ТЕГІН ТАНЫҒЫСЫ КЕЛМЕЙТІНДІ ТЕКТІ ДЕП АЙТА АЛМАЙМЫЗ

Салқынбай А.Б.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры,

филология ғылымдарының докторы

ТЕГІН ТАНЫҒЫСЫ КЕЛМЕЙТІНДІ ТЕКТІ ДЕП  АЙТА АЛМАЙМЫЗ

 

 

 

1. Кезінде татар ғалымы А. Саади: «Қазіргі ең таза, ең бай, ең табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол қазақ тілі және қазақ әдебиеті, шын ғылым үшін біз мұны ашық айтуымыз керек» деп мойындапты. Өзге ұлт ғалымын мойындатқан осынша таза, бай, шұрайлы тілімізге неге кейбір өз қандастарымыз мойын бұрғысы келмейді?

 

 

 

Қазақ тілінің байлығы мен шұрайлылығына таң қалып, таңдай қаққан тек татар ғалымы ма екен… Мәселен: Қазақтардың тілі әуезді де әсем, шебер де шешен. Әсіресе, сөз сайысына келгенде олардың алғырлығы мен өткірлігі, тауып сөйлейтін тапқырлығы таң қалдырады. Қазақтардың тілі – исламның бүлдіргіштік әсеріне ұшырамай, түпкі таза түрін – түркі сипатын сақтап қалған тіл. Рас, мұнда да бірен-саран жат сөздердің енгені байқалады. Бірақ ол сөздер … қазақ тілінің үндестік заңына бағынып, бірыңғай халық тілінің қорына қосылған. Қазақ тілінің осы тазалығы мен табиғилығы, сондай-ақ көп таралғандығы бұл тілдегі мұраларды менің көбірек жинап, оған әдебиет нұсқаларын құрастырған жинақтардың толық бір томын арнауыма себеп болды. Оның үстіне қазақтың басқа бауырластарына қарағанда сөзге тапқырлығы мен шешендігі де маған әсер етті».                            В.В. Радлов

… «Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза әрі бай тілге жатады. Қазақтар – шешен әрі әдемі сөйлеудің нағыз шебері».   П.М. Мелиоранский

 «Ертедегі түркілер тұрмысының көптеген іздерін өзінде сақтап қалған қазақ тілін мен ерекше ұнаттым. Қазақ даласы менің халық тіліне деген үлкен сүйіспеншілігімді қалыптастырды, мен оған тілдік зерттеу үшін нағыз таптырмайтын құжат  ретінде қарай бастадым». И. Бенцинг

«Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің ерекше екендігіне барған сайын көзім жетуде. Қандай әсем сөйлейді! Кез келгені айтар ойын тез түсіндіреді, қарсыласының сөзіне шебер тойтарыс бере біледі. Тіпті балаларының танымы да тез жетіледі».    А. Янушкевич

Алайда бүгінгі қазақ баласын «білімпаздар осылай деген екен» деп өз ана тілін мойындату да қиын болып отырғаны жасырын емес. «Кейбір өз қандастарымыз мойын бұрғысы келмейді» деп мәселені дұрыс қойып отырсыз. Жеке тұлға ретінде қалыптасқан, өзіндік ойлауы бар, айтары бар, Ел алдына шығып жүрген кей азаматтарымыздың ана тілін бағаламай, космополиттік бағыт ұстауы ұлтымыздың өсуіне емес, өшуіне қызмет ететіндей болып көрінеді маған.  

