Алтын Орда дәуіріндегі Қыпшақ –Мәмүлік әдебиеті өкілдерінің шығармашылығы

Алтын Орда дәуіріндегі  Қыпшақ –Мәмүлік әдебиеті өкілдерінің  шығармашылығы

 

Орта ғасырдағы шығыс мұсылман халықтарының көпшілігінде мәдениет пен әдебиет тарихы екі бағытта дамыды. Оның біріншісі халық ауыз әдебиетін дамытқан дала мәдениеті болса, екінші жазба әдебиеті дүниеге келтіріп, қалыптастырған қала, сарай мәдениеті еді. Бұл екі мәдениет ХІІІ-ХІV ғасырларда қатар және аралас өмір сүрді.

Түркі халықтарының негізгі қонысы болған дешті Қыпшаққа ислам дінінің таралуымен бірге  жазба әдебиеті де қанат жая бастады. Тіпті, моңғол шапқыншылығы тұсында  көптеген мәдени орталықтар, сәулетті қалалар, тарихи ескерткіштер қиратылып,жойылғанымен  эканомикалық-саяси жағынан нығайып, қалыптасқан Алтын Орда мемлекеті тұсында  өз жалғасын тапты. Сарай Бату, Сарай Берке, кейінірек Сарайшық сияқты жаңа қалалар бой тиүзегеннен соң  қыпшақ жерінде қала мәдениеті мен әдебиетінің дамуына жол ашты. Бату мен Берке салдырған қос Сарайға  Алтын Орданың тгүпкір-түпкірінен , Хорезм, Әзербайжан, Кавказ, Кіші Азия сынды шалғай өңірлерден ғалымдар, жазушылар, әдіптер (ақындар) көшіп келе бастады. Ел билеуші хандар да олларды қолдап отырды. Мәселен,1333 жылы  Алтын Орданың бас қаласы  сарай Беркедегі Өзбек хан лжанында біраз уақыт болған  араб саяхатшысы  Ибн Батута  жиын, мәжлістерге ақындар мен шешендердің шақырылатынын, сонымен қатар, жыр сайыстары ұйымдастырлатынын  жазып қалдырған (2,20). Алтын Орда мемлекеті тұсында  Исламды қабылдаған түркі халықтарының мәдениеті мен әдебиеті  ортақ қалыптасты. Жергиілікті халықтың тарихымен райрылмастай болып байланысқан ауыз оәдебиеті мен жазба әдебиеті қатар өмір сүрді. Тарихи оқиғаларға негіз болған күрестер барысында  Еділ бойында Монғол, араб, парсы тілдері белгілі бір топ арасында  қолджланылғанымен, осы жерлерді ме кендеген жергілікті халық ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі тілін сақтап қалды. Сонымен қатар, алтынордалықтар өздерінің жазба әдебиетін өмірге әкелді. «Оны Еділ, Орал бойларынан, Хорезім мен Қырым жерінен шыққан ақында, шайырлар,жазушылар туғызды» (3,168)

Десек те, түркі-қыпшақ әдебиетінің таралу кеңістігі тек Алтын Орда аумағымен ғана шектеліп қалмаған. Түркі-қыпшақ тіліндегі әдеби шығармалар  Армиян жерінде, Шығыс Европа , Кіші Азияда, тіпті, солтүстік шығыс Африкада, Мысыр елінде танымал болды. Түркі лғалымы Ф.Караманоглы мұны «Мысырдағы қыпшақ әдебиеті», «Мәмлүк-Қыпшақ әдебтиеті» (4, ХV) деп атады. Алтын Орда мен Мысыр жерінде жазылған Құтыбтың «Хусрау уә Шырыны»(1342), Хорезмнің «Мұхаббатнамасы» (1358), Хусам Катибтің  «Жұмжымасы» (1370), Сайф Сараидың «Гүлстан би-т-түркиі» (1391) мен «Суһаил уә Гүлдерсіні» (1394) қыпшақ әдебиетінің жауһарлары. Мысыр мен Алтын Ордада пайда болған  шығармалар туралы Ә.Нәжіп «Бщұл мәдениет пен әдебиет  сол заманда  нАлтын Орда мемлекетінде өмір сүрген  түрлі түркі халықтарының  арасында дүниеге келген. Сондықтан біз бұл мәдениет пен  әдебиетті туғызуда  қазіргі татарлар, башқұрттар, өзбектер, ең алғаш халықтарының  бабалары белсенді қатысқан Демек, бұл құнды әдебиет пен мәдениет пен әдебиет туындылары ортақ болып табылады » (5,94),- деп жазады.

ХІІІ-ХІV ғасырларда Алтын Орда мен Мысыр арасында саяси эканомикалық және мәдени байланыстар барынша дамыды.Дипломатиляқ, саяси, мәдени байланыс негізінде түркі лхалықтарының өкілдері Маысырда топтана бастады. Түркілер мәмлүктер мемлекетіне  түрлі жағдайларға байланысты жауынгерліктен әмірлікке, сарай ақындарынан бас қазылыққа дейінгі орындарды ұсынды.

Тарихшы   Мұрат  Рәмзи өзінің «Тәлфиқ-ул-ахбар…» атты окітабында Қазан, өкілдері туралы да құнды деректер келтіріледі. Мұрат Рәмзидің   дерегі Насыри деген кісі болған. Тарихшы  ол жлайында төмендегіше мәлімет береді: «Насриддин ән-Насыри  ең алғаш ән-Насыр ибн әл-Азиздің мәмүлігі болған.Адалдығы арқасында  қызыметі жоғарылап, билікке жетті. Ақылдылығымен жоғары дәрежелі әмірлердің бірі болдлы. Өлеңдерін назым мен нашыр түрлерімен жазды. Ол өзі туралы: «Мен араб тілін толық білу үшін жиырма ожыл бойы түрікше сөйлеспедім»,-деп жазған»(6,327). Өз заманында араб тарихшылары мен әдебиетшілері Насриддин ән-Насыридің ғылыми және әдеби шығармаларына жоғары баға беріп отырған. (6,328). ХХ ғасырдағы Мысыр ғалымы Әмин әл-Холи ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Ніл мен Еділ жағалауларында өмір сүрген түркілердің өзара байланысын зерттеген  еңбегінде Насриддин ән-Насыри жөнінде: «Замандастары оның поэтикалық және прозалық еңбегін жоғары бағалаған» (7,32),- деп жазады.

Сондай ақ, Әмин әл Холи Мысыр жерінде өмір сүрген қыпшақ ақыны Танбаға әл Жуали Алладин ибн Ата алла (ж.қ.б.) жайында құнды мәлімет келтіреді. Мысырлық тарихшы өзінің кітабында Ибн Табирдің: “Ол түркі шайырларының ең үлкені еді. Қыпшақ руларынан шыққан шайырларының ішінен онымен тең түсетін ешкімді білмеймін” |7,32|, – деген дерегін келтіреді.

Мысырдағы қыпшақ әдебиетін Алтын Орда да туындаған шығармаларды қарастырғанда атамау мүмкін емес. Мәмлүктердің  билігі тұсындағы түркі-қыпшақ әдебиетінің өкілдері туралы деректер өте аз. Түркі халықтарына ортақ Мысырдағы қыпшақ  әдебиетінің өкілдері Сайф Сараи, Берке Факиһ, Құтыб,Мәуләнә Қазый Мухсин,Мәуләнә Исхақ, Мәуләнә Имад, Хорезми, Әбдулмәжид, Тоғлы Қожа, Хасаноғлы, Хусейн Хасан Мухаммед әл-Хорезми сынды жыр майталмандарын жатқызуға болады.

Алтын Орда дәуіріндегі түркі-қыпшақ әдебиетінің өкілдерін атағанда ең алғаш тіліміздің ұшына Сайф Сараидың есімі оралады. Ақын туралы мағұлматтардың аздығынан біз  дерек көзі ретінд вам сутье ақынның өз шығармаларына жүгінеміз. Сайф Сараидың өмір сүрген уақыты  XIVғасырдың екінші жартысына тиеді. Ғалымдардың пайымдауынша ақын 1321-1396 жылдар аралығында өмір сүрген. Десек те, ғалымдар бұл датаны қандай дерекке сүйеніп бергендерін айтпайды. Тек, Ә.Н.Нәжіп Сайф Сараидың:

Биз насихат шартын ош оқылдуқ баян,

Ким мунақиш болса бизе не зиян (8,60),-

Деген жолдарын:

Вот мы изложили вам суть назидательных слов,

Какой изъян втом, что нам семьдесят лет (73,8),-

Деп аударады. Ә.Н.Нәжіп осы жолдардағы «мунақиш» сөзін «жетпіс» деп оқып, бірақ оның жөнді оқылмауына байланысты қате аударылуы мүмкін екендігін ескертеді/8,62/. Егер араб тіліндегі  «мунақиш» қазақ тілінде «көшіруші, нақыш (ою) салушы» деген мағынада екендігін ескерсек, онда бұл жолдар:

Біз міндетті насихатты баяндадық,

Кім көшіретін болса бізге зиян болмайды,-

Деп аударлады. Бірақ бұл жолдар «Гүлстан би-т-түркидің» 1980 жылы қазан қаласында басылған (баспаға дайынджаған Усманов пен Зайнап Максудова) |9| және 1989 жылы Анкарада жарық көрген (әзірлеген Караманлыоглы Ф.) |4| нұсқаларында:

Бір насихат  шартын ош қилдуқ баян,

Ким истәмәс болса бизге не зиян (9,91,4,355 (178а)|.

Аудармасы:

(Мойнымызға) міндет (болған) бір насихатты баяндадық,

(насихатты) тыңдамағаннан бізге зиян жоқ,-

(Жолма-жол аударма,ауд.-А.Ә.)

