ai’tty. Atalmys’ qyrg’ynnyn’ sumdyg’yn tari’hs’y Badli’: «Sy’vorov nog’ai’lardy ji’nap, S’ag’yngerei’di̇n’ o’z erki̇men bi’li̇kten bas tartyp, Resei’ i’mperi’yasyna qosylg’andyg’y jai’ly mani’festi̇n oqydy. Uzaq jyldar boi’y Qyrym handyg’yna bag’ynyp kelgen nog’ai’lar, endi̇gi̇ tan’da Resei’ pats’ai’ymyna bag’yndy.
Odan kei’i̇n nog’ai’lar Resei’ pats’ai’ymy olardy Edi̇l men Oral o’zenderi̇ni̇n’ boi’yna ku’s’tep ko’s’i̇reti̇ndi̇gi̇n bi̇li̇p, og’an qarsylaspaq boldy. Orystyn’ da ku’tkeni̇ osy bolatyn. Batpaqty ai’maqqa keli̇p ti̇relgen ko’s’pendi̇ halyq o’ki̇lderi̇, a’i’elderi̇ men balalary jay’ qolyna o’tpey’ u’s’i̇n ty’ystaryn o’z qoldarymen o’lti̇ri̇p, o’zderi̇ as’yq ai’qasta qaza tapty. Ti̇ri̇ qalg’an az g’ana bo’li̇gi̇ s’erkesterge qosylsa, qalg’any Qyrym asyp ketti̇» dep qai’g’yra si’pattai’dy 29 qyrku’i’ek ku’ni̇ Sy’vorov ko’teri̇li̇ss’i̇ nog’ai’lar ji’nalg’an ai’maqqa keli̇p jetti̇. Sy’vorovqa 10 kazak polki̇ men 15 arti’lleri’ya jasag’y qosyldy. Sy’vorovtyn’ «Jay’dy tolyqtai’ talqandag’ans’a, ko’zi̇n joi’yp, tutqyng’a alg’ans’a a’skerge demalys joq. Eger jay’dy tappasan’dar, ony tapqans’a ti̇nty’di̇ toqtatpan’dar. Oqty u’nemdep, qylys’pen jumys i̇sten’der. Atty a’sker attan tu’spesi̇n. Jay’dy i̇zdey’ge a’skerdi̇n’ 4 bo’li̇gi̇ barady, qalg’any bui’ryqty ku’tsi̇n» degen jarlyg’yn barlyq a’skeri’lerge jetki̇zdi̇. 30 qyrku’i’ekten 1 qazang’a qarag’an tu’ni̇ orys jasaqtary Ky’bang’a o’ti̇p, Kermens’yq mekeni̇nde nog’ai’lardy qors’ay’g’a aldy. Tan’ sa’ri̇de, nog’ai’ jasaqtarynyn’ negi̇zgi̇ bo’li̇gi̇ tan’ namazyn oqyg’an sa’tte orys jasaqtary s’aby’ylg’a ko’s’i̇p, bei’ku’na’ halyqty qyrg’yng’a us’yratty. Nog’ai’ jasaqtary erli̇kpen s’ai’qasyp, ku’ni̇ boi’y beri̇lmedi̇. Alai’da tu’n jamylg’ysyn japqan sa’tte, orys jasaqtarynyn’ ku’s’i̇ ai’qyn bi̇li̇ni̇p, ko’s’pendi̇ halyq s’egi̇ne bastady. Bi̇r g’ana polk kemi̇ 10 myn’ nog’ai’ ultynyn’ o’ki̇li̇n qyrg’yng’a us’yratty. Sol tu’ni̇ ondag’an myn’ bay’yrlas nog’ai’ opat boldy. Sy’vorov 1783 jyly 1 mi’lli’on halqy bar nog’ai’ halqyn joi’yp, ordasyn ortasyna tu’si̇rdi̇. Tari’hs’ylar 700 myn’ men 1 mi’lli’on arasynda halyq qyryldy dep otyr. Bu’gi̇nde nog’ai’ en’ az tu’rki̇ halyqtarynyn’ bi̇ri̇ g’ana bolyp qaldy. Bul sumdyqty adam umytqanymen, tari’h umytpai’dy. Resei’de batyr reti̇nde da’ri̇pteleti̇n Sy’vorov, s’yn ma’ni̇nde jendet ja’ne qasaps’y. Y’aqyt tari’hi’ oqi’g’alarg’a tu’bi̇ a’di̇l bag’asyn bereri̇ so’zsi̇z!

