Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының 2-ші кезеңі (1837-1870 жж.).
Кенесары Қасымұлы басқарған халық соғысы
Көтерілістің алғышарттары
Ұлт-азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі 1837-1847
жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Россия
саясатына әсер етуі, халықты қамтуы, ұзаққа сөзылыу және табындылығы
жөнінен ол қазақ халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан
едәуір ерекшеленеді.
XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Қөқан бектері
мен Хиуа хандары Қазақстанның оңтустігіндеғі қазақтарды билігінде
ұстап, оларды алым-салықпен және тонаумен қинады.
1836 жылы Қоқан ханы оңтустікке қөныс аударған Саржан Касымұлын өлтірді. 1840 жылы әкесі Қасым, бауырлары қайтыс болды.
Орта жуз жерінде 1822 жылғы Жарғы бойынша бұрынғы дәстурлі басқару түрі
өзгеріп, жаңа округтар, приказдар құрыла бастады. Бұл қазақтардың мал
шаруашылығына кері әсер етті.
Көтерілістің мақсаты
- Россияның отарлау саясатына шек қою.
- Патша үкіметінің құрамына кірмеген өнірлердің дербестігін сақтау.
- Қазақ жеріне бекіністер мен әскери шептердің салуын тоқтату.
- Қазақтарды Қоқан бектері мен Хиуа хандығының езгісінен азат ету.
Көтерілістің қозғаушы күштері.
Негізгі қозғаушы күштері қарапайым қазақ шаруалары болды. Жалпы,
көтеріліске үш жүздің қазақтары, сонымен қатар ақсүйектер, сұлтандар,
үстем тап өкілдері де қатысты. Дерек бойынша, бұл көтеріліске 80-ге таяу
старшын мен сұлтан қатысқан. Мысалы, Қанқожа, Шеген, Тани Тортайұлы,
Күшік, Жанай Айшуақұлы сияқты сұлтандар көтерілісті қолдаған. Олардың
мақсаты:
Көтерілісті пайдалынып, бұрынғы артықшылықтарын қайтарып алу.Көшпелі феодалдық дербес мемлекеттің негізін салу.
Көтеріліске әртүрлі ұлттардың өнілдері қатысып, (орыс, өзбек, қырғыз
т.б.) кейде көтерілісшелер саны 20 мыңға жетті. Көтерілісшелердің жеке
әскери бөлімдерін басқарған қазақ батырлары: Ағыбай, Имак, Бұхарбай,
Жоламан, Бұғыбай, Жеке, Бейсейіт, Сұраншы, Анғал батыр т.б.. Көтеріліске
Кенесарының інілері Наурызбай, Әбілғазы, Әпкесі Бопай қатысты.
Көтерілістің барысы. 1837-1847 жылдардағы көтеріліс бүкіл Қазақстан жерін қамтыды.
Көтеріліске Абылай ханның немересі, Қасым сұлтанның баласы Кенесары
(1802-1847 жж.) сұлтан басшылық жасайды.
1837 жылы қараша айында
Кенесары Қызылжар (Петропавл) маңында Ақтау бекінісіндегі қазак
отрядына шабуыл жасап, патша үкіметіне ашық қарсылық білдірді. Бұл
көтерілістің басталуы болды. 1838 жылы 26 мамыр күні Кенесары бастаған
көтерілісшілер Ақмола бекінісін шабуылмен басып алып, өртеп жіберді.
Ақмолаға иелік еткен Карбышев пен сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендіулы
бекіністі тастап, қашып кетеді. 1838 жылдың жазы мен күзінде Орта жүз
қазақтарының басым бөлігі Кенесарыны қолдайды. 1838 жылы күзде көтеріліс
Кіші жүз оңөріне тарайды. Батыр Жоламан Тіленшіұлы көтеріліске
қосылады. 1841 жылы тамыз айында Кенесары сарбаздары Ташкентке
аттанып, бірақ жұқпалы аурудың таралуынан жөрық тоқтатылды. Бұл жолы
Кенесары қолы қоқандықтардың билігіндегі Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт,
Жүлек бекіністерін қоршауы және бірнеше бекіністерді алуы сарбаздарды
рухтандырды. Қоқан ханы Кенесарыға одақ жасауды усынып, бірақ батыр оны
қабылдамайды. Көтерілістің кеңеюінен сескенген патша үкіметі көтерілісті тезірек басуға тырысады. Орынбор губернаторы Обручев пен Батыс Сібір генерал-губернаторы
Горчаков көтерілісті басуға әскер жібереді. 1842 жылы Кенесары қолына
қарсы бағытталған Сотников басқарған жазалау отрядтары жіберілді. Сібір
жазалау отрядтары бейбіт қазақ ауылдарын ойрандап, 14000-ға жуық малын
алып, 100-ге жуық адамды өлтірді. 1843 жылы 27 маусымда старшын
Лебедев басқарған, 300 адамнан тұратын казак отрядтары көтерілісшілерге
қарсы аттанады. 1843 жылы тамызда көтерілісшілерге қарсы Жантөреұлы,
Айшуақұлы, Бизанов, подполковник Генс басқарған 5000 адамнан құралған
жазалаушы топ ұйымдастырылды. Омбы және Қарқаралы маңында
жазалаушылырдың қосымша тобы жасақталды. Кенесарының басын кескенге 3
мың сом белгіленді. 1843 жылы 1 және 7 тамызда көтерілісшілер
казактардың Орынборлық тобымен шайқасып, казак Сарбаздары шегінді. 1843
жылы 17 тамызда полковник Бизановтың төбы ешқандай нәтижеге жетпей Ор
бекінісіне оралды. 1844 жылы 21 шілдеде көтерілісшілер сұлтан
Жантөреұлы басқарған отрядты женіп, 44 сұлтан қаза табады, сұлтанның
аман қалған тобы Тобыл өзеніне қарай шегінеді. Кенесарыға қарсы күресте
дәрменсіздігі үшін старшын Лебедев Орынборға шақылырып, сотқа берілді.