Деп жазылған. Көріп отырғанымыздай үш нұсқада да С.Сараидың жасы көрсетілмеген. Тек, Нәжіптің өзі көрсеткендей мәтінді оқу барысында қателік кеткен. Сонымен, с.Сараидың туған және қайтыс болған жылдары шартты болғанымен шартты емес. Біз оақынның өмір сүрген уақыты XIV ғасыр деп қана айта аламыз.

Ақын өзінің туып-өскен жері туралы:

Қамшы йурт бәнем туган илемиде,

Белең:горбагте килтерген-белем иде.

Килеб олдым сарайда шейф фидае,

Сарайның  шагире-илнең  гидае (10,130).

Аудармасы:

Қамысты жұрт менің туған елім еді,

Біл, басқа жерге келтірген біліи  еді.

Сарайға келіп болдым өлең құрбаны,

Сарайдың ақыны-елінің пақыры,-

деп жырлап, отанын сағынышпен еске алады. Сайф Сараи Қамысты деген елді мекенде туылып, Сарай шаһарына білім іздеп барған. Сарай- ол үшін жат қала. Алтын Орданың бас қаласына келген ол өлең-сөз өнерін таңдап, ақындық мектептен өткен секілді. Себебі, сол уақыттарда Сарай қаласының ірге тасы қаланғанына аз уақыт болса да, Мысыр, Византия, Сирия,Иран сияты мәдинеті дамыған елдермен отығыз байланыстты болды. Әсіресе, Еділ бойына Мысыр өркениеті айрықша әсер етті. Бату құрған мемлекетте шығыс мұсылман мемлекетінің көптеген атақты ғалымдары тіл мамандары жиналып, сөз өнері барынша дамыған еді. Мәселен, мұсылман жұртына танымал  Мәуләнә Құтыб ад-Дин әл-Ислами, әр-Рази, Нұғман әл-Хорезми, Шараф бин Әбдулхамид, Садададдин Хаджандари және сол сияқты  басқа да оқымысты, ғұламалар Берке, Өзбек, Жәнібек сынды алтынордалық хандардың сарайларында болып , сарай медреселерінде дәріс берген. (7,28,11,155).

Ал,Қамысты туралы ғалымдар әртүрлі пікірлер айтады. Өзбек ғалымы Н.Давронов бұл жерді Хорезм өлкесіндегі жер деп  көрсетсе, татар оқымыстысы  Х.Миннегулов «Қамысты» атауына байланысты Еділ бойындағы бірнеше мекенді атап, С.Сараи соның бірінен шыққан  болу керек деп  есептейді |12,25-26|. Қазақ әдебиетін зерттеуші Х.Сүйіншәлиев ақынның туып өскен –жерін  «Жайық жағасындағы Сарайшық» |13,69| деп жазады. Ал, қазақ ақыны Мұзафар Әлімбаев С.Сараиды  «өзбек халқының ХV ғасырда өмір-сүрген даңғайыр ақыны» |14,7|,- деп  кесіп айтады.М.Әлімбаевтың осындай пікір айтуына Ташкент қаласында жарық көрген Сайф Сараидың өлеңдер жинағы әсер етсе керек. Десек те, түркілер бірінен бірі бөлінбеген ғасырдағы ірі тұлғалар жөнінде  бір жақты пікір айту артық. Демек XV ғасырдың соңына дейін өмір сүрген тұлғалар түркі халықтарына ортақ болып саналады. Біз аталған деректерге сүйене отырып, сайф Сараи атаған «Қамысыт» жұрты Еділ мен Жайық арасында орналасуы мүмкін деп ойлаймыз.

Ақын өмірінің көп бөлігін Сарай қаласында өткізді. Кейінірек хан ұрпақтары арасында тақ үшін талас басталып,осыны пайдаланған Әмір Темір әскерінің  шабуылынан Алтын Орданың іргесі шайқалғанда  ақын Сарай қаласын тастап шығуға мәжбүр болды. Туған жерінде қантөгістер көбейіп, соғыс өрті өршіген кезде қыпшақ ақыны отанынан қашып, мәмүліктер еліне қоныс аударды. Сайф Сараи бұ жөнінде:

Үсіб тофрагым үзре найзалар,бән евден  айрылдым,

Уатандин бинишан олдым да,узга йуртга аурылдым.

Ничук миңа  фәләк жаур айлады,қандай гунаһым бар?

Иләһә,йла ким жаурың,бән илгә садық ул ердім |10,130|.

Аударамасы:

Топырағымның үстіне найзалар түсіп, мен үйімнен айрылдым,

Отанымнан хабарсыз болдым да,өзге жұртқа мен келдім.

Не үшін менен тағдыр теріс айналды, қандай күнәм бар еді?

Құдайым-ау, ал мен болсам елге адал ұл едім,-

(Жолма-жол аударма, ауд.-Б.К.)

деп жырлайды. Ақынның Мысырға барған уақыты туралы өзбек зерттеушісі Ж.Шарипов: «Гулистанның» тәжімалану уақыты Темір империясының дәуірлеу жылдарымен қатар еді. Темірдің басқыншылық әрекеті көптеген адамдардың басқа елдерге қоныс аударуына мәжбүр етті. Сайф сараидың да туған жерінен кетуі осыған байланысты бюолоса керек. Ақын-аудармашы отаны Сарай қаласынан қашып, соңында Мысыр жеріне барған |5, 79|
– деп көрсетелі.

Сайф Сараи Мысыр жеріне барған соң көптеген шайырлармен кездесіп, Дивани-л-иншада (кеңсе қызметі) жұмыс істейді |12,32|. Түркі-қыпшақ тектес мәмүлік сұлтандары өздерінің биліктерін бекіте түсу үшін сарай маңына түркі нгәсілінен шыққан оқымыстыларды көптеп тартты. Оларға кеңсе істері сеніммен тапсырылды. Сайф Сараи сынды бірнеше тілді еркін білетін ақын-жазушылар сұлтан сарайының  құпия құжаттарын жэдазды. Әл-Қалқашандидің дерегіне сүйенсек кеңсе қызметіндегілер,әсірісе, құпия құжаттарды жазушы басқа елдерден келген хаттарды аудармашысыз өздері еркін оқып, оған жауап жаза алатындай бірнеше тілді білулері керек. Мәмлүктер кезінде Дивани-л-иншада қызмет істейтін хатшы түркіше сөйлейтін сұлтанның тілін міндетті түрде білуі шарт еді. Мұндай болмаған жағдайда билеушілер мен хатшылар арасында сенімсіздік туындайтын. Сондықтан да, Мәмүлік билеушілері түркі ақындары мен ғалымдарын сарай маңына, кеңсе істеріне  жақын ұстады |16,80|.

XIII-XIV ғасырлардағы көптеген тарихшылар, жазушылар, ақындар секілді Сайф Сараида араб , парсы тілдерін жетік білген. Ол осы тілдерде жазылған шығармалармен түп нұсқада танысқан. Ақын ғылым (араб)  мен  поэзия (парсы) тілінде жазылған еңбектерден бөлек түркі шайырларының туындыларын ана тілінде оқыған.Ақынның шығармаларында түркі тілдес замандастарының ғазалдары,  қасыйдалары,бәйіттері   ұшырасуы, олардың өлеңдеріне өлеңмен жауап беруі араб, парсы, түркі өлең өлшемдерін жақсы білгенін көрсетеді. Ғалымдардың пірінше Сайф Сараи XIII-XIV ғасырларда өмір сүрген Құтыб, Хорезми, Хусан Катиб сынды түрішк ақындарының шығармаларымен таныс болуы мүмкін |3,210|. Сарайлық қыпшақ ақынының туындысында «Хусрау уә Шырын» кейіпкерлерінің (Хусрау, Шырын,Фархад,Наушерван) есімдер аталуы «Жұмжұма сұлтан» шығармасындағы Әли батыр обрызының көрініс табуы, «Мұхаббатнама» авторының есімі бірінші рет ұшырасуы біздің сөзіміздің дәлелі бола алады.

Сайф Сараидың бізге шығармаларына қарап, ақын тек сөз өнерін ғана місе тұтпағандығын, сонымен қатар, түрлі ғылыми салалармен де айналысқандығын аңғарамыз. Сарай, Каир,Александрия ғылым-білімнің  ошағында жүрпген қыпшақ ақынына төңірегіндегі ғалымдардың да әсері болуы ықтимал. Шайырдың туындыларынан С.Сараи астрономия,георграфия,тарих ғылымдарын жақсы білгенін, тіпті, сол замандағы саяси-әлеуметтік оқиғалардан хабардар болып отырғандығын пайымдай аламыз. Мысалы, ақын Ирак жеріндегі жалайырлар билігінің соңғы сұлтан Ахмадтың Мысырға қашып келуін және Ақсақ Темірдің Үрргенішті қиратуын күйіне отырып жырына қосады |10,131,1,(1а)| .

Біздің заманымызға Сайф сараиджың екі туындысы ғана келіп жетті. Оның біріншісі «Гүлстан би-т-түрки»  шығармасы болса, екіншісі «Суһаил уә Гүлдерсін» атты лиро-эпостық дастан. «Гулстан би-т- турки»  кітабы Голандиядағы   Лейден университетінің кітапханасында сақталған. Ол туралы ең алғаш Голандия ғалымы Р.Дози (1820-1883) 1881     жылы хабарлап кітап парсы ақыны Сағдидің «Гулистан»  атты шығармасының түркі тіліндегі аудармасы екендігін жариялады. Р.Дозидің еңбегінен соң «Гулстан би-т-түрки » шығармасы жайында М.Хаутсма, Тюри  Иозэф өз кітаптарынды қысқаша айтып өтті.

