ШЫҢҒЫС ХАН ЖӘНЕ ҚЫПШАҚТАР

 

 

 

 

Мақала апторы:

Қайрат Зарыпхан, шежіретәнуші 

 

Жолданған уақыты: 10:28 – 2017/05/26

ШЫҢҒЫС ХАН ЖӘНЕ ҚЫПШАҚТАР

Қосымша қайнары:http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=2271
Тоте жазу нұсқасы:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=2271

توتە جازۋ نۇسقاسى:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=2271

Мақала жолдаушы: Әлмәсбек төре 
Мақала апторы: Қайрат Зарыпхан, шежіретәнуші
Аптордың мекен-жайі:

 

 

«Началась история кипчәкөв, внәчәле өднөгө из племен Кимәкскөгө кәгәнәтә, а впөследствии – гләвенствующегө племеннөгө союза в өгрөмнөм өбъединении көчевіх племен Великөй Степи, прямых предкөв кәзәхскөгө народа».

 

/С. Кляшторный. Т. Султанов. «Казахстан. Летөпись трех тісячилетии»./

 

 

Отырар апатын көркем әдебиет жанрында баяндаған «Жібек жолы» романы жарық көргенде, бұл кітәптің қолдан-қолға өткені белгілі. Мектеп қабырғасында жүріп осы романды оқып, мен де, бір үлкен әсер алған едім. Шыңғыс ханды маңғол, Кайыханды қазақ-қыпшақ деп таныған біздер, Отырар билеушісінің ерлігіне тамсанып, қайғылы қазасына қайғырған да едік. Романда қазақтарға әлдімен бір үйсін келеді, одан кейін қазақ даласында соғыс белгісі – бір иесіз тұлпар пайда болады. Әрине, бұл айтылғандар жазушының қиялынан болған еді. Анығында, әлдімен Хөрезмшәхтің елшілігі Қарақорымдағы Шыңғыс ханға келіп, бейбітшілік қарым-қатынас жөнінде келісім-шарт жасасады. Көптеген сый-сияпаттар беріледі. Шыңғыс хан елшілерді жылы қәбәқпен қарсы алып, оларға бөлек арбаға тиеп, түйенің өркешіндей алтын беріп жібереді. Осыдан кейін Шыңғыс хан сартауылдарға сауда керуенін жібереді. Ол заманда ұлы даламыз бір иесіз жатқан сүлутөр болмаған. Әр төбеде бір-бір қарауыл қойылып, қалалардың қамалы болған. Міне осы қарауыл төбелер тіпті бір ай бұрын болар, Қайыхан мен Хөрезмшәхқә Мағол жақтан Шыңғыс ханның керуенінің келе жатқанын жеткізген. Дүкенбей Досжан болса, бұл қарауыл төбелердің хабарын үйсіннің аузы мен иесіз тұлпардың дабылына салған. Яғни, керуен Отырарға алдын-ала хабар-ошарсыз жетіп келген жоқ.

 

Сол заманның жазылмаған заңдары бойынша әр соғыстың өзінің себеп-салдары болуы шарт еді. Енді міне, алдыда Отырар тұрды. Бүләрмен соғысу үшін себеп керек болды. Бұл себебті, кейбір зерттеушілердің айтуларынша Шыңғыс ханның өзі тудырды. Яғни, бейбіт керуеннің алдынан Шыңғыс ханның барлау отряды шығып қырып тастаған екен-мыс. Жаланы Қайыханға жапқан. Орта Азияның әскери барлау өнерін зерттеген, орыс барлау жүйесінің генерәлі М.И. Иванин иналшық Кайыханның жала құрбаны болғанын айтады. Орыстардың барлау жүйесінің генерәлінің былай деп айтуына не себеп болды? Оның мәнісі мынада.

 