1844 жылғы Кенесарының жеңістері Орынбор әкімшілігін Кенесарымен
келіссөз жүргізуді бастауға мәжбур етті. Кенесары патша үкіметімен
тартысты келіссөз арқылы шешуге бұдан бұрында ойлаған болатын. 1838
жылғы желтоқсанда Батыс Сібір геренар-губернаторы князь Горчаковқа және I
Николайға арналған хатты тапсыруға жіберген елшілігінде Кенесарының
қойған алғашқы талаптары: Қазақ жерлеріндегі округтік приказды жою. Абылай хан кезіндегі қазақ жерінің дербестігін қалпына келтіру. Салық жинауды тоқтату.
Бірақ Кенесарының елшілігінің бес өкілі тұтқынға алынып, жазаға тартылған болатын.
Кенесарының қөйған екінші талаптары. Әскери бекіністер салынбаған Актау, Есіл және Нұра – Жайық өзеніне дейінгі өңірді Россия билігінен босату. 1845 жылы сәуір айында Кенесары ауылына орыс елшілері Долгов пен Герн келді. Бірақ бұлардың талабы қазақ жерінде отарлау саясатын Одан әріжүргізу болды.
Патша әкімшілігінің қойған талаптары:
- Кенесарыға басқа елдермен дипломатиялық байланыс жасауына тыйым салу.
- Көтеріліске қатысқан қазақ руларына үкімет межелеген жерлерде ғана көшіп-қонуға руқсат ету. Кенесарының Орынбор казактарының иелігін Россия империясының бір
бөлігі ретінде мойындаған жағдайда ғана көтерілісшілерге кешірім беру.
Екі ай бойы Кенесары ауылында болған елшілір талаптарын орындата алмай
Орынборға қайта оралды. Екі жақ бір-біріне талаптарын мойындата
алмағандықтан, келіссөздер тоқтатылды. 1845 жылы патша үкіметі қазақ
жерін бекіністер салу арқылы отарлауды жалғастырда түсті (Ырғыз, Төрғай
өзендері бойында салынды).
Кенесарының хандық билігі.
1841 жылы тамызда Кенесары хандық билікті қалпына келтіріп, феодалдық
мемлекет құрды. Жер ақсүйектердің меншігі болып саналды. Кенесары билер
мен старшындарға, батырларға арқа сүйеді. Маңызды мәселелерді Хандық
Қеңес шешіп отырды. Хан Кенесі – кеңесуші орган ғана болды, билікті
ханның өзі ғана айтатын. Әбілқайыр хан тұсындағы оның еркін тежеп
отыратын Ақсақалдар кеңісіне қарағанда, бұл бір шама ерекшелік еді.
Кенесары хандығындағы бірқатар өзіндік ерекшеліктері:
Билер сотын жойып, хандық сот енгізіді, нәтижесінде Жоғарғы сот билігін Кенесары өз қолына шоғырландырды. Арнайы қаржы тобын құрды. Қаржы мекемесі алым-салық жинаумен және керуендерден баж салығын алумен айналысқан. Салық жинайтын қызметкерлер тобын сайлады. Салық саясатындағы негізгі өзгеріс жекелеген феодалдар жинайтын алымды хан қазынасына түсетін бірыңғай салықпен ауыстыруға Кенесарының
талаптануы деу керек. Кенесары мал шаруашылығымен айналысатын аудандардан «зекет», ал егіншілерден «ұшыр» салығын сақтап қалды. Сонымен бірге ол ауыл бойынша ерекша салық және әр түрлі дәстүрлі сый-сипат ретіндегі сайлықтар алып отырды. Ірі феодалдардан алынған мал мен дүние мүлікті бөлу тобын кұрды. Хандық Кеңестің қабылдаған шешімдерінің орындалуын қадағалап отыратып және Кенесарының үндеулерін таратуға жауап беретін басқару ісін сайлады.и Отырықшылықты дамытты. Барымтаға шек қойды. Дипломатиялық қызмет үйымдастырды. Әскери істе жасақтарды жүздіктерге, мыңдықтарға бөліп, қатаң әскери тәртіп орнатты.Опасыздарға өлім жазасын кесті. Оның әскерлерінің бір бөлігі тұрақты түрде әскери өнерге үйретілді. Бұйрығын орындамағаны үшін Кенесары «шік» деп аталатын ерекше жаза қолданған (кікәлі адамның басына қалышпен не пышақпен кесіп белгі салған), ондай жаза алғандар Кенесары кешіргенше айыпты деп саналды, ешқандай іске қатыса алмады. Сөйтіп, Кенесарының қайта қүрушылық қызметі ел билеуді ұйымдастырудың барлық жағын қамтыды.