«Іштен шыққан жау жаман» демекші, өз ішіңнен шыққан қандастарыңның ана тіліне қарсы айтқан пікірлерін тыңдау, оқу, жұқалап айтқанда, тым ауыр. Мұның негізі қайда жатыр десеңіз, менің ойымша, бұл, ең алдымен, мектептегі оқыту жүйесіне, оқытқан мұғалімнің арына сын дер едім. Бастауыш сыныптағы бала үшін шыншылдық пен дұрыстықтың үлгісі, құдайдай көріп, сенетін кісісі – ұстазы. Оның айтатын әңгімесі баланың көңіліне жатталады да қатталады. Кейін өзіндік танымының қалыптасуының базалық әліпбиіне айналады.  Кез келген қазіргі жеке тұлға мектептен тәрбие алып шықты, қазіргі таңда мектеп көрмеген қазақстандық азамат жоқ. Ал мектептегі қазақ тілін дұрыс меңгеріп, ана тілінен толық нәр алып өскен, Абай мен Махамбет өлеңдерін жаттап, Мұхтар, Ғабит пен Сәбит шығармаларын оқып өскен баланың қазақы ділі өзгермесе керек-ті. Халықтың атадан балаға мирас болып келе жатқан рухани құндылықтарынан хабардар болып өссе,  ана тіліне мейірімсіздік танытпаса керек-ті. Мәселе – қазақ тілі оқулығының сапасында. Орыс мектептеріне арналған қазақ тілі оқулықтарын кім жазып жүр, оның сапасы қандай деген мәселе бізді алаңдатуы тиіс. Мұндағы аударма мәтіндер, мәтіндердің сапасы, тіл мәдениеті мен ұлттық дүниетанымға қатыстылығы өзінше жеке талдауды, талқылауды қажет ететін дүние.

Шындап келгенде, қазіргі мектеп оқулықтарының түпкі базалық түсініктері мен тәжірибелік талдануы 1954 жылы негізі қаланған «Қазақ тілі» оқулығының негізінде жазылып келеді. Ал бұл оқулық кеңестік кезеңде Сталиннің тіл саясатын (В. Сталин. «Марксизм и вопросы языкознания») басшылыққа ала отырып жазылған болатын. Басты ерекшелігі – тілді формальдық бағытта оқыту, яғни қазақ сөзін мағынасы мен мәнінен бөліп алып, тек сыртқы формаға негіздей оқыту арқылы, қазақ сөзін оның ішкі ойы мен мәнінен айыру. Кеңестік кеңістіктегі қазақ тілін оқытудың осы формалдық бағыты бүгінгі тәуелсіз Қазақ Елінің оқулықтарында мұрты бұзылмаған қалпында қайталанып келеді. Ғылыми пікір дамып, айтылар ой мен сөз жаңарғанымен, ғылыми бағыт өзгергенімен, тіл оқулықтарында мұның көрінісі мүлде жоқ. Тіпті берісі қазақ тіл білімінің корифейлеріне айналған ғалымдар пікірлерінің өзі монографиядан аса алмай, оқулыққа жете алмай жатыр, сондықтан ЖОО-да оқыған, оқытқан материалдардың мектепке барғанда студентке керегі болмай қалады да, үздік бітірген студенттің өзі мектепке мұғалім болғанда, алған білімі мен мектеп оқулықтарының арасындағы айырмашылықты біріктіре алмай, білігін жеткізе алмай пұшайман хал кешетіні ешкімге де жасырын емес.

Айтайын дегенім, кей қандастарымыздың ана тіліне безбүйректік танытуы өзінің жеткен «ой өрісі» ғана емес, бала кезінен мұғалім қалыптастыра алмаған, ұлттық құндылықты бойына сіңірмеген білімсіздік те. Ана тілі арқылы бойына даритын Тегін танығысы келмейтін кісіні текті деп танығым келмейді.

 

2. Қазір әсіресе жастар арасында бірнеше тілде еркін сөйлейтін полиглоттар көп. Алайда солардың біразы қазақ тіліне шорқақ екенін өздері де жасырмайды. Сонда өзге тілге деген қызығушылығы жоғары адамның өз тіліне селқос қаруын қалай түсінуге болады? Мүмкін  елімізде қазақ тілінің мәртебесі мен беделін асырып, тартымдылығын арттыратын қандай да бір саясат қажет шығар?