Қыпшақ ақынының аудармасы туралы түрік ғалымдары  Фаридүн Үзілік, Фуат Көпрүлү-заде,А.Баттал-Таймас |17,73-98|,Ф. Караманлыоглы |4| бірнеше зерттеулер жазды.Бұл шығарма туралы татар,қазақ,өзбек,башқұрт ғалымдары өз зерттеулерін ұсынды. Ә.Нәжіп, Х.Миннегулов, Х.Госман,Р.Исламов, Н.Давронов,Э.Фазылов,Э.Ишбердин,И.Галауетдинов, Г.Хусайынов сарайлық ақынның лшығармасын зерттесе қазақ ғалымдары Б.Кенжебаев,А.Қырубаева,Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов,Ә.Дербісәлиев өз еңбектерінде Сараидың назиралық аудармасы жөніндегі пікірлерін жазды.

Сайф Сараи өзінің шығармасын 793-1391 жылы аяқтап мысырдағы әмір қызметін аиқарушы Бәтхас (кейбір деректерде Тейхас) деген бекке арнайды.

Парсы халқының классигі Сағди Ширазидің  «Гүлстанын» ең алғаш түркі халықтарының тілінде сөйлеткен қыпшақ ақыны Сайф Сараи еді. Ол бұл шығарманы ортағасырлық дәстүргше сай нәзиралық жолмен аударады. Ақын «Гулистанды» аударып қана қоймай,сонымен қатар,»Гүлстан би-т-түрки» ішіне өзінің төл шығармаларын да енгізіп,Сағди Ширазидің айтар ойын жаңаша жырлап шыққан. Мәселен, Мысыр әмірі Бәтхас (Тейхас) бекті мақтаған және кітаптың құндылығы туралы жазылған бәйіттер қыпшақ ақынның өз қаламынан туындаған. Мұндай өлең жолдары шығарма арасында ұшырасып,кітап соңында жиі кездеседі.

«Гүлстан би-т-түрки» сегіз баптан тұрады. Сарайлық шайыр оларды төмендегіше бөледі:

Бірінші бап-сұлтандар өмірі жайында.

Екінші бап-пақырлардың мінез-құлқы туралы.

Үшінші бпап-қанағатшылдықтың абзалдығы жөнінде.

Төртінші бап-үнемдеудің,тыныш жүрудің абзалдығы хақында.

Бесінші бап-ғашықтық пен жігіттіктің сипаты баяндалады.

Алтыншы бап-кәрілік пен әлсіздіктің сипаты жайында.

Жетінші бап-тәрбиенің әсері туралы.

Сегізінші бап-сұхбат құру,әңгімелесу әдебі жөнінде.

Қыпшақ ақыны Сағдидің еңбегін нәзиралық жолмен аударқғандықтан парсы шайырының шығармасын толық аудару керек деп есептелмейді. Сайф Сараи аудармада ойдың негізгі мағынасына көңіл бөліп,тәржәмалап,түсіндіру барысында кейбір хикаяттарды қысқартып, кейбіріне өз жанынан жыр қосып,түркі ұғымына сай жазып шығады. Парсыша және түрікше «Гүлстандағы» хикаяттардың саны бірдей болмау себептері осы.Мәселен,     I-VII баптағы хикаяттар саны парсыша 182 болса,түркі тіліндегі аудармасына  178 ғана енген. Қалғаны қысқартылған. Ал,мақал-мәтелдерден,қанатты сөздерден,дидактикалық мысалдар мен нақылдардан,хикметтер мен насихаттардан тұратын VIII бапттың түгелге жуығы тәржімаланған. Мұнда  ақын шығарманың құрылысы мен тақырыптың әртүрлілігіне  байланысты аударманы толық беруге тырысқан.

Сағдидің «Гүлстаны» да, Саридың аудармасы да буір сюжетті баяндайтын шығарма емес. Миннегуловтың  сөзімен айтқанда: «ол өлеңмен араластырылып,римфалды және ритмді прозамен жазылған тақырыптар композициясымен өрнектелген» |12,41|.

Сайф Сараи парсы ақыны Сағди шығармасын аудару барысында бірнеше өзгерістер енгізген. Қыпшақ ақыны прарсы тіліндегі «Гүлстанды» түркі-қыпшақ тілдес халықтардың психологиялық сана-сезіміне сай аударып, түркі тұрмыс-тіршілігіне ,мәдениетіне жақындатып нәзиралық түрде қайта жазып шықты. Мәселен,кіріспеде екі ақын да Тәңірге сиынып, Мұхаммед пайғамбарды мадақтаған соң шығармадағы айырмашылықтар көріне бастайды. Парсы шайыры Шираз билеушісін мадақтап,еңбегін атабекке арнағандығын өлеңге айналдырса, С.Сараи Сағдидің кіріспесіндегі үш хикаяттың алғашқысын қалдырып,өзінің алғы сөзін  жазады. Осыдан соң мысыр әмірі Бәтхас (Тейхас) бекке арнап жазған 30 бәйіттік жыр жолдары орналасқан |18,8-10|. Парсы тіліндегі туындыны түрікше сөйлеткен Сайф Сараи мұндай өзгертулер мен ауыстыруларды,қысгқартулар мен өз жанынан жыр қосуды аудама барысында еркін қолданған. Ал,көптеген жерлерін сөзбе-сөз нақты тәржімалаған. Мәселен, Сағдидің шығармасын орыс тілінде сөзбе-сөз аударған Р.Алиевке (Сағдидің «Гүлстаны» ретінде Р.Алиевтің аудармасын пайдаланамыз):

«Один несправедливый царь спросил у праведника: «Какое служение богу лучше всего?»

Тот ответил: «Для тебя лучше всего-полуденны сон,дабы ты не обижал людей хотя бы в течение этого времени!»

Видел я как-то тирана спящим в полдень

И сказал я: «Это смутьян хорош,когда он спит!»

Тот,кто лучше когда спит,чем когда бодрствует,

(Еще) лдучше мертвым, чем живым»|19,76|,-

деп берілсе, Р.Алиевтің аудармасы арқылы «Гүлстанды» қазақ тіліне тәржімалаған М.Әлімбаев бұл хикаятты:

 

«Бір әділетсіз патша әулиеден:

-Қай намаз  қасиеттірек?-деп сұрапты.

Дін иесі:

-Ең дұрысы-бесін намазы шағында сенің ұйықтағаның. Тым құрыса сол аз уақыттың ішінде адамдар ашу-кәріңе ұшырамасын да,-деп жауап беріпті.»

Маужырап түсте зұлым шах сұлады,

Оянуынан ұйықтағаны жақсы ұнады.

Оянуынан ұйқысы тыныш болса,

Тірі жүрмей,өлгені дұры соша» |14,74|-

деген жолдармен береді. Осы хикаятты Сайф Сараи:

«Бір залым әкім бір ғалым кісіден сұрады: «Ғибадаттарэдың абзалырағы қайсысы?»

(Ол) айтады: Түске дейін ұйықтау. Себебі, сол уақыт ішінде  халықты ренжітіп,қинамайсың.»

Көрдім сол уақытта бір залым ұйықтауда,

Ол фитнә (бүлікші,бұзық)ұйықтаса жақсырақ (деп)айттым.

Кім ылғи елге залымдық қылса,

Өмірінен көрі өлгені жақсы|18,27|,-

( Жолма-жол аударма,ауд.-Б.К.)

деп еш қысқартусыз жэәне қоспасыз хикаят көлемін сақтай отырып нақпа-нақ аударады. Сонымен қатар, Сайф Сараи мен Сағдиджің өлеңдерін салыстыру кезінде «Гүлстан би-т-түркидің» түпнұсқа мазмұнынан алшақтамай, жыр жолдарының саны  шебер қысқартылғанын аңғаруға болады. Қыпшақ ақыны парсы шайырының:

В обиде я от общества друзей,

Которым мои дурные свойства кажуется прекрасными.

Мой порок они считают доблесью и совершенством,

А мои шипы им кажуться розой и жасмином.

Где же дерские и бесстыжие враги,

Чтобы показали они мне мои пороки?! (19,149),-

Деген жолдарын түркі-қыпшақ тілінде:

Рәнжидә мән ул йаман мусхибдән-кім,

Фи*лим тікәнін гүл хубан көргүзгәй.

Қані бүгүн ол түші мүбәрәк дұшман,

‘Айыбымны келіб мәнгә’ аян көргүзгәй (18,136).

Аудармасы:

Ренжудемін ол жаман сұхбаттастарыма,

(Олар) тікенектей істерімді

Сұлулардың гүліндей көргізеді.

(Ал) бүгін сол түсі жылы дұшпан қане,

Айыбымды келіп менің көзіме көрсетсін!-

(Жолма-жол аударма,ауд.- Б.К.)

Деп екінші және үшінші жолдарын қысқартып жырлайды. Мұндағы қысқарту байқалмай,керісінше, сәтті шыққан. Сайф Сараи парсы әдебиетінің жауһары «Гулистанның» жыр жолдары мен хикаяттарын аудару барысындағы қысқартулаға түркі-қыпшақ тіліндегі сөздік қорының аздығынан бармаған. Ақын аудамаға кірісер алдында қыпшақ тілінің байлығына емес, қартайған шағындағы күш-қуатына күмәнданып, «қуатым әлсіз»(18,7), – деп налиды. Сараидың хикаяттар мен өлең жолдарын қысқатудағы мақсаты көп сөздікке бой алдырмай, айтар ойды нақты жеткізу болса керек. Себебі,қыпшақ ақыны өз оқырманына түсінікті болу үшін Сағди шығармасына өз жанынан өлең мпен гқара сөз қосып та отырған. Мәселен, парсы шайырының сылқымданған кәрі кемпір өлеңін тәржімалаһған Р.Әлиев, М.Әлімбаев және С.Сараидың Аудармаларын салыстырып көрейік:

Пире зани муй-е сийоһ кәрд-е буд

Гөфтәмәш : и мамәк дерине руз

Муй би-таблис сийоһ шөдән ин пушт-е куз (19,362),-

Аудармасы:

Старуха красила  вовлосы в черный цвет

Сказал я ей: « Ах, престарелая матушка,

Ты можешь усердно чернить вовдлосы,

Но не выпрямиться горбатая спина» (19,172),-

Деген төрт жолдыуқ өлеңін М.Әлімбаев:

Бояпты  шашысн кемпір қап-қара ғып,

Мен айттым сыпайылық салтеқа бағып:

«Қараға боясаң да тнұлымыңды

Қайтесің салбыраған мұрыныңды?»(14,210),-

Деп ауждарса,қыпшақ ақыны:

Заману-с-саби кәд тәммә уә-ш-шәй бу халлани

Уә сәра би-тағийрй әз-заман қатту.