Алайда, XIX ғ. бірінші жартысында қалыптасқан саяси-экономикалық жағдайда орталықтанған феодалдық мемлекетті басқару жүйесін құру мүмкін болмағандықтан,Кенесары хандығы ұзақ өмір сүре алмады.
Кенесарының ақырғы жорығы. Орынбор және Сібір шептері арқылы қысымға алынған Кенесары көтерілістің басты ошағы Төрғай даласынан 1845 жылы Жетісіға ойысуға мәжбур болды. Жағдайының қиындап кеткенін ескерген, Кенесарының мақсаты Абылай ханның тікелей тұқымдары билеген Ұлы жүзге барып, патша үкіметіне және Қоқан ханына қарсы куресте қолдау табу еді. Екіншіден, хандығының құрамына Жетісуды қосу арқылы Абылай кезіндегі қазақ мемлекетінің иелігін қалнына келтіру де Кенесарының ойында болды. 1845 жылы қарашадаКенесары Созақ, Жаңа Жүлек, Қорған бекіністерін басып алып, Ташкент пен Түркістанға қарай бағыт алды. Бұл Қоқан билеушілерінің үрейін туғызды. Кенесарыға қарсы Бухар мен Қоқан одағы құрылды. Оңтустікке қоныс аударған Кенесарыны Ұлы жүздің халқы түгелдей қолдамады (Сүйік, Қунанбай, Өскенбайұлы, Барақ Султанбайұлы сияқты белгілі адамдар). Өзін қолдамаған ауылдарды Кенесары ойрандата бастады. Оның бұл әрекеті қарапайым халықтың наразылығын туғызып, көтерілістің жеңілуін тездетті. Көтерілісшілер қырғыз манаптарының иелектеріне жақындады. Россия мен Қоқан бектерінің арасында екі жүзді саясат ұстаған қырғыз манаптары (феодалдары) Кенесарының Қоқан хандығына қарсы бірігіп күресу жөніндегі ұсынасын қабылдамады.
1847 жылы сәуір айында Кенесары 10 мың әскерімен қырғыз жеріне басып кірді. Көтерілістің бастапқы сипаты өзгеріп, әскерлердің қырғыз ауылдарын тонауы Кенесарыға қарсы өшпенділік туғызды. Қазақ сұлтаны Рустем мен Сыпатай би топтарының ұрыс қарсаңында Кенесарыдан бөлініп кетуі, қазақ жасағының жеңілісіне әсер етті. Кенесарының және оның соңынан ерген сарбаздардың тағдырын шешкен ақырғы қанды шайқас Кекілік-Сеңгір (Бишкектің маңы) тауының маңайындағы Майтөбе деген жерде болды. 1847 жылы Майтөбе түбіндегі шайқаста Кенесары 32 сұлтанмен бірге қаза тапты. Орыс үкіметі Кенесарыны жазалаушылардың еңбегін ұмытпады. Жантай Қарабеков патша үкіметінен алтын медаль, арнайы мақтау қағазына ие болды. Орманға алтын жіптермен тігілген халат тапсырылды.
Жеңілу себептері: Көптеген қазақ феодалдары Кенесарыны қолдамады.Қазақ халқы арасында рулық алауыздықтар, руға жіктелу басым болды. Россия билеушілерінен жеңілдіктер алған ақсүйектердің бір бөлігінің орталықтанған феодалдық мемелекет қуруға мүдделі болмауы. Көтерілісті қолдамаған ауылдарға Кенесары аса қатты жаза қолданды. Қазақтар қырғыздармен, қоқандықтармен болған шайқастарда Кенесарыны қолдамады. Бұхар, Қоқан феодалдарымен соғысып, күшін сарқыған Кенесары қолы Россияға қарсы тұра алмады.
Көтерілістің тарихи маңызы:
- Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс – XIX ғ. барлық Қазақстан жерін
қамтыған аса ірі отаршылдыққа қарсы бағытталған азаттық көтеріліс.
- XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Россиядағы азаттық көтерілістерінің құрамдас бөлігі.
- Патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстік өңірінің отарлауын біраз уақытқа кешеуілдете түсті.
- Қазақ елінің ішкі қайшылықтарының Россия саясатымен байланыстылығын көрсетті.
- Патша үкіметінің Қазақстан жерінде отарлау саясатың жүргізіп отырғының көрсетті.
- Халықтың ұлттық сана-сезімінің өскендігін дәлелдеді.
Кенесары – Абылай ханның ісін жалғастырушы тұлға. Оның ерлігіне
арналып, “Кенесары – Наурызбай” дастаны жазылды (авторы Нысанбай).
Кенесары қазақ халкының азаттығы үшін, отаршылдыққа қарсы күрескен
ұлттық батыр.
Қазақстанның Россияға қосылуының аяқталуы.
Ұлы жүздің Россияға қосылуы.
Ұлы жүз Россия қоластына Кіші жүз бен Орта жүзден кейін өтті. Йткені
XIX ғасырдың 20 жылдары Ұлы жүздің бір бөлігі Орта және Кіші жүздердің
Оңтүстіқ аймақтары Хиуа және Қоқан хандықтардың иелегінде болды. Бұл
өңірдегі халықтарды Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтары қыспаққа алуды
көбейтті. Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтары Каспий теңізі жағалауларынан
Жетісуға дейінгі жерлерге шабуылдап отырды. Әсіресе Хиуа ханы
Мұхаммед–Рахымның 1812, 1816, 1820 жылдардағы шабуылдары жойқын болды.