 Асхат Қасенғали

Қасапшының бір халықты қыруы

Ресей империясы талай халықтың обалына қалып, қарғысына ұшыраған қанішер империя ретінде тарих сахнасында мәңгіге қалды. Ол жүздеген ұлтты қырып-жойып, тарихын қорлап, халқын геноцидке ұшаратқаны тағы бар. Тірі қалғанын жетпіс жыл бойы КСРО деп аталатын «Халықтар түрмесіне» қамап тығып, дүбәрә ету процесін тоқтатпады. Дінінен, тілінен, салт-дәстүрінен ада, мәңгүрт ұрпақты тәрбиелеуге барын салды. Қазақтың Ресей патшалығы мен КСРО-дан шеккен азабын жақсы білсек те, бізге туыс, бауыр кей халықтың мұңын біле бермейміз. Қазаққа егіз халық, тіпті қырғыз бен өзбектен де жақыны, ноғай екенін тарихшылар айтып жүр. Мектепте біз «Ноғай ордасы» деген жазумен картадан ойып тұрып орын алған алып елді көрсек те, «қазір қайда?» деген сұраққа сол уақытта жауап іздеп көрмеппіз. Бәлкім балалық, бәлкім өзге халықтың тағдырына қызықпау шығар.

Ноғайдың кезінде түркі халықтары арасында саны жағынан ең көп ұлт болғанына бүгінде біреу сенер, біреу сенбес. Егер сол бір нәубет пен қасақана жасалған қанды қырғын болмағанда, бәлкім әлі күнге дейін солай болып қалар ма еді… Ноғай ордасы Ресей патшалығы үшін тамағына тұрған сүйектей әсер қалдырды. Өйткені олардың қоныстанған аймағы шұрайлы мекенде еді. Өзге халықтарды басып-жаншып, отарлап келген Ресей ендігі таңда осы аймақты өз қолына алуды жоспарлады. 1783 жылы 8 сәуірде Екатерина ІІ «Қырым, Таман аралы мен Кубань аймағын Ресей державасына қосу» жайлы манифест шығарды. Аталмыш құжаттың аты айтып тұрғандай Ноғай елін жойып, шұрайлы аймақты қолына алу жоспарланды. Сұмдық жоспарды жүзеге асыруды Суворовқа тапсырған болатын. Суворов қанішер бұл кезеңге дейін қолы қызыл қанға малынған, халықтар қасапшысы атағына әбден лайық тұлға еді. Ол бұған дейін Пугачев көтерілісін аяусыз басты. Ноғай қырғынынан кейін Суворов 1794 жылы Прага қырғынын жасап, фельдмаршал, 1799 жылы Ұлы француз революциясына қатысқаны үшін генералиссимус атағын иемденді. Ресей патшалығына Ноғай ордасын өз еркімен қосу мақсатында, Суворов саяси қулыққа барды. Ол 1783 жылы 28 маусымда ноғай бектері мен басшыларына арнап үлкен думан-той ұйымдастырды. Онда 500 шелек шарап ішіліп, 100 бұқа мен 800 қой сойылған деседі. Суворов ноғай басшыларына Ресейге өз еркімен қосылып, шұрайлы жерді орыс халқына босатып, Кубанның арғы бетіне өз еркімен өтіп кетуді талап етті. Әрине, ата қоныс қасиетті мекенді кім болса да тастап кетпесі анық. Бұл саяси құйтырқылыққа ноғайлар көне қоймады. Суворов мұздай қаруланған әскермен соғыс қимылдарына көшті. 11 тамызда ноғайлар жаппай көтеріліске шығып, жау әскерін тықсырып тастауға бекінгенімен, Суворов қанішердің заманауи қарумен жарақтанған жасақтарына төтеп бере алмады. Орыстар артиллерия мен мылтықты аса көп дәрежеде қолданды. Ол әйел, бала, жас, қарт деп бөлмей, тұтастай қырғын салды. Тіпті оқты үнемдеп, жаралыларды түйреп өлтіруді бұйырды. Сол сәтте ол өзінің әйгілі «Оқ – ақымақ, сүңгі пышақ – керемет!» атты жауыздыққа негізделген қанатты сөзін айтты. Аталмыш қырғынның сұмдығын тарихшы Бадли: «Суворов ноғайларды жинап, Шағынгерейдің өз еркімен биліктен бас тартып, Ресей империясына қосылғандығы жайлы манифестін оқыды. Ұзақ жылдар бойы Қырым хандығына бағынып келген ноғайлар, ендігі таңда Ресей патшайымына бағынды.