Қари болдуң игитлидән елиң  иу,

Билурсән кім йәнә қайтмас ақұар су.

Игитликні игитләргә қойуб кет,

Бүгүн таңда үчүн көп игүлүк ет.

Бежін уақыты келуб бұғдай етуб тұр

Көзің ач Ұйқұдан кім таң атыб тұр

Безаніб бір қари хатун тіші аз.

Буйуб сажын қараға қап қалур наз

Мән айттым: әй,узун йашлы ана кел,

Итәр қысқа қыл амді хайладан ел.

Кесірлі йук кутурган куч беліндән

Кетіб  дур нәзік ердәмләр еліңден

Биләрсән кім қылыб бір хайланы йуз

Белиң букур булганы болмас йане туз

Жамалың бағы  гүлзары солуб тұр

Узун ғұмуруң дағы ақыры болуб тұр

Ол айтты: Раст айттың әй игит сән

Нәдаим кім жиһандан тоймайб мән (9,33-34),-

 

деп жиырма жолға жеткізе жырлайды. Бұл сайф Сараидың қыпшақ тілін жетік меңгергенін ,өлең сөзге  шеберлігін білдіріп, кезі келгенде  аз ғана сөзге көптеген жыр жолдармен түсінік бере алатындай тіл байлығының молждывғын көрсетеді. Мұнда қыпшақ ақыны алғашқы бәиітте мағанасы «Жастық шақ аяқталып,мені кәрілік жеңді. Заман өзгеріп(уақыт өтіп),  шаш сиреді»,- деген жолдарды арабша эпиграф ретінде алып,одан әрі  жастық шақтың өтіп кеткенін, түннен кейін күн шығатындай жас буынның келетінін,жігіт кезіндегі серілігіңді қойып,жастаға орын беру керектігін айтады. Осыдан кейін Сағдидің шашын бояған кемпір жайлы шығарған төрт жолын он екі жолмен  тәржімалайды.мұның өзінде ле Сайф Сараи парсы шайырында айтылмаған «тісі аз», «жүкті көп көтерген бел», «бал-бұл жанған жүзінің нұры солыпты,ұзақ ғұмырының да ақыры болыпты» деген теңеулер арқылы өмірдің қызығына тоймайтын,қартайса да боянып жүретін кемпірдің образын жасайды.

Поэзиялық аударма кезінде шығарма жолдары көп жағдайда алынып, оның орнына тәржімашы тарапынан сол жолдардың мағынасын беретін бір ауыз сөзбен немесе бірнеше шумақпен өзгертілуі мүмкін. Бұл жөнінде Е.Э.Эткинд: «Искусство поэтического перевода-в большой степени искусство нести потери и преобразования,нельзя вступить в единоборство поэзией» (20,68),-деп жазады.Орта ғасырдағы тәржімалардың көпшілігінде аудармашы нәзиралық түрде мәтінді қайта жырлап шыққандай болады.мұсылмандар шығысындағы мұндай  аударма туралы М.Әуезов: « Көпке мсәлім болған тарихи шындықтар бойынша,шығыста бір  классик жырлағани тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап әңгіме ететін, тың дастандар шығаратын дәстүр еді. Олар біреуінің тақырыбын  біреуі алуды заңды жол еткен. Тек  алдыңғының өлеңін  алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың  әр ақында қайталануы аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше   бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып,жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп,осы дәуірде «Нәзира», «Нәзирагөйлік» деп атау да берген (21,150),-деп түсінік береді. Алтын Орда мен Мысыр түркі-қыпшақтарына ортақ «Гүлстан би-т-түрки», «Хұсрау уә Шырын», «Шаһнама» поэмалары да нәзиралық түрде тәржімаланып, түркі поэзиясының табиғатына сай жазылып шықты.

Орта ғасырдағы түркі ақындары өздеріне араб, парсы шайырларын ұстаз тұтып,олардың еңбектерін аударып, өлең құрылымдарын түзуге машықтанды. Сайф Сараи да әлем әдебиетіне танымал парсының классикалық шығармасынтүркі-қыпшақ тіліне аудару арқылы жалпы түркі мәдениеті мен әдебиетіне жаңа образдар жанрлар,өлең құрылыстары,теңеулер енді. XIV ғасырдағы мәмлдүк қыпшақтарының әдебиетін ,тілін үйренуде «Гүлстан би-т-түрки» үлкен жетістіктерге жеткізді.

Сайф Сараи тек аудармамен ғана шектеліп қалмаған. Сондай-ақ, оның қыпшақ тілінде «Суһаил уә Гүлдерсін» деген төл шығармасы бар. Сараидың бұл шығармасы ақынның көркемәдебиеттегі орнын ғана емес, сонымен қатар, Ақсақ Темір шапқыншылығы нәтижесінде орын алған саяси –әлеуметтік жағдайларға байланысты көзқарасын да айқын көрсетті. Бұл дастанды ең алғаш ғылыми ортаға өзбек ғалымы Н.Даврон әкелді. Аталған еңбектің табылуы жайында Н.Даврон: «Сайф Сараидың әдеби шығармашылығы бойынша ғылыми жұмысқа кіріскеннен бастап ақынның өмір жолы мен жазған туындылары туралы деректер жия бастадым. ӨзССР-і Фанлар академиясының Шығыстану институтында сақтаулы ХІІІ-ХІV ғасырларда жазылған барлық қолжазбаларды көз сүзгісінен өткіздім. Бірақ, бұл жерден ешбір жаңалық таба алмағандықтан, кейбір қалаларындағы ескі кітаптарға құмар кісілерде және олардың балаларында сақталған көне  жазбаларды қарап шығуға кірістім. Осылайша Камалхан Султановтың да үйінде болдым” /22,61/, – деп жазады. Бұдан соң автор ішінде “ Суһаил уә Гүлдерсін”  дастаны бар – “ Ядгарнаме”   атты кітапшаның Камалхан Султоновқа ата-бабаларынан мирас болып қалғанын және кітапша иесінен көне жәдігерді қала» алғанын айтады.

Н.Давронның сипаттауы бойынша бұл кітапшаның көлемі 17х12  см., барлығы 20 беттен тұрады/22,62/. Шығарманың жазылған уақыты жөнінде Сайф Сараи:

Йеті йуз тоқсан алты наурыз айы,

Хатым етді муны Сайф Сараи /10,134/,  –

деп көрсетеді. Демек, дастан хижра бойынша 796, григориан жыл санауымен 1393-1394  жылдар шамасында  жазылып біткен. “Суһаил уә Гүлдерсінді”  Сайф Сараи “Гулстан би-т-түркиді” аударғаннан соң үш жыл кейін жазады. Бұл уақыт Мысыр жерінде жүрегн ақын өмірінің соңғы жылдарымен тұспа-тұс келеді.

Шайыр дастан оқиғасының өмірде болғаны жайында:

Имәс әфсана, чын үшбу битілміш,

Бу чын әфсана дик, ғ’ишқда итілміш /10,131/

Аудармасы:

Аңыз емес, бұл оқиға шын болған,

Бұл шындық аңыздай боп,

ғашықтықта(жырда) айтылған

(жолма-жол аударма, ауд. – Б.К.)

деп ант-су ішеді. Осы арқылы ақын оқарманды дастанға бірден баурап алады. Жырдың алғашқы екі жолына көз жіберген оқушы “бұл неткен оқиға болды екен” деп дем алмастан шығарманы қызыға оқып шығуы күмәнсіз. Сайф Сараи дастанның үшінші, төртінші жолдарында:

Айттым аглабан дәурім жафасын,

Бир ирнің қиссасы әхчи уафасын/10,131/

Аудармасы:

Дәуірімнің айтамын аңғарып жапасын,

Бір ердің қиссанын бастағы қапасын.

(жолма-жол аударма, ауд. – Б.К.)

деп қалам тербиді.

Балам бұл қандай жапа, нендей қиыншылық? Ақын “ дәуір жапасы” деп нені айтып отыр? Мұны түсіну үшін сол кезеңдегі тарихи оқиғаларға назар аударсақ,  “жапаның” шектен тыс болғанын аңғарамыз. Негізін Бату хан қалаған Алтын Орда тағы үшін Шыңғыс хан ұрпағы қырықпышық болып, бірінің көзін бірі жойып жүренде мемлекеттің бағы тайып, шаңырағы шайқалады. Ол аз болғандай төре тұқымы болмаса да хан нәсілінен бірде бір кем түспейтін Ақсақ Темір өз қарамағына паналап келген Тоқтамысты Орыс хан мен оның мұрагері Темір Мәлікке қарсы айдап салады. Әмір Темірден қанша көмек алса да Тоқтамыс алтынордалық билеушілерден  бірнеше мәрте жеңіліп қалады. Тек, 1380  жылы Куликова шайқасында Москва князі Дмитрий Донский әскерінен жеңілген Мамай батырдың жауынгерлері әлсіреп, осыны пайдалана білген Тоқтамыс Алтын Ордағы бір рет шабуылдап, таққа отырады. 1382 жылы Москваға жорық жасап, қазынасын толықтырған Тоқтамыс Самарқандқа бағынудан бас тартады. Тіпті, Әмір Темірге қарсы одақ іздеп, Мысыр мен Сирияға елші жібереді. Бұл жөнінде әл-Айни: “Дамаскке Өзбек (хан) жерін иеленген Тоқтамыстың елшілері келді. Олар бүлікшіл Темірланға қарсы ханның сұлтанмен біріккісі келетіндігін айтып, Тоқтамыстың сәлемін жеткізді”/23,532/, – деп жазады. Мұнымен қоймай 1389 жылы Тоқтамыс өзінің бұрынғы қолдаушысы Әмір Темірге қарсы соғыс ашып, Сырдария жағалауында орналасқан Ақ Орда астанасы Сығанақ маңында тойтарысқа ұшырайды. 1391 жылы Жайық бойында Тоқтамыс әскерін екінші рет жеңген Әмір Темір жылы Алтын Ордаға шабуыл жасайды. Тоқтамысты жеңген Темір Алтын Орда астанасын басып алып, тонап, өртеп жібереді. Осыдан кейін Сарай қаласы бұрыңғыша гүлдене алмайды./24,160/.