1820 жылы Хиуа ханы 2000-ға жуық қазақ ауылын аяусыз қырып жойды.
1821 жылы Орта Азия хандықтарына қарсы Тентектөре басқарған қазақ
шаруаларының қозғалысы басталды. Көтерілісшілер саны 10 мыңнан асып,
Түркістан, Шимкент, Әулисата, Сайран өңірін қамтыды. Көтерілістің
халықтық сипатынан шошынған феодалдар опасыздықпен Қоқан жағына шығып
көтеріліс қатыгездікпен жаншылды.
Оңтүстік Қазақстан, Жетісу
өңіріндегі халықтардың Россия мемлекетімен сауда экономикалық
қатынастары барған сайын кеңейе түсті. Осындай себептердің бәрі Ұлы жүз
халықтарының Россия империясына қосылуын тездетті. 1817 жылы сұлтан
Сүйік Абылайханұлы басқарған 66 мың адамнан тұратын жалайыр руы Россия
империясының құрамына қосылды 1825 жылы Ұлы жүз жерінде Россия
империясының Алатау, Қапал, Лепсі сияқты әскери бекіністері салынды.
1825 жылы 50 мың халқы бар үйсін болысы Россия мемлекетінің құрамына
қосылды. 1847 жылы Іле және Лепсі өзендері маңындағы қазақтар мен
қырғыздар Россия билігін мойындайды. 1848 жылы 10 қантарда Жетісудағы
қазақтарды билеу үшін Россия патшалығы бұл өңірге жаңа лауазымды
(пристав) бекітеді. Приставтың резиденциясы қапалда (1847 жылы салынды)
болды.
1851 жылы 7 шілдеде подполковник Карбышев отряды Қоқан хандығының басты тірегі Таушубек бекінісін қантөгіссіз басып алады.
1853 жылы – Ақмешіт қаласының Россияның қоластына қаратылуы орыс
әскерлерінің Іле бойымен жылжуына жол ашты. Осы кезден бастан Ақмешіт
бекінісі Перовск деп аталды. 1853 жылы 2 сәуірде Батыс Сібір
генерал-губернаторы Гасфорттың тапсыруы бойынша Көксу және Іле
аралығында Іле бекеті салынды.
1854 жылы көктемде пристав М.Д.
Перемышельский отряды Алматы деген жерде Верный бекінісінің негізін
қалады. Сол жылы Верный бекінісіне 470 солдат қоныс тепті, ал 1855 осы
бекінісіне Сібірден 500-ге жуық отбасы қоныстанды. Верный бекінісің
салынуы 1855 жылы қырғыздың Бұғы руының Россия билігін мойындауын
тездетті. 1855 жылы Ұлы жүз приставы резиденциясы Қапалдан Верныйға
ауыстырылды.
1856 жылы Верныйда Орталық Россия губернияларынан,
Воронежден келген қоныстаушылардың саңы бұынғыдан да арта түсті. 1857
жылы Верныйда су диірмені, 1858 жылы сыра заводы ашылды.XIX ғасырдың екінші жартасында Верный қаласында П.П.Семенов-Тянь-Шаньский, Н.М.Пржевальский, Ш.Уәлиханов сияқты ірі ғалымдар бір аз уақыт тұрған. Верный бекінісінің салынуы XIX ғ. 50-жылдарында Қазақ елінің Оңтүстіқ аудандады мен қырғыз жерінің Россияға қосылуын тездетті.
Қазақстанның Россияға қосылуының аяқталуы.
Патша үкіметі Оңтүстіқ Қазақстан өңірінен Қоқан хандығын ығыстырып, өз
бақылауына алу үшін әскери қимылдарын көбірек ұйымдастыра бастады.
1859 жылы Ұлы жүзде тұрғызылған Қастек бекінісі Россияның тірегі
саналып, Қоқан ханының шабуылдарына тосқауыл болды. Шу алқабынан
полковник Циммерман тобы шабуылдап, 1860 жылы 26 тамызда Тоқмақты, 4
қырқүйекте Пішпекті алды. 1860 жылы 27 қазанда Ұзынағаш түбінде Алатау
округінің билеушісі Г.А.Колпаковский басқарған орыс отряды қоқан әскерін
жеңеді. Бұл шайқаста 400-ге жуық Қоқан сарбазы қаза табады, ал орыстар –
2 адамнан айрылды.
1863 жылы Қоңырат 4 мыңға жуық, бестаңбалы руынын 5 мыңға жуық шаңырағы Россия билігін мойындайды.
1864 жылы қөктемде Қоқан хандығына қарсы жіберілген патша әскері Шу
алқабын, Мерке, Әулиеата, Түркістан бекіністерін алса, осы жылы 22
қыркүйекте Черняев төбы Шымкентті алады, ал Ташкентті шілде айында 1865
жылы үш күндік шайқастан кейін алды.
1866 жылы Бухар хандығын
орыс әскерлері жаулап, 1867 жылы хандық иеліктері Түркістан
генерал-губернаторлығының құрамына кірді, ал 1868 жылы Қоқан хандығына
тәуелді болған қазақ жерлері Россия құрамына еніп, Түркістан
генерал-губернаторлығына бағындырылды. 1873 жылы Хиуа хандығының орыс
әскерінен жеңілуі Хиуа хандығы билігінен қазақтардың толық бөлініп
шығуын тездетті.