Күнделікті қызмет бабымыз жастардың арасында. Жастармен араласып, пікірлесіп, дәріс беріп, пікірлерін тыңдап, бірге тыныстап жүргендіктен де, бүгінгі жастар туралы өз пікірім жоғары. Бүгінгі жастар үш тілді қатар меңгерген, немесе меңгеруге құштар. Бұлар үштілділік басталмай тұрып мектепті бітірген, бастауыш сыныптарда ағылшын тілін оқып, бастарын қатырмаған, ана тілінде толық сусындаған қыздар мен жігіттер. Ал шетел тілін білгісі келгендер кез келген курсқа барып, үйреніп алуға мүмкіндік бар, бізде. Менің ойымша, қазіргі жастардың арасында қазақ тіліне шорқақ келетіндері бар болса да, олар азшылық. Бүгінгі күннің басты шындығы ЖОО-дағы қазақ топтары 85-90 пайызға жетті. Елдің мемлекеттік тілге деген талабы мен құрметі, бағалауы, түсінуі, қадірлеуі – бұл. Бұған ЖОО басшылары (егде тарта бастаған басшылар) дайын емес сияқты болып көрінеді маған. Неге десеңіз, студенттік ортаның негізінен қазақ тілді екеніне қарамастан, жиналыс, мәжілістердің орысша жүргізілуі, кеңсе құжаттарының орысша болуы, оқулықтардың негізінен аударма болуы – ішкі қарама-қайшылықты туғызады.

«Елімізде қазақ тілінің мәртебесі мен беделін асырып, тартымдылығын арттыратын саясат» бар. Ол – қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі. Бізде қазақ тілінің беделін асыруда сөз – бар, жазу – бар, қоғамда сұраныс  – бар, халықтық қолдау (барлық этностар қолдап отыр) – бар, қазақ тілін оқыту әдістемесі – бар, оқу құралдары – бар. Бізде басшылықтан қолдау – жоқ, қазақ тілі кеңсе қағаздарының қолданысында – жоқ, мемлекеттік қызметкерлердің пейілі жоқ… іс – аз. Мемлекеттік қызметкердің мемлекеттік тілді білмеуін қалай түсіндіруге болар? Осы мәселені көтеріп, мемлекеттік қызметкер мемлекеттік тілді білу міндеттілігін басты шарт ретінде заңдастырсақ, тіл мерейінің үстем болары анық деп ойлаймын.

 

3. Бүгінде туған тілінің құдіретін жатырда жатып бойына сіңірмеген, бесік жырын жөргегінде құлағына құйып өспеген жастар көп. Бұл ұлт үшін қауіпті жағдай екені айдан анық. Ал жеке тұлға ретінде ана тілінен мақұрым өскен адам не жоғалтады деп ойлайсыз?

Ана тілінен мақұрым болып өскен адам ділін (менталитетін) жоғалтады. Діл – белгілі бір әлеуметтік-мәдени қауымдастыққа енетін адамдар үшін, заманалар легінде қалыптасып, тарихи санада жаңарып, дамып отыратын әдеттердің әлеуметтік-психологиялық қалыптық жиынтығы. Кез келген әлеуметтік құбылыс сияқты, діл де тарихи тұрғыдан өзгеріп отырады,  алайда ділдік өзгерістер шапшаң өзгеріп, алмасып жатпайды, уақыт пен кеңістікте болып жататын әртүрлі өзгерістер мен саяси ақуалдарға қатысты адамдардың санасына сіңген әдеттердің жаңаруымен, дамуымен байланысты келеді. Діл – жеке тұлғалардың бойындағы әдет қана емес, ол жалпы қоғамдық сананы белгілейтін көпшіліктің әлеуметтік-рухани қалпын, болмысын айқындайды.

Алайда ділді жеке тұлғаға қатыссыз деп ешкім айта алмайды. Жеке тұлғаның мінезі, дүниетанымы, тіл арқылы қалыптасып, бойына сіңетінін ескерсек, оның жүгі таразы басында ауырлай түспек. Ділдің басты негізі -мәдени түпнегіз. Мәдени түпнегізден айрылған кісінің сөзі – дәйексіз, ұстанымы – ұсқынсыз. Кез келген адами ізгіліктер ұлттық ділдің басты тірегі бола отырып, оның өзіндік ерекшелігін де белгілейді. Көз алдымызға елестетіп көрелікші, жұрттың бәрінің аты – Ваня, болмаса Асқар болса, оларды қалай ажыратасыз, бәрі бірдей болса, несі қызық? Өмірдің мәні де мүмкін осы ерекше белгінің молдығында, әрқайсымыздың өз атымыздың, затымыздың болғанында болар. Демек, ана тілі  мен ұлттық діліміз – біздің төл белгіміз ғана емес, өзгелерден ерекше Мәніміз де. Сәніміз осы – Мәнімізде.

