ASIL NUSQA AI’DINI BATIR BAY’KEÑMEN BIRGE BOLG’AN SA’TTERDEN

To’re Bolatuly

 

ASIL NUSQA AI’DINI BATIR BAY’KEÑMEN BIRGE BOLG’AN SA’TTERDEN
Posted on Oktyabr 5, 2016
Bay’yrjan Momys’uly ty’g’anyna 80 jyl toly’yna orai’

 

 

ASIL NUSQA AI’DINI
BATIR BAY’KEÑMEN BIRGE BOLG’AN SA’TTERDEN

Xalqynyn’ maqtanys’yna ai’nalyp, el qurmeti̇ne bo’lengen Bay’yrjan Momys’ulyndai’ abzal azamatty o’z ko’zi̇men ko’ri̇p, a’n’gi̇mesi̇n esty’ge ki̇m qumartpas dei’si̇n’. Sondai’ ti̇lek mende de bolatyn. 1972 jyly bul ti̇legi̇m oi’lamag’an jerden oryndala qaldy. Onda men «Saryag’as’» ky’rortyna dem aly’g’a barg’anmyn. Bay’ken’ de sonda demalyp jatyr eken. 20 ku’ndei’ bi̇r korpy’sta bi̇rge boldyq.
Alg’as’qy ku’nderi̇ ol ki̇si̇ni̇ syrttai’ ko’rgeni̇mmen, «qi’yan’qylay’» mi̇nezi̇ ty’raly an’yzg’a ai’nalyp ketken a’n’gi̇melerdi̇ ko’p esti̇geni̇mni̇n’ a’seri̇nen be, ko’pke dei’i̇n qasyna kele almai’ ju’rdi̇m. S’ynynda da mag’an janary ot s’as’qan, tu’si̇ sy’yqtay’ bolyp ko’ri̇ndi̇.
Osylai’ ai’nals’yqtap ju’rgeni̇mdi̇ o’zi̇ de an’g’ardy ma, bi̇r ku’ni̇:
• A’i’, ji̇gi̇t, sen beri̇ kels’i̇, — dep qasyna s’aqyryp aldy.
Men tayap keli̇p, sa’lem berdi̇m de o’zi̇mdi̇ tanystyra bastadym.