Сөйтіп, XIX ғасырдың 30 жылдарынан басталып,
1,5 ғасырға созылған қазақ елінің Россия құрамына қосылу процесі – Ұлы
жүздің Россия империясының құрамына енуімен аяқталды. XIX ғасырдың 60
жылдарында қазақ жері түгелдей Россия отарына айналды.
Бұл оқиғаның прогресті жағы:
Саяси, қоғамдық қатынаста феодалдық – патриархалдық белгінің жойылуына жол ашты.Феодалдық – көшпелі шаруашылықтан капиталистік өндіріске көше бастады.Қазақстан жалпы россиялық рынокқа тартылды.Патшалық билік қысымының күшеюі ұлттық сананың оянуына әсер етті. Қазақстанда XIX ғ. 60-90 жылдарында жүргізілген әкімшілік реформалары. Патша өкіметінің аграрлық саясаты.
1867-1868 жж. реформалар.
XIX ғасырдың 60 жылдарының орта шенінде Қазақстанның Россия қол астына қарауы аяқталды.
Патша – өкіметі қазақ даласын тупкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі
реформалар жүргізіп, қазақтың елдік этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды
бөлшектеп, оларды губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді
тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрінің бірден жүзеге асыра қойған
жоқ, патша өкіметі оны кезең – кезеңімен іске асырды.Оның алғашқысы – 1731 жылдан 1822 жылға дейін созылған ел билеу, жүйесіндегі протектораттық дәуір (кезең), яғни күшті мемлекеттің әлсіз мемлекетке формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргізу болды. Бұл кезде патша өкіметі ел билеудің бұрынғы хандық жуйесін сақтап, оның ішкі
тірлігіне араласпай, қазақ елін өзіне жағынып бағынышты болған хандар арқылы басқарды. Патша өкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноқтасын біржолата кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылды. Сөйтіп, патша өкіметінің отаршылдық саясатының екінші кезеңі басталды. Бұл кезде ол әскер күші арқылы елдің ішкі тірлігіне араласып, жергілікті шаруаларды қонысынан қуа бастады. Олардың орнына ішкі Россиядан жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкеп орналастырды. Отарлаудың осы әскери – әкімшілік кезеңінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер Қазақстанның ішкі аймақтарына тамыр жайды. Бұдан кейін (үшінші кезең) отарлау саясатының ежелден қалыптасқан ескі тәсілдерінің бірі – отарлаушы елдің ішкі қуат көзі – этникалық тұтастығынан айырып, қандас, бауырластар арасына іріткі салу мақсатымен патша өкіметі енді қазақ даласын билеудің аға сұлтандық жүйесін жойып, оның орнына сатылап бағындыру жүйесіне негізделген мемлекет аппарат құрды. Бұл мақсатты патша өкіметі 1867-1868 жылдардағы реформалар арқылы жүзеге асырды. Хандық билікті іс жүзінде жойған 1822 және 1824 жылғы Жарғылар капиталистік қатынастар өрістей бастаған кезде өлкенің шаруашылық даму талабына сай болмады.
XIX ғасырдың 60-жылдары қазақтардың басқару жүйесін өзгерту үшін И.И. Бутков басқарған комиссия құрылды. Қазақ даласы екі облысқа бөлу жоспарланды. Бүл усыныс қабылданбады.
1865 жылы Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс басқарған Дала комиссиясы құрылды. 1865 жылы 5 маусымда II Александр бұйрығымен қазақ жерін зерттеу сұрақтары дайындалды: жерді иелену түрлері, сот ісі, ағарту ісі, салық, діни мәселе т.б.
Әкімшілік басқару жүйесін құру ісіне Ш.Уәлиханов өз пікірлерін ұсынды:
- Халықтың өзін-өзі басқаруы негізінде құру.
-
Әлеуметтіқ – экономикалық жаңалықтар енгізу.
-
Алайда Ш.Уәлиханов усыныстары қабылданбай, комиссия мүшелері ірі феодалдармен ақылдасып, мәліметтерді солардан жинады. 1867 жылғы 11 шілдеде – «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша ереже» бекітілді. 1868 жылы 21 қазан – «Төрғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы уақытша ереже» бекітілді.
Реформа нәтижесі.
1) Өлкенің табиғи байлықтарын игеруге қолайлы жағдайлар қалыптасты.
2) Феодалдық – патриархалдық қатынасты әлсіреткен капиталистік құбылыстар ене бастады.
3) Таптық жіктелу салдарын жатақтар қалыптаса бастады (кедейленген қазақтардың өндіріске жұмысқа жалдануы).
4) Отарлық басқару күшейді.
5) Қазақ жері Россия үкіметінің меншігі болды.
6) Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды.
1886 – 1891 жж. реформалар бойынша әкімшілік және сот құрылысына енгізілген өзгерістер.
1867-1868 жылдардағы реформалар екі жыл мерзімге тәжірибе түрінде
уақытша енгізілген болатын. Алайда, бұл «тәжірибе» жергілікті халыққа
теріс әсер етуі ықтимал деген қауіппен 20 жылдан астам уақытқа созылды.
Тек XIX ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдарының бас кезінде
ғана отарлық өкімет орындары өлкенде әкімшілік, сот реформаларын
енгізуді аяқтауға кірісті.
