«АЗОВ» ПЕН «КЕРЧЬ» АТАУЛАРЫНЫҢ ТӨРКІНІ ҚАЙ ТІЛДЕ?

3. «Парасат» №9. ПАРАСАТ. 13

Байбота Серікбайұлы ҚОШЫМ-НОҒАЙ

 

 

«АЗОВ» ПЕН «КЕРЧЬ» АТАУЛАРЫНЫҢ ТӨРКІНІ ҚАЙ ТІЛДЕ?

Жеті жұрт басқан Азов теңізінің жағалуы мен Керчь түбегін ықылым замандардан бері қарай киммерлердің, таврлардың, скифтердің, меоттардың, ежелгі гректер мен римдіктердің, черкестер мен славяндардың, итальяндар мен арабтардың мекендегіне жөнінде жазылған түрлі тарихи деректер бар екені ғылыми әдебиеттерден мәлім. Әр халық өздері мекендеген жаңа қоңыстарына өз атауларын таңады, яки бұрыннан белгілі топонимдерді өз тілдеріне ыңғайлап атайды. Ішінара келімсектердің бұрыннан қолданыста бар атауды өз тілдеріне аударып алуы да кездеседі. Сондықтан да болар, орыс ғалымдары Г.Галкин мен В.Коровин Азов теңізінің 421 атауы, ал Керчь бұғазының 200 атауы бар екенің айатады. Солай болса, солай да шығар…

«Бесспорна связь названия моря с именем города Азов. В античную эпоху это был Танаис. С ХІ века, когда половцы захватили древнерусское Тмутараканское княжество, — Азак, Ассак. И с конца ХІҮ века Азак постепенно превратился в Азов (Озов, Язов)», — дейді олар («Наука и жизнь», №12, 1990). Демек «Азов» топонимінің төркі қыпшақтар мен ежелгі орыс кнәздігі бетпе-бет келген ХІ ғасырдағы «Азақ» (аз+оқ) екені тайға таңба басқандай анық болып тұр. Г.Галкин мен В.Коровиннің пікірі бойынша: «…пожалуй, ближе всех к истине те, кто объясняет происхождение имени Азов из тюркского «азак» — низкое, болотистое место. Эта точка зрения подкрепляется и многими другими названиями моря: латинское Палус (по-латински «болото»), Меотида (от меотов — «жителей болото»), Таман (по черкессого «темен» — болото) и др.» (бұл да сонда).

Азов теңізінің және ондағы шаһардың атауы қазақ фольклоры мен ортағасырлықж жыраулар поэзиясында Азаулы аталғаны әлі күнге ұмыт бола қойған жоқ.

«Азау, Азау дегенің

Әл-Ғұсман-паша жұрты екен,

Діни ісләмнің кірті екен.

Азаудың ер Доспамбет ағасы

Азаудың бір бұрышындай нарты екен!

Білейм мен жаман күн

Болатсыз қылыш кесерін,

Айналасы алты жылдың ішінде

Есақай, Қосай — екі ұл

Азау билеп өсерін!» — дейді Доспамбет жырау. Немесе жыраудың тағы бір өлеңіне құлақ түріп көріңіз:

«Айнала бұлақ бас — Тең,

Азаулының Стамбұлдан несі кем.

Азаулының Айдамет Ер Доспамбет ағаның

Хан ұлына несі жоқ,

Би ұлынан несі кем!

Тәңірінің өзі берген күнінде

Хан ұлынан артық еді менім несібем!

Азаулыда аға болған ерлер көп еді,

Әйтсе де алмаға ат байлағаны жоқ еді!» («Жеті ғасыр жырлайды». Алматы, «Жазушы», 200. 24-бет).

Бұл деректер орыс жылнамаларында «Азов» (Озов, Язов) деп түскен атаудың тілімізде «Азау» (аз+оқ) болып айтылғанын, ол жерді мекендеген халықтың азаулы екенің есімізге түсіріп отыр. Бұл атаудың көне түркі тайпасы аз этнонимімен тікелей қатысты бар деп ұғынамыз: аз+оқ+ілі. Көне түркі жазба ескерткіштерінде аз өалқы жөнінде аз айтылмайды: «Ечүміз-апамыз тутмыс йер-суб ідісіз болмасун», — тійін, аз будунығ ітіп, йаратып… Барс бек ертті» — «Ата-бабамыз ұстаған жер-сі иессіз болмасын», -деп аз халқын құрап, ұйыстырып… Барс (оларға) бек болды» (Ғ.Айдаров, «Күлтегін ескерткіші». Алматы, «Ана тілі», 1995. 175-бет). Яғни бұл аз+оқ+ілі тіркесі «аз тайпасының елі», «аз тайпасының жұрты» деген мағына береді. Тіліміздегі үндестік заңы қ// ғ// у// в дыбыстарының сәйкестігіне байланысты бұл атаудың түбірін адам танымастай өзгеріске ұшыратты.

Қазақтың ауызша шежірелерінің бірінде Әбірқайырдың Қазақ, Ұзақ, Разақ деген балалары болыпты-мыс делінеді. Қазақтан Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс тарайды. Ұзақтан Ноғай, Разақтан Созақ пен Қарақалпақ туады дейді. Ал «Қырымның қырық батыры» атты ноғайлы жырларының қазақ пен ноғайға ортақ мұра екені бесенеден белгілі. Осындағы «Ұзақ» атауы мен «Азау» (аз-оқ) топонимінің (ол әуелі этоним болған) байланысын аңғару аса қиындық туғыза қоймайды.

Сондай-ақ аталмыш авторлар Керчь бұғазының атауы жөнінде де өз ойларын ортаға салады: «Столь же несомненна связь названий Керченского пролива и города на его берегу. Впервые современное название города Керчь вместе с турецкой крепостью Еникале отошла к России, на русских картах

появляются название сначала Керчь-Еникальского, а потом Керченского пролива.

И у этого названия много объяснений, но географическому положению города и пролива более других подходит происхождение его от славянского слова къркъ — горло, горловина (сосуда), подразумевая сужение протока для воды между двумя морями» (бұл да сонда).

Жоғарыда келтіріліп отырған үзіндіде кездесетін түріктердің Еникале қорғанының «жаңа қала» деген ұғым беретінін аңғару ешқандай да қиын емес. Ал «жаңа қала» Еникалемен бірге орыстардың қоластына көшкен Керчь атауының славянның «къркъ» сөзінен пайда болуы күмән тудырмай ма? Әрине, бұлай болуы мүмкін емес. «Керіш» сөзі біздің тілдік қорымызда ежелден бар. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне көз салыңыз: «КЕРІШ зат. Топырақ, құмы қатып қалған жер қыртысы. Өзен түбі таза құмайт, қатқыл керіш болғандықтан, су айнадай мөлдір боп сырғиды (М.Әуезов, Абай жолы.). Ғылым тілінде Шұбар жері сары керішке жатқызылады (М.Мырзақұлов, Ақық.). («Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі». ІҮ том. 646-бет. Алматы, «Ғылым», 1979).

Яғни ежелгі және ортағасырлық түркі халықтары қоныстанған мекендердің атауына қатысты өзге ұлт өкіклдерінің топонимикалық зерттеулеріне бір уақ сын көзімен қарағанымыздың еш айыбы жоқ. Ол бізді шындыққа қарай жетелейді.