Сарайлық ақын айтқан “дәуір жапасы” осы болса керек. Бірақ, бұл кезде Сайф Сараи Мысыр елінде өмір сүріп жатқан болатын. Қыпшақ ақыны “Суһаил уә Гүлдерсін” оқиғасында Темір мен Тоқтамыс арасындағы қан құйлы соғыс Үргеніш қаласында болды деп, Тоқтамысты осы шайқаста өлгенін айтады. Бұл мағлұмат тарихи деректен алшақ болғанымен ақын қиялы  Әмір Темірдің жойқын шапқыншылығын көрсетуде үлкен роль атқарады. Алтын Орда мен Қазақ хандығы құрылған шақтың оқиғаларын баяндайтын Тоқтамыс, Едиге, Ақсақ Темір, Жәнібек, Асан қайғы есімдеріне  байланысты шығармаларды  қазақтың көне тарихи аңыздарына жатқызған С.А.Қасқабасов: “ Бұл аңыздарда нақты бір тарихи оқиға суреттелмесе де, жалпы сол мезгіл шындығы тарихи бірнеше оқиғаны шоғырландыру арқылы көрсетіледі. Мәселен, Тоқтамыс жайындағы аңызда сол кезде анық болған Тоқтамыс пен Едиге арасындағы (бірде тату, бірде араз)  қатынас Хабардин және Сәтемір (Ақсақ Темір) деген қаһармандардың араласуы арқылы баяндалады” /25,142/, – деп түсініктеме бере кетеді.  Самарқанд билеушісінің Үргенішке шабуылы туралы  ақын:

Тимур Үргәнжә тартыб келді ләшкәр,

Көрүб көз көр болуб құлақ кәр.

Күзүтті жәнг билән ғаламда тофан,

Ақытты су текин йер узра көп қан .

Игінші  евләрі йақылды утга,

Бодай саурулды,  булды  ботқа/10,131/.

 

 

Аудармасы:

Үргенішке Темір әкелді әскерін,

Көрген көздер соқырлан ып,

болды құлақ тас керең.

Соғыс пенен жасады ғаламда топан,

Су секілді ағызды жер бетінде көп қан.

Егіншілер үйлері жағылды отқа,

Бидай суырылып, топырақ болды,

(жолма-жол аударма, ауд. А.Ә.)

деп жазады. 1388 жылы болған бұл соғысты сол кезде Үргеніште өмір сүрген Ахмет Үргеніши де өз жырына қосады. Ол өзінің көзі туғалы зағип екенін айтады. Соған қарамастан айналасындағы болып жатқан оқиғаларды көкірек көзімен көре білген ақын Темірдің жойқын шабуылын:

И залым уә қанхор уә тамуғ от қайары, бибаш,

Тақы ағады Жәйхун илә Сәйхун тула көз йаш.

Өреледі куккә аһу фугән, илгә килді қаза,

Білгіл ки келмайан  қалмас илдән сиңә һәм жаза.

Куйлара килгән құрт учрар чубан таягына,

Кім кутәрсә ағыр таш, тушәр өз аяғына.

Үргәнжә иктірсең арпа, өнуб зулм шығады,

Һәр башакның  дәнідән сиңә өлім шығады.

Зәһәр салған ашымыза, ахыр өзі ичаді ,

Қара туфрақ өзі өзигә қара кәфән пичәді.

Ахмад аһын тыңлаб, Алла сәні  тамуғқа салар,

Дүниядә безгә достлық, адлет шаһы қалар|26, 242|, –

 

деп жазады. Демек, Сарайлық ақын Үргеніштегі қанды қырғынды көрмесе де түрлі деректер арқылы ойша қорытып, жырына қосады.

Сайф Сараидың жат жердегі ғұмыры поэзия саласын терең меңгерген араб, парсы, түркі ақындарымен бірге өткен. Сарайлық ақынның “Гулистанды” тәржімалауға түрткі болған оқиғаны келтірген дерегінен біз мұны  аңғара аламыз.  Мысыр жеріндегі қыпшақ әдебиетінің өкілдері Сайф Сараи  маңына топтасқан сыңайлы.

Өмірінің соңғы уақыттары Ніл дариясының жағасында өткен бірнеше ақынның есімдерін біз Сайф Сараидің “Гүлстан би-т-түркі” атты шығармасының соңғы беттеріне ұшыратамыз.  Атап айтар болсақ: Мәулә Қазыи Мухсин, Мәуләнә Исхақ, Мәуләнә ’Имад Мәуләуи, Ахмет Хожа әс-Сараи, Хорезми, Әбдулмәжид, Тоғлы Ходжа және Хасан-оғлы сынды шайырлар өз заманының дүлділі болған сыңайлы. Біз сегіз ақынның көпшілігі Сайф Сараидің жeрлестері. Мәселен, Әбдулмажидтің жастық шағы қырымды өтсе, Ахмед Хожа әс-Сараи Алтын орданың астанасы Сарай қаласынан шыққaн екен. Түрік ғалымы Көпрүлү-заде мен татар ғалымы      Ә.Нәжіп  аты аталған ғалымдардың ішінде Хасан оғлыны әзербайжандық шайыр деп көрсетеді/8,80/. Ә.Нәжіп Гамбург университетінің доценті Барбара Флемингтің 1972 жылы 25 қарашада “Әдәбият вә инчәсәнәт” газетіне шыққан мақаласына сүйене отырып, бурждық мәмлүктер уақытында сұлтандық құрған     әл-Ашраф Қанисауһ әл-Ғауридің (1501-1517) жаңа “Диваны” (“Жинағы”) жөніндe жазады/27, 80/. Айта кетуіміз керек сұлтан  әл-Ашраф Қанисауһ әл-Ғаури түркі тілінде өлең жазып, өз сарайының маңына түркі тектес ақындарды көптеп жинаған. Қанисауһ әл-Ғаури жөнінде біз кейінірек айтамыз. Флеминг мақаласына сүйенген Нәжіп бұл “Диванға” әл-Ғауридің өлеңдерінен бөлек бірнеше ақынның 29 өлеңі кіргенін атап өтеді. Түріктанушы ғалым өлеңдерінің ішінен әсіресе:

Ничесәң гел, ай йузі ағым бенім,

Сән ертдің одлар е иағым бенім,

деп басталатын Хасан-оғлының тоғыз бәйіттік жыр жолдарында  назар аударып, оны толығымен өз зерттеуіне енгізеді/27,80/. Бұл ақын Сайф Сарaи еңбегінің соңына жазылған:

Айырды куңлимі бір хош қамар йуз жан фазо дилбар,

Нә дилбар-дилбар шаһид,

шаһид е-сәрвар/9,106/, –

деген жолдардың авторы да болуы мүмкін. Бірақ, Ә.Нәжіп бұл бәйіттердің авторы бір Хасан-оғлы екендігіне күмәнмен қарайды. “Гүлстандағы” Хасан-оғлындағы  мен  әл-Ғаури “Диванындағы”  Хасан-оғлы бір болмағанның өзінде де олар мәмлуктер билігі тұсындағы түркі қыпшақ әдебиетінің өкілдері болып саналады.

Мәула Қазый Мухсин, Мәуләнә Исхақ және Мәуләнә ‘Имад Мәуләуи өз заманында танымал шайырлар болса керек.  Себебі “Мәуләна” сөзі атақ дәрежес бар құрметті, қадірлі, сыйлы адамдардың есімдерінің алдында “мырза” деген мағынада қолданады. Тіпті, Мәуләна ‘Имадтың есіміне қосылып жазылған “Мәуләуи” сөзіне мән берсек, ақын ‘Имад негізін Жалаладдин Руми қалаған сопылық ағымының  “Мәуләуи” дәрежесін алған сыңайлы. Мәуләнә ‘Имад Мәуләуи басқа сопылар сияқты өзін Жаратушы Хақ Тағала жаратқанын, бұл дүниеде тек құдайдың құлы екенін ұмытпайды. Оның:

Кун тик ол көріклі уасалин тикмаларға көргүзүр,

Құл Имади күймасин ми кім фирақинда тутар/9,96/, –

 

деген өлең жолдары Орта Азиядан шыққан, сопылық поэзияның дүлділі, сопылардың пірі Құл Қожа Ахмет Иасауиді пір тұтып, оның өнегелі істерін жалғастырғанын көрсетеді. Мәуләнә ‘Имад Мәуләуи өзін Ахмет Иасауише “Құл” деп атайды. ‘Имадтың “Мәуләуи” және “Құл” деген тахаллустары-ақ  сопылық сарындағы ақын екенін көрсетеді. Сондықтан Мәуләна ‘Имад Мәуләуиди Мысыр жерінде өмір сүрген түркі-қыпшық тілдес сопылық поэзияның өкілі деп атай аламыз. Себебі Иасауи ілімін жалғастырушылар мен Құл Қожа Ахметке еліктеген амистік ақындар сопылықты тарату үшін Сырдария жағасынан бастап, Жерорта теңізіне дейінгі  аралықта өз насихаттарын жүргізген.

“Гүлстан би-т-түрки” шығармасының соңында өлеңі келтірілген Хорезми жайында әр түрлі пікір айтылып жүр.