1886 жылы 2 маусымда «Түркістан
өлкесін басқару туралы ереже», 1891 жылы 25 наурызда «Ақмола, Семей,
Жетісу, Орал және Төрғай облыстарын басқару туралы ереже» қабылданды.
Түркістан өлкесі жерінің құрамына Ферғана, Самарканд және Сырдария
облыстары кірді. Орталығы Ташкент қаласы болды. Сырдария облысы 5
уезден, Ферғана – 5, Самарканд – 4 уезден турды. 1891 жылғы «Ереже»
бойынша Орынбор және Батыс Сібір генерал– губернаторлықтарының орнына
орталығы Омбы болған Далалық (Степной) генерал– губернаторлығы құрылды.
Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Төрғай және Жетісу облыстары кірді.
Жетісу облысы 1897 жылы қайтадан Түркістан генерал – губернаторлығының
қарауына берілді.
Өлке шеңберінде генерал – губернаторға шексіз
билік берілді. Басқару аппараты – кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне
бағынышты облыстық басқармаларымен қоса генерал – губернаторға бағынды,
ал облыстық басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді. 1891 жылғы
«Ереже» бойынша Ірі облыстық орталықтарда (Верный, Орал, Петропавл,
Семей) полиция басқармасы құрылды, ал уездік қалаларда полициялық
пристав құрылды. Болыстық басқарушылар мен ауыл старшындарын бекіту
әскери- –губернатор құзырында болды.
Сот құрылысы. XIX
ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы Түркістан
және Дала өлкелерін басқару туралы «Ережелер» бойынша жүзеге асырылды.
Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі –
әлемдік (мировой) судьялар, облыстық соттар және жоғарғы (сенат) сот
инстанциясы қалыптасты. Соттардың төтенше съезі әскери губернатордың
рұқсатымен шақырылды және өлкелік құқығы берілген орыс чиновнигінің
қатысумен өткізілді.
Төменгі сот буыны – халықтық сот болды.
Халықтық сот – империялық сотқа қосалқы, өз бетінше мәселені шеше
алмайтын тәуелді буын.
Сонымен 1886-1891 жылдардағы сот ісіндегі
өзгерістер «Ережелерде» әкімшілік, сот істерінің жүйесі бекітілді. 1891
жылғы «Ережеде» сот істері 17 баптан құрылды. Сот жүйелері Россиядағы
үлгімен құрылды. Халық (билер) соты үстем тап өкілдерінің мүддесін
қорғайтың, жергілікті мұсылмандардың ісін қарайтын ең төменгі сот буыны
болды.
Патша өкіметінің отарына айналған еңбекші қазақ халқы
оған ақшалай алым-салық төледі. Олардың мөлшері әр турлі болып өзгеріп
отырды. Мысалы, 1844 жылғы «Ереже» бойынша әр түтіннен 1,5 сом жиналса,
1891 жылғы «Ереже» бойынша 4 сомға жетті.
Тұтас алғанда 1886-1891 жылдардағы реформалар отаршылдық және феодалдық езгіні күшейте түсуге бағытталған еді.
Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты.
Патша өкіметінің аграрлық саясатының ажырамас бөлігі қоныстандыру
саясаты болды. Помещиктер мен империалистік буржуазияның мүдделеріне сай
келген қоныс аудару мәселесіне патша өкіметі XIX ғ. екінші жартысынан
бастап қатты назар аударды. Өйткені, Россияда басыбайлықтың
(крепостниктік) жойылуы және әлеуметтік-әкімшілік жөніндегі реформалар
аграрлық мәселені толық шешкен жоқ, Россияның орталық аудандарында
шаруалардың толқулары тоқмады. Осындай жағдайда патша өкіметі
шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан аудару үшін бірқатар
шаралар қолданды. Қоңыс аудары саясаты сол шаралардың бірі еді. Сібірді,
Қазақстанның солтустік, батыс, орталық және оңтустік шығыс аудандарын
отарлау арқылы патша өкіметі Орталық Россиядан шаруаларды қоныс
аудартып, жаңа жерлерде солар арқылы өзіне әлеуметтік тірек жасамақ
болды.
Әскери-әкімшілік отарлау саясаты Россиядан шаруалардың
қазақ жеріне ағылып келуіне жол ашты. Қазақ даласын отарлау саясатын
іске асыру жолында Жетісудың бірінші әскери-губернаторы Г.А.
Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру
туралы уақытша ережелер» бекітілді. Осы ереже бойынша қоныстанушы әр
жанға 30 десятина жер беріліді. Қоныс аударушылар 15 жыл мерзімге
алым-салықтан, рекруттық (әскери міндет) міндеткерліктен босатылды.
Мұқтаж отбасыларына «керек-жарақтар алу үшін» ақшалай (100 сом) көмек
берілді.
1883 жылы Жетісу облысының Дала
генерал-губернаторлығына қарауына байланысты жергілікті әкімшілік «Шығыс
Түркістаннан Жетісуға қоныс аударған ұйғырлар мен дунгендерді
орналыстыру» туралы ереже шығарды. Жаңа документ 1885 жылы 1 мамырда
бекітілді. Бұрынғыларымен салыстырғанда жаңа «Ережелерде»
қоңыстанушыларға берілетін артық- шылықтар біраз қысқартылды: енді жер
улесі әр адам басына 10 десятина болып белгіленді, қоныстанушылар
салықтар мен міндеткерліктерден үш жылға ғана босатылды, ал одан кейінгі
үш жылдықта оларды жартылай өтейтін болды.