Одан кейін ноғайлар Ресей патшайымы оларды Еділ мен Орал өзендерінің бойына күштеп көшіретіндігін біліп, оған қарсыласпақ болды. Орыстың да күткені осы болатын. Батпақты аймаққа келіп тірелген көшпенді халық өкілдері, әйелдері мен балалары жау қолына өтпеу үшін туыстарын өз қолдарымен өлтіріп, өздері ашық айқаста қаза тапты. Тірі қалған аз ғана бөлігі шеркестерге қосылса, қалғаны Қырым асып кетті» деп қайғыра сипаттайды 29 қыркүйек күні Суворов көтерілісші ноғайлар жиналған аймаққа келіп жетті. Суворовқа 10 казак полкі мен 15 артиллерия жасағы қосылды. Суворовтың «Жауды толықтай талқандағанша, көзін жойып, тұтқынға алғанша әскерге демалыс жоқ. Егер жауды таппасаңдар, оны тапқанша тінтуді тоқтатпаңдар. Оқты үнемдеп, қылышпен жұмыс істеңдер. Атты әскер аттан түспесін. Жауды іздеуге әскердің 4 бөлігі барады, қалғаны бұйрықты күтсін» деген жарлығын барлық әскерилерге жеткізді. 30 қыркүйектен 1 қазанға қараған түні орыс жасақтары Кубанға өтіп, Керменшық мекенінде ноғайларды қоршауға алды. Таң сәріде, ноғай жасақтарының негізгі бөлігі таң намазын оқыған сәтте орыс жасақтары шабуылға көшіп, бейкүнә халықты қырғынға ұшыратты. Ноғай жасақтары ерлікпен шайқасып, күні бойы берілмеді. Алайда түн жамылғысын жапқан сәтте, орыс жасақтарының күші айқын білініп, көшпенді халық шегіне бастады. Бір ғана полк кемі 10 мың ноғай ұлтының өкілін қырғынға ұшыратты. Сол түні ондаған мың бауырлас ноғай опат болды. Суворов 1783 жылы 1 миллион халқы бар ноғай халқын жойып, ордасын ортасына түсірді. Тарихшылар 700 мың мен 1 миллион арасында халық қырылды деп отыр. Бүгінде ноғай ең аз түркі халықтарының бірі ғана болып қалды. Бұл сұмдықты адам ұмытқанымен, тарих ұмытпайды. Ресейде батыр ретінде дәріптелетін Суворов, шын мәнінде жендет және қасапшы. Уақыт тарихи оқиғаларға түбі әділ бағасын берері сөзсіз!