Хорезми есімі Сайф Сараи тарапынан ерекше құрметпен еске алынады. Қыпшақ ақыны ол туралы “Хожа Исхақ Хорезмиден жатқа айтайын”, – деп алады да:

 

Тушуб бір күн атындан бу мисалны,

Бадиһа назым етті Хожа Исхақ.

Жиһан суган кишининг кузларіні,

Қанағат толдурур, я өлса топрақ/18,113/

 

Аудармасы:

Түсіп бір күн атынан мына сөзім,

Суырып салып айтқан еді Хожа Исхақ.

Дүние сүйген кісінің екі көзін,

Толтыратын қанағат немесе топырақ, –

(жолма-жол аударма, ауд. А.Ә.)

деп Хожа Исхақ Хорезмиди данагөй ақын ретінде құрметтеп, оның айтқан мысалын сөз мәйегі ретінде қолданады. Нәжіп осы жолдарға сүйене отырып Сараймен Хорезмидің бір уақытта Мысыр жерінде болуы мүмкіндігін айтады. Сонымен қатар, ғалым “Гулстан би-т-түрки”  соңында өлеңі жазылған. Хорезми атақты “Мұхаббат-наме” авторы емес пе екен деген пікірге келеді|8,82|. Бұл пікірге басқа да татар ғалымдары  қосылады|28, 189|.

“Мұхаббат-наме”  мен “Гулстан би-т-түрки” шығармасының соңына өлеңі жазылған Хорезмидің бір болуы ақиқаттан алшақ емес. Біріншіден, “Мұхаббат- наме” авторы да Сайф Сарай секілді  XIV ғасырдың екінші жартысында Мысырда өмір сүрген. Екіншіден, хорезимдік ақынның өлең жолдарынан ол Рум (Византия), Шам елдерін аралағанын көреміз. Өзінің сапарлары жөнінде ақын парсы тілінде:

Мәро соли ке су йе Шом шод рай,

Бәси будәм сәварә бәр сәр е пой/29,162/.

 

Аудармасы:

Мен Шамға аттанған жылы,

Жаяулап біраз сапар шектім/29,119/, –

 

Деп жазады да, Шамға Византия жері арқылы барғанын былайша атап көрсетеді:

Бе Шомәм бә’д әз ан додәнд дәстүр,

Герәфтәм раһ-е Шом әз мөлк-е Тейфур/29,162/.

 

Аудармасы:

Сонан соң мені Шамға жіберді,

Шамға мен Византия арқылы сапар шектім/29,120/.

 

“Мұхаббат-наме”  авторы Шамнан мәмлуктер билігінің негізгі орталығы Мысыр жеріне барып, өмірінің соңына дейін сонда қалып қойған секілді. Мұндай ойға бізді төмендегі:

Бу дәфтәр-кім болуб тұр Мысыр  қанды,

Йеті йуз елли төрт ичрк туғанды/29,162/.

 

Аудармасы:

Бұл дәптер болып тұр Мысыр қанты,

Жеті жүз елу төртінші жылы тамамдалды/29,119/, –

Деген жыр жолдары жетелейді. Хорезми һижра 754 жылы санауы бойынша жылы аяқталған өз шығармасының Мысыр жерінде үлкен сұранысқа ие болғандығын меңзейді.  Егер мысырлықтардың тәтті тағамдарды ұнататындығын ескерсек, бұл туынды Ніл жағасындағы түркі-қыпшақ мәмлуктерінің арасында қантпен пара пар құнды дүние болғандығын аңғарамыз. Хорезмдік ақын “Мұхаббат-наменің”  негізгі бөлігін Сыр жағасында, Алтын Орда әмірлерінің бірі Мухаммед Хожабек сарайында бастап жазса да, шығарманы мәмлуктер елінде аяқтаған. Шайыр шығармасының соңына таман жазылған:

 

Мұхаббат наме  сузін мунда биттім,

Қамуғын Сыр йақасында битідім/29,192/.

 

Аудармасы:

Мұхаббат-наме  сөзін мұнда біттім,

Баршасын Сыр жағасында жаздым/29,119/, –

 

деген бәйітінде “Мұхаббат-намені” Сыр бойынан жырақта,жат жерде,басқа елде жазғанын көрсетеді.Ақын шығармасы аяқталар жылдары Рум (Византия),Шам,Мысыр жерлеріне жасаған сапарларын ескеріп,сонымен қатар,Хорезмидің “мұнда біттім”деп өзінің Сыр бойынан басқа елде (қайсы ел екені белгісіз)тұрғанын дәлелдейтін сөзіне қарап,”Бу дәфтәр -кім болуб тұр Мысыр қанды” деп осы шақта сөйлеуіне аса ыждаһаттылықпен мән бере отырып,”Мұхаббат-наме” поэмасының көп бөлігі Сыр жағасында жазылғанымен соңғы жолдары түркі-қыпшақ мәмлүктері билік құрған мемлекетте аяқталған деп анық айта аламыз.Себебі,мәмлүктер аталған жерлерде өз үстемдіктерін жүргізген.                                                                                                                                                                                          “Гүлстан би-т-түрки” шығармасының соңында жоғарыда аты аталған сегіз ақынның өлеңдері беріліп,С.Сараи оларға еліктеп,өлең құрылысын,мазмұнын пайдаланып,М.О.Әуезов айтқандай “шабыт-шалым сынасып,жырмен жарысып”\21,150\ сегіз шайырдың әрбіріне нәзиралық үлгідегі өлеңмен жауап қайтарады.Олардың ақындық шеберліктерін бағалап,өлеңдерінің құрылысын,мағынасын,тіпті,сөз тіркестерін пайдалана отырып,қайта жырлап шығады.Мәселен,Мәулә,Мәулә  Қазый Мухсин өз жырында:

Севдүкүм бән адамилар жаны дүр,

Қаму хублар хубиниң султаны дүр.

Кечті  Ләйлә, кечті Ширин Хублығы

Үшбу күн менім шәһим девроны дүр/9,93/.

 

Аудармасы:

Мен адамдардың жанын сүйдім,

(Ол) барлық жақсылардың жақсысының

(сұлулардың сұлуының) сұлтаны.

Ләйләнің  де Шырынның  сұлулығы өтті,

Осы күн менің жарқын дәуренім, –

(жолма-жол аударма, ауд. – А.Ә.)

деп жазса, Сайф Сараи осы жолдардың алғашқы бәйітінің ұйқасын, мағынасын және өлең өлшемін пайдаланып, оны былайша түрлендіреді

Ол йузі ай-кім жиһанның жаны дүр,

Бу замана хубларының ханы дүр,

Иасмин-тән қаматы сәрвәрун

Зулфи жәннәт бағының райханы дүр|9,93-94|.

 

Аудармасы:

Ол ай жүзді бұл әлемнің жаны дүр,

Бұл замана сұлуларының ханы дүр.

Жасминнен хош иісті кипариске дейін өсетін,

Шашы жаннат бағының райханы дүр.

(жолма-жол аударма, ауд. – А.Ә.)

Екі ақын да өз өлеңдерінде ғазал жанрын қолданады. Мәулә Қазый Мухсинде ұйқас соңы жаны дүр – сұлтаны дүр – дәвроны дүр деп аяқталса, Сайф Сараи жаны дүр – ханы дүр – райханы дүр деп көркем ұйқастырады. Екеуі де қыздың  сипатын жырларына қосып, махаббат тақырыбын қозғайды. Өлеңдеріне өзек болған сұлшуды бірі «қыз біткеннің сұлтаны» деп суреттесе , екіншісі оны «сұлулардың ханы» деп әспеттейді. С.Сараи оның шашын, тіпті ,жәннәт бағына сән берген райхан гүлінің  қош иісіне теңейді.  бүйірден қысқан моңғолдар  мен кресшілергше қарсы соғсысқа қатысқан. Мұсылман бауырларына көмек қолын созған  әскерлермен бірге жалынды жырлармен сарбаздар рухын көтеретін ақындар да Мысыр жеріне қоныс аударып, уә хып,көшірген. Тіпті, кейбіреулері шайқас күндерінде де өзінің аудармалары мен  көшірмелерін эандарынан тастамаған. Осындай ақындардыщң бірі Берке Факиһ еді.

Берке Факиһ дегеніміз кім? Оның  өмірі  туралы не білеміз?Бұл  сұрақтарға жауап беретін дерек көзі – ақынның өз өлеңі. Ол өлең Құтыбтың «Хусрау уә Шырын »   атты нәзиралық үлгідегі  поэмасының соңына жазылған|30,301-303|. Бір ескерте кететін жайт,Құтыбтың шығармасы бізге тек осы Берке Факикһтың көшірмесі арқылы ғана жеткен. «Хусрау уә Шырынның» соңына Берке Факиһ көшірмесі ретінде өзінің аты-жөнін араб тілінде  төмендегіше көрсетеді: «Тәммәт би-ауни-л-ләһи уә хусни тауфиқиһи алә йәдил-абди әд-ди иф ән-нәхиф әр-рәжии ғуфран раббиһи Берке ибн Бераказ Қандуд ибн  Идгу әл-жинс әл-қибжақи фи хамис уә ишрин мин шәһри сафар сәнәти хамса уә сәмәнин уә сәб а мийати»|30,300|(«Жеті жүз  сексен бесінші жылы сафар айында Алланың жақсылығы мен көмегі арқасында Раббысының кешірімімен үміткер, әлсіз құлы, қыпшақтан шыққан Берке ибн Бераказ Қандуд ибн  Идгудің қолымен жазылып бітті» Ауд.-А.Ә.). Жоғарыда көргеніміздей Берке өз әкесінің Бераказ Қандуд екенін, атасының Идгу есімді кісі болғанын, қыпшақ руынан шыққандығын анық жазады. Сондай-ақ ақын :

Атым Берке Факиһ деп аталады,

Өзім мүмин-мұсылманмын, негізім қыпшақ.