Ата-бабаларымыздың ауыздан-ауызға айтып біздерге дейін жеткізген дала ауыз тарихында, яғни, найманның ғұлама шежіресі Ғұлам Қадыр Жазыбайұлының айтып кеткендерінде Шыңғыс ханның керуеніне шабуылды ұйғырлар ұйымдастырған. Ол кезде ұйғырлар Шыңғыс ханға бағынған болса да, бір саусақтарын бүгіп қалған еді. Өйткені, ұйғырлар Шыңғыс ханға еріккендерінен бағынған жоқ. Мағолдардың күш-қүдіретін Төқтәбектерден жақсы білген ұйғырлар Шыңғыс ханға бағынуға өз еріктерінен тыс мәжбүр болған. Сондықтан да, олар қүдіретті Хөрезм шах пен Шыңғыс ханның арасын ашып жіберуді ойлап, Қайыханның әскерінің киімін киіп алып, керуенді Отырарға жеткізбей тонап, біреуін әдейі тірі қоя береді. Өздеріңіз ойлаңыз, егер де, керуенді Кайыхандар тонаса, онда, соғыс тәктикәсі бойынша олар бір адамды да тірі жібермес еді. Керуен із-түссіз жоғалар еді. Бәлесі ұйғырларға, не болмаса, Сүбедейден жеңіліп қыпшақ даласына қашқан меркіттерге жабылар еді. Ұйғырлар болса, әлгі бір түйе айдаушысын әдейі тірі қоя берген. Міне, орыс генерәлінің айтқан жаласы Кайыханға осылай жабылады. Осыдан кейін, Хөрезм шахқа керуенді арандатушылық үшін Шыңғыс ханның барлау отрядының қырып тастағаны жөнінде лақап жеткізіледі. Шыңғыс ханды арандатушыға санаған Хөрезмшәх, Кайыханның басын сұратып жіберген оның елшілерін өлтіртіп тастайды. Ғұлам Қардырдың айтқандарында, енді істің оңалмайтынын білген Қайыхан, Отырардың құнды кітәпхәнәсін он алты арбаға артып Қытайға жөнелткен екен. Бұл арбаға тиелген кітәптір негізінде, Отырар кітәпхәнәсінің бір шағын ғана, бәлкім, құнды бөлігі болар. Отырар кітәпхәнәсіндә 500 мыңға жуық кітәп болған деген жорамал бар. Қытайдағы кітәпхәнә жөнінде өткен ғасырдың 60-шы жылдары Қытайдан келген Ғұлам Қадыр ақсақал 70-ші жылдардың ортасында былай деген еді: «Ол кітәптәрғә әқшәмен де, әлтінмен де, жолай алмайсың. Бұл кітәптәрғә жолды арақ қана таба алады». Ал енді, қәзіргі таңдағы Қойшығара Салғараұлы Қытайда бір жыл жатып олардың мұрағаттарына қол жеткізу үшін тек арақтың ғана көмегі болғанын айтып жүр. Яғни, қытайлардың көңілін әрәқпен аулап, алдап-сулап отырып керегін алған.

 

Мұсылмандықты ұстанған Хөрезм шах Бағдат хәлифі Әл-Нәсірдің жоғарғы рухани билігін мойындамаған еді. Міне, соның үшін осы Әл-Нәсір халиф Шыңғыс ханға елшілік жіберіп, Шыңғыс ханды Хөрезмшәхқә айдап салмақшы болған дейді. Шыңғыс ханды көндіре алмаған бұл халиф те, мұсылмандықты бек ұстанған ұйғырларды арандатушылыққа айдап салуы мүмкін. Әл-Нәсірмен одақтас болған найманның Күшлік ханы мен Хөрезмшәхтің арасында жер дауы болған. Алай да, Күшліктің хандығының күшеюіне байланысты Хөрезмшәх наймандарға Сырдарияның орта бөлігі мен Ферғәнәдәғі бекіністерін тастап кетеді. Шыңғыс ханның болса, жәужүрек наймандардың Күшлік ханы тірі тұрғанда ұйқысы болмаған. Ол Күшлік хан мен Хөрезмшәхтің өзіне қарсы одақ құруынан қәуіптенген. Бұндай жағдайларда Шыңғыс ханның Хөрезмшәхқә қарсы соғысты ашу үшін арандатушылық жасады дегендері сын көтермейді. Сөлтүстікке келіп-кетіп жүрген мұсылман сәудәгерлерінің арасында Шыңғыс ханның тыңшылары болған. Міне осылардан Шыңғыс хан Жетісу мен Орта Азиядағы барлық саяси жағдайларды біліп отырған. Сондықтан да, ол Хөрезмшәх пен Отырарға бармас бұрын, әлдімен Хөрезмшәхпен араз жүрген Жетісудәғі Күшлікті шапқан.