Патша өкіметі 1889
жылғы 13 шілдеде «Село тұрғындары мен мещандарының қазыналық жерлерге өз
еркімен қоныс аударуы және бұрынғы қоныс аударғандар жағдайын
қарастыру» туралы арнаулы ереже бекітті. Бұл ережеде жерді бекітіп
берудің тияқты мөлшері белгіленген жоқ, жергілікті өкімет орындарына
оның өз қалауынша белгілеуге ерік берілді. «Ережеде» ішкі істер және
мемлекеттік мүліктер министрлері алдын ала рұқсат еткен жағдайда ғана
қоныс аударуға болатыны көзделді. Қоныс аударатын басты аймақтар –
Жетісу, Ақмола, Семей, Тобыл, Томск губерниялары ңақтылы белгіленді.
Сонымен, «Село тұрғандары мен мещандардың өз еркімен қоныс аударуы
туралы» 1889 жылғы ереже Россияның орталық губернияларынан Қазақстанға
қоныс аудару қозғалысын ішінара ашып берді және самодержавиенің жалпы
аграрлық саясатының мәнді жақтарының бірі болды.
Аграрлық
саясатты жүзеге асырушылардың бірі-Сібір темір жол комитеті болды (1892
ж. құрылды). Елдің шығысындағы бірсыпыра аудандар темір жолмен
байланысқаннан кейін, шаруалардың қоныс аударуы кең өріс алды.
Қазақстанда шаруаларды қоныстандыру алдымен Ақмола, одан соң Жетісу,
Семей, Орал, Төрғай облыстарында жұргізілді.
Тек 1885 жылдан
1893 жылға дейін Ақмола облысының жергілікті халқынан 251779 десятина
жер тартып алынып, 10940 халқы бар 24 жаңа селолар пайда болды. Семей
облысында бұл кезде қазақ шаруаларынан 33064 десятина егістік жер тартып
алынды. 1884-1891 жыл аралығында мұнда 3324 отбасы қоныстанды. Шеттен
шаруаларды әкеліп қоныстандыру Сырдария облысын, Шымкент, Ташкент және
Әулиеата уездерін кеңінен қамтыды.
Қоныс аударушылар Россияның
Европалық бөлігінен ғана емес, сондай-ақ басқа облыстардан да келді.
Мәселен, 1900 жылғы халық санағы бойынша тек Қазақстанның бес облысында
(Ақмола, Орал, Төрғай, Семей, Жетісу) ғана 3463598 адам болса, оның
ішінде европалық Россиядан келгендер 247 мыңдай адам, Сібірден – 42119,
Орта Азиядан – 23530, Польшадан – 1191, Кавказдан – 1672, Финляндиядан –
72, басқа жерлерден 3557 адам келді. Сөйтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша
сырттан келушілер өлкенің барлық халқының 10,5 процентін қамтыды. Оларға
44 миллион гектар жер таратылды.
Сөйтіп, патша
самодержавиесінің Қазақстан территориясын отарлауға бағытталған және
дамып келе жатқан Россия капитализмнің мүдделерін бейнелеген аграрлық
саясаты XIX ғасырдың екінші жартасында осылайша жүзеге асырылды.
- Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы (XIX ғ. 2-ші жартысы).
Тау – кен өндірісі.
XIX ғасырдың екінші жартасында Европа мемлекеттерінде дамыған
капиталистік қатынас Россияға әсер етпей қоймады. Осымен байланысты
Россияның капиталистік өнеркәсібі мен Қазақстандағы ауыл шаруашылық
өндірісі арасындағы қатынас күшейді. Сауда және өсімқорлық капиталы
Россияның орталық губерниялары мен Қазақстан арасындағы ғана емес,
сонымен бірге өлкенің өз ішінде де товар айналысының өсуін шапшаңдатты.
Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық біржіндеп ыдырай бастады.
Бұл кезде Қазақстан экономикасында натуралды шаруашылықтың көлемі
қысқарды, өлке өнеркәсіп товарларын өткізу рыногы және бағалы ауыл
шаруашылығы шикізатының қайнар қөзі ретікде капиталистік Россияға
барынша тәуелді болып шықты.
XIX ғасырдың ортасы – қазақ жеріне капиталистік қатынастардың тарала бастауының көріністері айқын байқалды:
- Отырықшы мал шаруашылығы мен екіншіліктің дамуы.
- Жеке меншік жерді иеленудің кең таралуы.
- Жылқы санының азайып, ірі қара малдың көбеюі.
XIX ғасырдың 60 жылдарынан россиялық кәсіпкерлер қаражаттарын қазба байлықтары мол қазақ аймақтарында өндіріс салуға жұмсады.
Түсті металдар және тас көмір өндіретін тұңғыш кен орындары Шығыс,
Орталық Қазақстанда ашылды. 300-400 жұмысшылары бар ірі өнеркәсіп
өрындары – Спасск мыс қорыту заводы (1857 ж.), Успен кеніші, Қарағанды
көмір алабы, Екібастұз, Риддер кәсіпшілігі.
1898 жыл – Семей облысының Павлодар уезінде Воскресенск Кен – өнеркәсіп қоғамы құрылды.