• Sog’ysta bolyp pa edi̇n’, — dedi̇ ol.
• Joq, bolg’an joqpyn, — dedi̇m men, ol kezde «bronym» bolg’andyqtan a’skerge s’aqyrylmag’andyg’ymdy ai’typ.
• I’a’, ondai’ brondy bi̇lemi̇n, senderdi̇n’ qyzmetteri̇n’ tyldy ustap tury’ u’s’i̇n kerek boldy g’oi’. Jalpy onyn’ tylg’a da, mai’dang’a da ko’megi̇ az bolg’an joq.
Onyn’ bul pi̇ki̇ri̇ne men ko’teri̇li̇p qaldym.
Osylai’s’a ju’zdesi̇p, tanysyp, boi’ym u’i’rengennen kei’i̇n men Bay’ken’ni̇n’ qasynan bi̇r eli̇ qalmai’ ko’p a’n’gi̇meleseti̇n boldym.
Sondag’y ko’p surai’tynym sog’ysta bolg’an ty’raly esteli̇kter edi̇. Sonda Bay’ken’ni̇n’ o’z ay’zynan esti̇gen a’n’gi̇meleri̇ni̇n’ bi̇ri̇ mynay’ edi̇:
— Men onda batalon komandi’ri̇ bolatynmyn, — dedi̇ bi̇rde ol. – Jay’dyn’ o’zi̇mi̇zden a’lde qai’da basym ku’s’i̇men s’ai’qasqa tu’sken bi̇r urysta jay’yngerleri̇mdi̇ saqtap qaly’ u’s’i̇n strategi’yalyq = takti’kamen 20 s’aqyrymdai’ kei’i̇n s’egi̇ny’ge ty’ra keldi̇. Meni̇n’ bul a’reketi̇mdi̇ kei’bi̇rey’ler «qorqaqtyq jasady» dep ki̇na’lay’g’a tyrysqan. Bi̇raq, ony tu’si̇ngen jog’arg’y jaqtag’ylar bul takti’kamdy durys dep tapty… Meni̇n’ batalonym Moskvany qorg’ay’da da qatty sog’yp, ko’zge tu’sken edi̇. Sondaqtan bolar bi̇r ku’ni̇ meni̇ Jog’arg’y qolbass’y Stali’nni̇n’ o’zi̇ s’aqyrypty. Volokalms tas jolynyn’ boi’ynda s’ai’qas qyzy’ ju’ri̇p jatqan kez. Oq pen ottyn’ arasynda ju’ri̇p, es’ten’eden de qoryqpasam da, myna habardan azdap seskengendei’ boldym. Bi̇raq, barmai’ qaly’dyn’ reti̇ tag’y joq. Qolbass’ynyn’ qabylday’ bo’lmesi̇ne keli̇p, Poskrebys’ev degen ki̇si̇ge bayandap edi̇m, ol meni̇ ba’getsi̇z Stali’nni̇n’ kabi’neti̇ne ki̇rgi̇zdi̇.
Kabi’netke ki̇rgen son’ u’lken stoldyn’ arg’y basynda otyrg’an Stali’nge:
• Mai’or Bay’yrjan Momys’uly Si̇zdi̇n’ bui’ryg’yn’yz boi’yns’a keli̇p tur! – dep c’est berdi̇m. Ol ornynan turyp, ayan’dap basyp, meni̇n’ qasyma keldi̇ de:
• Men ertede Turar Rysqulov degen qazaqty bi̇ly’s’i̇ edi̇m, endi̇ mi̇ne, seni̇men de tanys boldym, — dep qolymdy aldy.
Bar ai’tqany sol g’ana, es’ten’e surag’an da joq. «Ju’re bery’i̇n’i̇zge bolady, — dedi̇. Men
tan’ = tamas’a qalyp kete bardym. Artyns’a mag’an podpolkovni’k, odan ko’p uzamai’ polkovni’k ataqtary beri̇ldi̇…
Bi̇r ku’ni̇ Bay’ken’ni̇n’ ky’rorttag’y demaly’s’ylarmen kezdesy’i̇ bolatyn boldy. Sog’an
bary’g’a dai’yndalyp jatyp, ol meni̇ bo’lmesi̇ne s’aqyrg’an.
— Mynany durystap bai’lap bers’i̇, — dep galsty’gi̇n usyndy. Men onysyn durystap bai’lap berdi̇m. Sonysyn:
— Al, mynay’ym qalai’ eken? – dep u’sti̇ndegi̇ kostyum = s’albaryn ko’rsetti̇. S’albarynyn’ balag’y sa’l uzynday’ eken, sony ai’typ edi̇m:
— I’a’, sen meni̇n’ basymdy ko’p qatyrma, mag’an sa’n ne kerek, — dep kesi̇p tastady.
— So’i’ti̇p, kly’bqa kelsek, ko’p adam ji’nalyp qalg’an eken. Ky’rorttyn’ bas da’ri̇geri̇ qysqas’a so’zben kezdesy’di̇ as’yp, Bay’ken’e so’z berdi̇. Ol ortag’a s’yg’yp, sog’ys ty’raly esteli̇k = a’n’gi̇meleri̇n ai’typ turg’anda kezdesy’ge kely’s’i̇lerdi̇n’ ayag’y a’li̇ de basylmai’ esi̇k qai’ta = qai’ta as’ylyp = jabyla berdi̇. Myna mazasyzdyq oi’yn bo’le bergesi̇n ol bi̇r kezde bas da’ri̇gerge qarap:
— Bar ana esi̇gi̇n’e i’e bol, — dep san’q etti̇. Amaly quryg’an bas da’ri̇ger, ornynan us’yp turyp, esi̇kke umtyldy…
Tag’y bi̇rde Bay’ken’ni̇n’ o’z ay’zynan myna bi̇r a’n’gi̇mesi̇n esti̇gen edi̇m.
— Bi̇rde, — dei’di̇ ol, — mag’an a’skeri’ akademi’ya lekc’i’ya oqy’ tapsyrylg’an. Og’an dai’yndalyp barsam, ji’nalg’an tyn’day’s’ylar ki̇len’ oqymystylar, g’alym, professorlar eken. Lekc’i’yamdy oqyp s’yqtym. Bi̇tkennen kei’i̇n jan’ag’y «do’kei’lerdi̇n’» bi̇rey’i̇nen: « Qalai’ lekc’i’yam durys boldy ma?» dep surasam, a’lgi̇m: «Ni’c’ego, vse je akc’ent est», — dep qarap otyr. «Olai’ bolsa, mynada akc’ent joq s’yg’ar», — dep nyqtap turyp oryss’a basyp ji̇berdi̇m.
Og’an as’y’lang’an anay’ meni̇n’ u’sti̇mnen s’ag’ym ai’typ, Qorg’anys mi’ni’stri̇ne dei’i̇n barg’an eken. Mi’ni’str ony «Sen Momys’ulyn bi̇lmey’s’i̇ me edi̇n’, munymen qutylsan’ es’ten’e etpes», dep toqtay’ ai’typty.
Bay’ken’ u’s’ = to’rt ku’ndei’ ky’rortta bolmady. Surastyryp bi̇lsek, sol Saryag’as’ ay’danyndag’y sovhozdardyn’ bi̇ri̇ne kezdesy’ge ketken eken. Ol jaqtan kelgen son’, men og’an boi’ym u’i’rene bastag’an erki̇ndi̇kpen:
— Bay’ke-ay’, tym bolmasa osyndai’da atqoss’y eti̇p bolsa da erti̇p ala barmai’syz ba? – dep naz ai’ttym. Onda = mundai’g’a on’ai’ keli̇se bermei’ti̇n ol:
Seni̇n’ ki̇na’lay’yn’nyn’ jo’ni̇ bar-ay’, ala bary’ym kerek edi̇, — dep toqtalg’andai’ boldy. Sonysyn ol jaqta ko’rgenderi̇n asyqpai’ otyryp, bayandap berdi̇:
— Kezdesy’di̇n’ son’ynda kly’bqa ji’nalg’an jastarg’a batamdy berei’i̇n dep qolymdy jai’dym. Onymdy ko’rgende janymda otyrg’an partkomnyn’ hats’ysy elen’ ete qaldy. Onyn’ munymdy jaqtyrmag’anyn men de seze qoi’yp: «Qoryqsan’ bar, rai’komyn’a ai’ta bar», — dedi̇m de batamdy berdi̇m. /Bay’ken’ni̇n’ sol batasynyn’ bi̇raz jerleri̇n umytyp qalsam da, jadymda qalg’anyn eske alyp ko’rei’i̇n/:
Ti̇legi̇mi̇zdi̇ qabyl et,
I’manymyzdy ka’mi̇l et.
Dozaqtyn’ otynan saqta,
Qan’g’yg’an oqtan saqta.
Intymaqsyz ty’ystan saqta,
Ko’kdoly a’i’elden saqta.
Adamdy qady’rlemes eserden saqta,
Qolbass’y bolsan’, sondai’ bol,
Josylyp jatqan joldai’ bol.
Qai’rat eter mezgi̇lde
Ju’k ko’terer nardai’ bol.
Aqyl ai’tar mezgi̇lde
Myn’ jasag’an s’aldai’ bol.
Mei’i̇ri̇m tu’ser mezgi̇lde
Ag’aryp atqan tan’dai’ bol.
Jay’dy bo’ger kezi̇n’de
Ko’ldenen’ jatqan ordai’ bol…
Bi̇rer ku’nnen sol bi̇z ony qurmetpen u’i’i̇ne s’yg’aryp saldyq. Osy kezdesy’i̇mdi̇ men bug’an dei’i̇n el ay’zynan esti̇p ju’rgen Bay’ken’ ty’raly an’yz a’n’gi̇melerge tag’y da bi̇r o’z qulag’ymmen qanyq boldym. A’ri’ne, onyn’ ba’ri̇n osy s’ag’yn maqalada tu’gel ai’typ bery’ mu’mki̇n emes qoi’. Sondaqtan men bi̇rer jai’larg’a g’ana toqtaldym. Ja’ne osy esteli̇kterdi̇ jazy’ kezi̇nde jaqynda B.Momys’ulyna Sovet Odag’ynyn’ Batyry atag’y beri̇lgeni̇ ty’raly habardy esti̇p, tag’y bi̇r qy’anys’qa keneldi̇m.

To’re Bolatuly