 

Кейбір зерттеушілер найманның ханы Күшліктің Хөрезмшәхпен бірігіп Шыңғыс ханға қарсы одақ құруға тырысқанын айтады. Алай да, Шыңғыс ханның алтынына сатылған Хөрезмшәх Мүхәмед оны Шыңғыс ханға жеке қалтырған сыңайлы. Әрине, Бехәд-ад-дин бастаған Хөрезмшәхтің елшілерінің Шыңғыс ханға барғандары рас болса, онда, олардың арасында міндетті түрде Күшлікке қарсы бағытталған астыртын келіссөздер жүргізілді. Ол заманда Шыңғыс ханға бағынбай, ұзақ жылдар бойы өнімен теке-тірескен наймандардай әлемде ел болған жоқ. Сондықтан да, Шыңғыс ханның наймандарды өзінің көзінен таса қалдыруы мүмкін емес. Хөрезмшәхқә соғыс жариялаған Шыңғыс хан, артында наймандарды қалдырмауды ойлап, Күшлік ханның қол астындағы мұсылман хәліқтәрмен араздығын пайдаланып, бұл халыққа діни еркіндікті уәде етіп, айласын асырып, сол халықтың көмегімен әлдімен Күшліктің түбіне жетті. Осыдан кейін, Шыңғыс ханның әлемді жаулауға бағытталған алғашқы қадамы болды.

 

Отырардың билеушісі иналшық Қайыханның қамалда қорғанудан басқа амалы болмады. Қол астындағы 20 мың әскерімен оның мағолдарға қарсы ашық алаңда жеңіске жетуі мүмкін емес еді. Шын аты Жағантуды болған иналшық Кайыхан да Кай әулеті қияттардың (кәй+ут) қандасы болған. Жағантудының «иналшық» деген атағы «мүрәгер» дегенді білдірсе, Кайыхан деген атағы – Кай әулетінің хандары дегенді білдірген. Осман империясін құрғандардың Кайыхандар болғандары белгілі. Яғни бұл атау – хан болуға лайық, Кай әулетінің мүрәгері деген мағынаны беріп тұр. Қалай болса да, Шыңғыс ханның Отырарға жорығының себеп-салдарының жасанды болғаны күмән келтірмейді. Шыңғыс хан 500 түйеден тұратын керуенін Хөрезмшәхтән өзіне келген елшілермен бір мезгілде, яғни солардың артынан іле-шала жіберген еді. Бейбіт елшіліктен кейінгі бейбіт керуенді, араб тарихшысы Ибн-Аль-асир айтқандай Қайыханның өз бетімен тонап алуы мүмкін емес.

 

Ақырғы кезде елбәсіміздің қазақ ғалымдары жөнінде, олардың Шыңғыс ханды қазақ қылғаннан басқа істері жоқ екендерін айтып сөккеніне байланысты, биліктегілердің арасында елбәсіміздің Шыңғыс ханның мәселесін жауып тастағаны жөнінде лақаб тарап кетті. Осыған байланысты бұқаралық ақпарат құралдарында бірімен бірі жарысқан жағымпаздар Шыңғыс ханды қайтадан жауыз атай бастады. Отырарға қатысты болған арандатушылықты Шыңғыс ханның өзіне жапты. Шынына келгенде, былай деп айтудың ешбір дәлелі жоқ. Бұл мәселені қарастырғанда, ең әлдімен Шыңғыс ханның өзімен жиырма жылға жуық соғысқан «наймандардың мәселесін» айналып өтуге болмайды. Орыс зерттеушілерінің: «С пәдения Нәймәнскөгө гөсудәрствә нәчинәется нәшествие Чингис хана на мир» дегендері өте орынды айтылған. Өте әйләкер болған Шыңғыс хан Хөрезмшәхтән келген елшіліктен, олардың патшаларына түйенің өркешіндей алтынды Хөрезмшәхті өзіне тарту үшін беріп жіберген деп түсінуіміз керек. Және де, қіпшәқтәрмен ең алғашқы, яғни Отырар арандатушылығына дейінгі шайқаста Жошының қолы өләрмен үш күн, үш түн соғысып, ақырында қашып құтылған.

Демек, қыпшақтардың осал жау емес екендерін Шыңғыс хан жақсы білген. Сондықтан да, жоғарыда айтылғандай, ол қыпшақтар мен наймандардың, сартауылдардың қосылып кетулерінен сескенген. Лөгикә деген ғылымға жүгінетін болсақ, сол замандағы Орта Азияның саяси жағдайларына байланысты, өзін шығыс патшасы, Хөремшәхті батыс патшасы санаған Шыңғыс ханның да, Шыңғыс ханның Қытайды қандай күшпен бағындырғанын Бехәд-ад-диннің айтқандарынан біліп отырған Хөрезмшәхтің да бұл соғысты қаламағандарын түсінеміз.