 

 

4. Қазақ тілін білмейтін министрлер мен депутаттарға әбден етіміз үйреніп алды. Кез келген заңның әуелі орыс тілінде қабылданып, кейін қазақ тіліне аударылатынына да бас ауыртпаймыз. Сонда біз қандай мемлекетте өмір сүріп жатырмыз өзі? Осындайда өзге жұртта билік құра тұра, өле-өлгенше қыпшақ тілінде сөйлеген Сұлтан Бейбарыс бабамыздың асқақ рухы еріксіз ойға оралады. Бізге мүмкін әуелі рухты тәрбиелеу керек шығар. Рухсыздық қасіретімен қалай күресуге болады?

Айнаржан-ау, «кез келген заңның әуелі орыс тілінде қабылданып, кейін қазақ тіліне аударылатынына да бас ауыртпаймыз» емес, бас ауыртамыз, ауырамыз, алайда біздің басымыз ауырмақ түгілі, сақинамыз ұстап қалса да, оған кім көңіл бөліп жатыр дейсіз. Айтамыз, жазамыз, Сіз сұрайсыз, біз Сізді қолдап жауап береміз. Сол… Мұндайда Оралханның «Осы біз қайда кетіп барамыз?», «осы біз неге?» деген жауабы жоқ сұрақтары еске түседі.

Бүгінгі өзімізді бағаламау – ертеңгі ӨЗімізді жоғалту қасіретіне ұласпаса екен деп тілейік.

Жаһандану желіне алғаш боп ұрынып қалмасақ, сол игі.

 

5. Әлемде тіл байлығы жағынан үшінші орында тұрған қазақ тілінің сөздік қорында 600 мың сөз бар екен. Осынша бай тілдің иесі бола тұра қазіргі қазақтың сөздік қоры жұтаң тартып кеткендей. Жастарды былай қойғанда, ойын дұрыс жеткізуге сөз таппай, кібіртіктеп қалатын ел ағаларын көргенде осы біз өз тілімізден ажырап бара жатқан жоқпыз ба деген ой келеді. Сіз қалай ойлайсыз?

Бұл пікірге қосыла алмаймын. Қазақтың сөздік қоры жұтаң тартқан жоқ. Ол – бар. ХҮІІІ ғасырда да жұрттың бәрі Қаз дауысты Қазыбектей сөйлей алмаған болар, ақындар көп, Абай дана – дара.

Қазақ тілі ХХІ ғасырға әдеби тіл ретінде енді. Бүгінде тілдің майын тамызатын, шебер де шешен сөйлейтін азаматтар бар. Мұхтар Мағауин сынды жазушысы, Тыныштықбек Әбдікәкімов сынды ақыны бар қазақ тілі қазір қалай жұтаң болсын. Сөйлегенде сөздің майын тамызатын шешендер әзір де арамызда жүр ғой. Телеарналар мен радиолардан, шіркін, соларды сөйлете алсақ қой. Телевизор қазір теле безер болды. Ел сайқымазақтар мен Димаштың шашбауын көтеруге жарамайтын әншілерден шаршады, безер болды. Креативті ойлайтын, шешен сөйлейтін азаматтарды арналардан шығарып сөйлетіп, үлгі ретінде тыңдатып, көрсетіп отырсақ, ауызекі сөйлеу мәдениеті артады деп ойлаймын. Телеарналарда сөйлеушілердің (арасында журналист аз ғой) тілін де сындыру керек. Орфоэпиядан сол кісілерге тегін дәріс беруге бармын.

«Шешендік өнер дегеніміз» деп мектепте анықтама жаттата бергенмен, бәріміз шешен сөйлеп кетпейміз, ол міндетті де емес, алайда өз пікіріңді нақты да түсінікті етіп жеткізіп, әдемі сөйлеп отырсаң, ортаңда абыройың артпай ма?

 

 

Айнара АШАН 8 747 342 65 35.