Кен кәсіпшілігінің орталығы – Қарқаралы уезі.
Химия өнеркәсібінің бастамасы – Шымкент сантонин заводы (1822 ж.)
Алтын өнеркәсібіндегі жұмысшы әйелдер саны – 1873 жылы 12%, ал 1893
жылы 17% болды. Қазақстанның кен орындарында балалар еңбегі XIX ғ. 90
жылдырыңда кеңінен пайдаланылды.
Темір жол.
1893-1895 жылдары Сібір темір жолы (ұзындығы 3138 км) салынды. Оның 178 шақырымы қазақ жерін басып өтті.
1893-1897 жылдар – Рязань – Орал темір жолы салынды. Оның 194 шақырымы қазақ өлкесінің батысы арқылы өтті.
1899-1905 жылдар – Орынбор – Ташкент темір жолы (ұз.1656 км) салынды. 1905 ж. қаңтарда іске қосылды.
Патша үкіметінің темір жолдар салудағы кездеген мақсаты:
- Жалпы россиялық жаңа шаруашылық қатынастар жүйесіне Қазақстанда тартуды тездету.
- Өлкенің шикізатын кеңінен пайдалану.
- Қазақстан мен Орта Азияны Россия өнеркәсіп орталықтарымен байланыстару.
- Қазақ халқының ұлт-азаттық күресі күшейген жағдайда Россиядан қарулы күштерді тез жеткізу.
Ұсақ – товарлы өндіріс.
Балық аулау кәсіпшілігі – Ертіс, Жайық, Каспий теңізі, Зайсан маңында дамыды.
Тұз өндіру – батыс, солтустік-шығыс аймақтағы тұзды көлдер.
1875, 1900 жылдар – Верныйда темекі кәсіпорындары ашылды.
Арал теңізі, Қарабас көлі (Павлодар уезі) – тұз өдіру орны ашылды.
Жыл сайын Екатеринбург, Томск, Тобол уездеріне қазақ өлкесінен 300 мың пут тұз әкетілді.
Мал шаруашылығы шигізатын өңдеу жөніндегі алғашқы кәсіпорындардың негізгі ошақтары – Ақмола және Семей облыстары.
Семей облысында 13 былғары, 9 сабын қайнататын, 1 шарап ашытатып, 1 май
қорытатын, 2 сыра ашытатын, 23 кірпіш заводы болды (1898 ж.).
Көкпекті, Семей, Павлодарда 13 май қорытатын, балауыз, 23 былғары, 5 тон заводы жұмыс істеді (1890 ж.)
Төрғай облысында 42 былғары, тоң май қорыту, сабын қайнату заводы, 202 диірмен, май шайқау заводы болды (1898 ж.)
Сауда.
XIX ғасырдың II жартысында капиталистік қатынастардың дамуына
байланысты Қазақстанда сауда дамый бастады. Шаруашылықтың типіне сәйкес
Қазақстанда сауданың негізгі үш түрі: көшпелі аудандарда – тасымалды
сауда, шаруашылық типі жартылай отырықшы аудандарда – жәрменке саудасы,
отырықшы шаруашылықтары басым аудандарда – тұрақты сауда (магазиндер,
қоймалар, дүкендер) болды.
Қазақстанда тасымал сауда неғурлым кеңінен тарады. Тасымал саудасы, әсіресе алыс ауылдарда ашықтан-ашық тонау сипатында болды.
Россия саудагерлері Қазақстанға сауданың жаңа түрін – жәрмеңкелік
сауданы енгізіді. Халқы сирек, ұшы-қиырсыз жері бар, қатынас жолы
дамымаған, халқының дені көшпелі өлкенде жәрмеңкелер ірі сауданың
қолайлы түрі болды. Қазақстандағы туңғыш жәрменке 1832 жылы Бөкей
ордасында хан ордасы жанынан ашылды. Кейіннен (1855 ж.) Семейде екі
қалалық жәрмеңкелер ашылды. Ақмола облысы Тайыншакөл, Константиновск,
Петровск (Атбасарда) және 50-ден астам ұсақ және орташа жәрмеңкелер
жұмыс істеді. 1848 жылы Қарқаралы уезіндегі Қоянды жәрмеңкесі, ал
кейіннен Шар (Семей облысы), Қарқара (Жетісу), Әулиеата (Сырдария
облысы), Ойыл, Темір (Орал облысы) жәрмеңкелер жұмыс істеді.
Жәрмеңкелер товар – рынок қатынастарын дамытуға жәрдемдесті, мал
шаруашылығының товарлығын арттыруға ынта туғызды. Жәрмеңкелер қазақ
шаруашылығың капиталистік экономикасы мен байланысын нығайтты. Натуралды
шаруашылықтың ыдырауын тездетті.
Сонымен, Қазақстанда
капиталистік қатынастардың дамуы өлкеде негізінен мал шаруашылығымен
айналысқан көшпелі және жартылай көшпелі халықтың
патриархалдық-феодалдық қатынастарының ыдырау процесін жеделдетті. Елде
өнеркәсіптің жаңа салаларын туындатып, қоғамдық еңбек бөлісіне және
жұмысшы табы кадрларының шығуына себебін тигізді. Қазақстанды жалпы
россиялық рынокқа тартты.
Для отправки комментария необходимо войти на сайт.