Немесе,

Осымен атақтымын Мысырда өзім

Факиһ деп айтады екі лкөзім (халық)|30,302:33,41|,-

(Жолма-жол аударма, Ауд.- А.Ә.)

Деп өзі туралы мағұлматты нақтылай түседі.

Факиһ кісі есімі емес. Ол- лауазымның аты. «Факиһ»  арабша «заңгер», «шариғат заңын білуші» деген мағына береді. Мұсылман елдерінде кісінің атқарған қызыметі мен атау кең өріс алған. Мысалы, мәмлүктер тұсындағы әскери «Атабек» шені кісі есімімен қатар жүрген. «Атабек» сөзін тшүркі мәмлүктері «қолбасшы» мағынасында қолданған |31,73|.Сондай-ақ, парсы поэзиясының классигі Хафиздің шын аты – Шамсаддин Мұхаммед болған. Ол Құранды,шариғат заңдарын, өлең-жырларды көп жаттағандықтан осылай аталған|32,122|. Ақын «екі көзім» деп адамдарды айтып отырса керек.Себебі, арабтар «екі қолдың арасындағы», «екі көздегі» деген сөз тіркестерін екінші мағына ретінде қарсы алдында тұрған затқа немесе адамға қатысты қолданады. Осыған қарағанда халық ақының есіміне «Факиһ» атауын қосып, оБерке Факиһ, яғни,шариғат заңын білуші,заңгер Берке  деп атаған.

Берке  «Хусрау уә Шырынды» көшіріп және  бітірген кезде яғни,785\1382 жылы Мысырда бахрилік мәмлүктердің билігі аяқталып, бурждық мәмлүктер үстемдік құрған еді. Бұл уақытта еуропалық кресшілер әлі де Мысыр жеріне шабуылдарын тоқтатпаған.Осындай шабуылдардың бірінде еуропалықтар Александрияны басып алады|31,263|.Қысылтаяң шақта жат жердегі қандас бауырларына қыпшақ жерінен көмекке әскер келеді. Қалың қлмен бірге Берке Факиһ те Алтын Бұға есімді бекке ілесіп Александрияны кәпірлерден (кресшілерден) азат етуге қатысады. Бұл жөнінде ақын:

Келіп Ескендірге соғысу (азат ету) үшін,

Алайын деп кәпірден мүмін үшін.

Жауынгермін,сақсышсмын етім қалыс(таза)

Етейін деп кәпірден алыс|30,301:33,40|,-

(Жолма-жол аударма. Ауд-А.Ә.)

деп келу мақсатын поэзиялық көркем тілмен жеткізеді де, өзінің қожасы жайында:

Алтынбұға еді ол, бұрынғы аты,

Өзі ғалым,сабырлы хан,тілі тәтті,

Ере келді мен де оның қасына,

Құлы деп айтадыоның атына…

…Алттынбұға бек пенен қылдым сапарды,

Қырайын деп келдім осы кәпірді|30,301;33,40|,-

(Жолма-жол аударма, ауд.-А.Ә.)

деп Алтынбұғаның ғалымдығын,сабырлылығын,сөзге шешен жан екендігін мақтанышпен жырлайды. Ақын мәмүліктер жеріндегі түркі-қыпшақтар арасындағы бұл бек Құтлықожа днп те аталатынын көрсетудіде ұмытпайды.

Аталған атағы Құтлықожа.

Хақ оны  қылсын екі длүниде қожа.

Құлынан дұға осы ғұмыушар  бойында

Жауыздық көрмесін күн-ай бтарында |30,301;33,41|,-

(жолма-жол аударма, ауд.-А.Ә.)

деп Алтынбұға-Құтлықожаға дұға оқыған Берке Факиһ құдайдан қожасының жамандық көрмеуін тілейді. Оған өмір бойы тілекші болмақ екі бәйтке сыйдырады.

Ақын Құтыбтың «Хусрау уә Шырын» поэмасының соңына ждазған 102 жол өлеңін  екі кезеңде шығарған секілді. Бір кездері Алтынқожа-Құтлықожа бектің жеке хатшысы,көшірмешісі,заңгері болып аты шыққан Берке өмірінің соңғы жылдарында қыйыншылықпен және жоқшылықпен күн кешеді.Бұрынғыдай халық та оған көп көңіл бөлмейді. Үкілеп ұстаған қөожайыны да бұл кездеріқасында жоқ болғанға ұқсайды. Шамасы бұл уақытта Алтынқожа-Құтлықожа фәни дүниеден өтуі де мүмкін. Себебі, Берке Факиһтің өз қожасына деген сағыныш бәйіттері мен оқыған дұғасы бізді осындай ойға жетелейді. Қалай болған күнде де ақынның бұрынғы қызық дәуірі аяқталып,қатал дәуірге  душар болғанын көреміз. Шайыр:

Бұл күнде факиһ еш көңіл бөлмейді,

Факиһ деп ешкім құрмет қылмайды.

Сондай-ақ,

Қызметте жүремін не болса көшіріп,

Кейде тоқ боламын, кейде көп аш  болып |30,301;33,40|,-

(Жолма-жол аударма,ауд.-А.Ә.)

деп мұңын шағады. Ауыр тұрмыс-тіршілігіне налиды.Бұрынғы «Факиһ » деп құрметтелетін күндерін аяңсайды.Өзінің көшруші қызыметіне көңілі толмайды.

Берке өлең құрлысында Жүсіп Баласағұнның  «Құтадғу білігін» үлгі тұта отырып,оның ішіндегі  кейбір сөз тіркестерін өз жырында шебер пайдалана біледі. Берке Факиһтің шығармаларын мұқият зерттеген        Г.Т Таһиржанов  «Құтадғу біліктің» қыпшақ ақынына үлкен әсері болғанын, ақынның толымды тосы кітаптың Мысырдан табылған нұсқасындай  көшірме болғанын анықтайды. Сонымен қатар, ғалым Мысыр жеріне «Құтадғу білікті» Берке Факиһ алып барған жоқ па екен деген пікір айтады./34,169/.

Берке Факиһ алтынордалық ақын Құтыбтың “Хусрау уә Шырын” поэмасынан бөлек, авторы белгісіз “Иршаду-л-мулук уә-с-салатин” (“Патшалар мен сұлтандарға ақыл кеңес”) деген кітапты арабшадан түркі қыпшақ тіліне аударып шыққан. Аударма Александрия қаласының наибы Сайф Башманың тілегі бойынша жылғы шәууел айында ( ж.маусым) аяқталған.

Мәмлүктер билігі тұсындағы түркі әдебиетінің бір мұрасы ақын-аудармашы Шариф Амиди қолынан туындаған. Ол парсының классиг ақыны Әбулқасым Фирдауиси Тусидің «Шахнамасын»  атты поэмасын түркі тілінде сөйлетеді. Шариф Амидидің өмірі мен басқа шығармалары жайындағы деректер белгісіз.  Тек түрік ғалымы Феһми  Едхем Каратай: «Шариф сұлтан Жемнің жақын адамдарынан еді. Мысырға кетіп, сол жақта  «шахнаманы» он жылда тәжімалап, сұлтан Кансуһ Гуриге сыйға тартады»|35,8|,-деп жазады. Мұны атақты түрколг ғалым Ә.Нәжіп те өз еңбегінде келтіріп, осы пікірге қосылады.|8,39|.

Осы жерде Феһми Едхем Картай атап өткен Кансуһ Гуридің есіміне тоқталсақ, сұлтанның дұрыс және толық аты-жөні әл-Ашраф Әбунасыр Ханисауыһ әл-Ғаури деп жазылады. Ханисауыһ әл-Ғаури жайында қысқаша айтып оөтер  болсақ, ол сұлтан Қоайтбайдан кейін , яғни 1501 жылы таққа отырады. Қайтбайдың өлімінен кейінгі қысқа уақытта  таққа талас басталып,аз ғана мезгілде елді бірнеше сұлтан басқарған болатын.Олар бтиилік үшін бірін-бір өлтіріп, қамап,жер аудартып бақталастарын тақтан тайдырып отырды. Осындай тақ таласта мәмлүктердің ең жоғарғы лауазымын алған Ханисауық әл-Ғаури елді ұзақ жыл басқарады. Сұлтан Ханисауыһ әл-Ғаури билік құрған жылдары билік үшін тартыс бірәз тынышталады.

Қанисауыһ әл-Ғауридің есімі тек билеуші ретінде ғана емес, сонымен қатар, ақындығымен де жақсы таныс. Сұлтан әл-Ашыраф Ханисауыһ әл-Ғаури мен бірнеше ақынның шығармалары топтасқан жинақ барбара Филнинг тарапынан табылған[27,80]. Сондай-ақ,ол өз айналасына түрлі шайырлар мен талант иелерін топтастырады. Ғылым мен әдебиеттің өркендеуіне үлес қосқан ол кейбір кітаптардың шығуына өзі басшылық жасайды.

Міне,осындаймұсылман әлеміне белгілі адамның есімін ғылыми зерттеу және танымдық мақала лар мен еңбектерде әр-түрлі жазып келеді. Мәселен, «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» атты еңбекте  сұлтанның есімі «Кансух Гури» деп жазылады. [36,41]. Ал, татар ғалымы Р.Ф. Исламов бұл есімді  «Кансау әл-Гаури» деп береді және бірнеше мәрте осы атауды өз зерттеуінде қолданады. [34,154,-159]. Тіпті, әлемге аты мәшһүр түркітанушылар А.Зайочкоский мен Ә.Нәжіптің дже еңбектерінде сұлтанның ресімі түрліше жазылады. Нәжіп өз зерттеуінде мәмлүк сұлтанының есімі «Кансу Гури» деп көрсетіп : «Гури псевдоним Кансу  и озночает «Мыслитель»»[8,38-40],- деп түсніктеме береді.

Поляк ғалымы, түркітанушы А.Зайочковский 1965 жылы яғни,965 жылы Варшава қаласында «Turecka wersja Sah-name z Egiptu mamelukiego» деген кітабын жазады. Бұл кітап  Фирдауиси Тусидің «Шаһнаме» атты шығармасының түркі тіліне аударлуын зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, кітапта аты аталған поэма тәжімасының  фотокөшірмесі транскрипсиясы қоса берілген. А.Зайоковский осы зерттуінде сұлтанның есімін «Қансав  Ғаври» [35,8] деп көрсетеді.

Поляк ғалымы келтірген фотокөшірменің алғашқы бетінде : «Би-рәсми хиззаниһи мәуләнә әл-мақаму әш-шарифу әс-султану мәлку риқабу әл-умуми-с-султан  әл-мәлику-л-мулук әл-Ашраф Әбу Насыр Канисауһ әл- Ғаури азза насруһу уә хулидә мулкуһу әмин»[35,486],-деп жазылған. Мұны қазақ тіліне аударсақ Қанисауһ әл- «Аса мәртебелі сұлтан, халықтарды үстінен қарайтын  бақылаушыәмір, патшалардың патшасы әл-Ашраф Әбу Насыр Канисауһ әл-Ғауридің  қазынасына арналады. Оның жеңісі асқақтап , патшалығы сақталсын.Әмин»,-болып шығады. А.Зайочковский тіпті,  Канисаух әл-Ғауридің замандасы,әрі «шаһнаманы» түркі тілінде сөйлеткен аудармашы –ақынның :

Жиһан султаны Ғаури Канисаух хан ,

Замануң айни ичре олур инсан [35,471].

Аудармасы:

Жиһан сұлтаны Ғаури Канисаух хан ,

Заманның көзі  түскен ол бір инсан,-

(Жолма-жол аударма, ауд.-А.Ә.)

деген жыр жолдарын транскрипсиялап, сұлтан есімінің Қанисауық екеніне аса ыждаһаттықпен мән беріп өлтсе де [35,43],өзінің пікірінен айнымайды.

Біз өз зерттеумізде А.Зайочковскийдің жарыққа шығарған «Шаһнаманың» фотокөшірмесіне және мәмлүктер кезеңін зерттеген араб тарихшыларының  деректерін негізге  ала отырып түркі тектес сұлтан есімін әл –Ашраф Әбу Насыр Қансауһ әл-Ғаури деп атаймыз.

Сонымен,Қансауһ әл-Ғаури қарамағына барған Шариф Амиди  Фирдауиси шығармасын он жылдай аударады. Бұл жөнінде  аудармашы түркі-қыпшақ тілінде: «Бу китабтиң назмыны мәуләнә султан азза насруһу әл-Ғаури әууәл султанат йылында ибтәдә йылындық он йылда тәмәм олынды. Аның дәуләтінде итмам ершді…»(«Бұл кітаптың өлңі жеңістері асқақтаған сұлтан әл-Ғури мырзаның алғаш сұлтан болған жылында басталып, он жылда тәмамдалды. Оның билігі  тұсында толық аяқталды»)[30,282],- деп жазады да, қай жылы аяқталғаны жайында араб тілінде: «Тәмә әл-китабу би-ауни әл-мәлики әл- уәһһаби  дахуату-н-нәһәри йауму-л-ахад сәни шәһру зул-хижжатил-харам сәнәту ‘ашара уә тис’y мийәти мин һижрати нәбәуиәти ‘аләйһи афдалу-с- салауат уә әкмәлу-т-тахийат” (“Кітап барлығын сыйлаушы патшаның/ Алланың бір сипаты – А.Ә./ көмегімен пайғамбар, оған ең Абзал салауаттар мен сәлемдер болсын, һижраның тоғыз жүз он алтыншы жылында, қасиетті зульхижжа айының екінші жексенбісінде түске дейін аяқталды”) |35, 282|, деп нақты көрсетеді. “Шаһнаманы” парсы тілінене аударған түркіқыпшақ ақыны аударма соңына  өзінің толыұ аты-жөнін Хусейн ибн Хасан бин Мухаммад әл-Хусейни әл-Ханифи  деп жазады|35,282|. Осыған қарағанда Шариф Амиди ақынның лақап есімі болуы мүмкін.

Мәмлүктер билігі тұсында қыпшақ тілінде жазылған кітаптардың бірі “Муният-ул-ғуззат” деп аталады. Арабтар  түркілерді “Ғуз” (көпше түрі- “Ғуззат” ) деп те атаған. “Ғуз” сөзі  “оғыз” атауынан шыққан. Сыр бойынан Кіші Азия жеріне жылжыған селжүктердің негізгі құпамын толықтырған оғыз-қарлұқ тайпалары ержүректілігімен  бір беделге ие болған еді. Сондықтан да арабтар арасында оғыз атауы қыпшақтар билікке келгенге дейін түркі сөзінің баламасы болды. “Түркілердің тілегі” деген мағына беретін бұл шығарманы аты-жөні белгісіз бір аудармашы Тимур бектің әмірі бойынша Мысыр жерінде араб тілінен аударған.

Біздің заманымызға дейін  “Муният-ул-ғуззат” шығармасының бір қолжазбасы ғана жеткен. Ол Стамбулдағы Топканы сарайында орналасқан кітапхананың  Ш.Ахмет атындағы бөлімінде 3468 нөмірімен тіркелген. Кітап мәтіні қалың қағазға жазылған 115 беттен тұрады. Араб тіліндегі алғашқы беттері 7 жолдан. Ал қалған беттері 9 жолдан тұрады.  Кітаптың басы мен соңы қызыл қағазбен түптеліп, алтынмен апталған жазулармен, оюлармен өрнектелген. Сыртқы мұқабасы қоңыр түске қаныққан қой терісінен жасалған. Бұл қолжазбаның соңғы бетіндегі мағлұматтарда кітап Алтынбұға есімді батырға арналып, қазіргі жыл санау бойынша 1446-1447жылдар шамасында көшіріліп жазылғандығы көрсетілген. Аталған Алтынбұға кәпірлерден  Александрияны азат етуге мұсылмандарға көмекке барған Алтынбұға-Құтлықожа бек болуы да мүмкін.  Егер екі Алтынбұға бір болса онда кітапты көшіруші Берке Факиһ емеспе екен деген заңды сұрақ туады. Бірақ бұл нақтылауды қажет етеді.

       “Муният-ул-ғуззат” шығармасы соғыс өнеріне байланысты жазылған. Соғыста ең жиі қолданылатын тәсілдердіегжей тегжейлі түсіндірген кітап алты бқлімнен тұрады.  Олар:

        Атқа міну. Бұл бөлімде атқа міну тәсілі, ер тоқымсыз атқа отыру жолы, ер тұрман, үзеңгі сынды ат әбзелдерінің қандай болу керектігі, атты тынықтыру, баптау әдісі жазылған.

        Сүңгі ұстау. Мұнда Мухдиси, Сағри, Шами, Хорасани сияқты сүңгі ұстау тәсілдері мен бір тәсілден  екіншісіне өту жолы, найзаласу әдісі, сүңгі түрлері айтылған.

    Қылыш ұстау. Бқл бқләмде Емен, Қыла, Үнді, Фаранжи, Сүлеймен, Бамашықи сияқты қылыштардың ерекшеліктері, қылышты ұстау, дқрыс пайдалану, қынапқа салу тәртібі берілген.

    Қалқан ұстау. Бұл бөлім Станбул қолжазбасында жоқ.

    Оқ ату. Кітапта оқ ату бқлімінің бас жағы жоқ. Бұл бөлімде Садақты тарту, көздеу,  қамалға оқ жаудыру жолы, ат үстінде қалай садақ тарту тәсілі баяндалған.

Доп ату. Бұл бөлімде таяқпен допты ұру ойыны жазылған. Ойын соғыс өнеріне баулиды. Мұнда допты ұру, таяқ саны, ойнайтын жердің көлемі, ойынға қатусышылардың саны, ойын ережесі жазылған.

“Муният-ул-ғуззат” кітабы әскери өнерге арнап жазылғандықтан әдби шығармаға саналмайды. Жазылу стилі де ауыз екі тілмен құрастырылған. Шығарманың тілі жөнінде Я.Екманн: “Асыл қыпшақ тілінде жазылған”, – деп анықтама береді.

Халық және оның тарихыменен айырылмастай болып байланысқан әдеби тіл, ауыз әдебиеті, сондай ақ, жазба мұралар ХІІІ-ХІV ғасырлардағы  түркі-қыпшақ әдебиетін шырқау биікке жеткізді. Алтын Орда, Хорезм, Мысыр мен Сирия жерінде үстемдік алған түркі тілі жайында көптеген  кітаптар жазылды. Араб, парсы тілшілері түркі тілін үйреніп білу үшін түрлі грамматикалық  оқулықтар, сөздіктер құрастырды. Әдебиетші ғалымдар араб,парсы тіліндегі шығармаларды түркі тіліне нәзиралық жолмен аударды. Сайф Сараи, Хорезми, Берке Факиһ, Құтыб, Шариф Амиди сынды шайырлар парсы әдебиеттің классикалық шығармаларымен сусындап, оларға еліктеп өздері де көркем туындыны өмірге әкелді. Тарихи отанынан сан қилы себеппен Мысыр жеріне қоныс аударған түркі ақындары еңбектерін сұлтандар мен әмірлерге арнады. Шығармаларын гуманистік ой толғамдар мен махаббаты арқау еткен мысырлық түркі-қыпшақ  шайырларының қатарын Мәуләнә Қазый Мухсин, Мәуләнә ‘Имад Мәуләуи,  Әбдулмажид, Тоғлы Хожа, Хасан-оғлы сынды бірнеше ақындар  толтырды. Демек, жат жұрттағы  түркі-қыпшақ әдебиетінің өкілдері мен олардың мұраларын жинау кезек күттірмес іс-шараға саналады.