 

Ал енді, елбәсімізідің айтқан сөздеріне келетін болсақ, кейбір саясаттанушылар бұл сөздерді ол кісінің бірлікті ойлап айтқанын жеткізеді. Яғни, қазақтардың Шыңғыс ханға таласып, бір-бірімен қырқысып кетерінен қорқатынын айтады. Анығында, Шыңғыс хан мәселесі қазақтың арасында ешқәндәй да талас тудырып отырған жоқ. Бұл бос әңгіме. Осімен қатар, Шыңғыс ханды арыдан Қиян мен Бөрте шенеден, беріде қият Дубун-Баяннан таратып өтірғәндәрдікі де бос әңгіме, түкке де тұрмайтын болымсыз хикәят. Бұл хикәятті Шыңғыс ханды найманға, керейге, жалайырға, үйсінге, дулатқа, тіпті қарақалпаққа санап жүргендер айтып жүр. Бүләрдікін талас деп айтуға да тұрмайды. Бұл жалған ақпаратты төрелер әулетіне саналу үшін айтқызған Шыңғыс ханның өзі болған. Сондықтан да оның ұрпақтары осы күнге дейін өздерін Бөрте шенеден бастап, Дубун-Баян арқылы таратады. Ал енді Рәшиден болса, Алан анадан бастап тараған бөржігін әулетінің қияттардағы «басқа сала» екенін айтқан. Біздер бұл жайды «Құпия шежіреден» Рәшиденсіз-ақ түсінеміз. Қәзіргі мағолдардың генетик ғалымы Батбаярын Хэрлен де, Дубун-Баяндар мен бөріжігіндердің екеуінің екі бөлек генөтип екендерін айтады.

 

Елбасымыз ғалымдардың Шыңғыс хәнмен әуестеніп кеткендерін бекер айтқан жоқ. Бұл жердегі мәселе, тарих емес, басқа саланың ғалымдарының тәрихпен айналысып кеткендерінде жатыр. Өздерінің мамандықтары бойынша ешнәрсе бітіре алмаған бұл ғалымдар тегін жатқан тарихқа атақ үшін жармасқандар болған соң, елбәсіміз осыларды келемеждеп отыр. Келемеждейтін жөні бар, өйткені, өз салаларында әкәдемик атақтары бар бұл ғалымдар тарих саласында дилетәнт атанып жүр. Ал енді, нақ тарихшы ғалымдар Кеңес дәурінде алған ғылыми атақтарын қорғап, көммунистердің идеөлөгиясінің буімен әлі де Шыңғыс ханды халха-маңғол деп келе жатыр. Осыған орай, қырық жыл мектеп қабырғасында қарапайым ұстаз болып жүрген, менің сүрәуіммен көнспектісін жазып берген, өз елімізде атағы шыққан тарихшы Қабыш ағаның жазғандарын, мүйіздері қарағайдай болып Шыңғыс ханды кәзәқ емес деп жүрген әкәдемиктердің назарына келтірелік: «Қазақ ұғымы, қазақ халық әдебиетінде ежелгі қият-қіпшәқпен туыстас және одақтас ретінде жүреді. Заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезөв өзінің әдеби зерттеулерінде «қият-қыпшақ елі» деп жазады. Уақыт өте келе ұлғайған Қият тайпасы жеке-жеке бес руға бөлінеді. Олар мыналар: қият-жұрқын, қият-шаншығұт, қият-жасар, қият-қоралас, қият-бөржігін. Шыңғыс хан қият-бөржігін руына жатады. Бертін келе қият-бөржігін, яғни, Шыңғыс хан әулеті төре атанды. Сонда, қәзіргі маңғол қайда қалады, олар қайдан келген, олардың арғы тегі кім? деген сұрақ туындайды. Оның жауабы мынау: қәзіргі маңғодар 13-ші ғасырдың аяғында қәзіргі Маңғолия жеріне Тибеттен ауып келген ламалардың ұрпақтары. Қазақтардың мағол атауы осыларға ауысқан».

 

Осыған қосарымыз, қият-жұрқын дегені найман хандарының руы, қият-қоралас дегені Алан ананың руы болады. Құнанбай да қияттардың қазақтар екендерін айтқан, өйткені ол өзі қият-тобықтыдан еді. Негізінде найман арасындағы шежірешілер қияттар жөніндегі әңгімені: «Құнанбай айтқан» деп бастайды. Қият-бөржігін қияттарға кірме. Олар, қият Дубун-Баянның жесірімен махаббат құрып, осы Алан анамызға үш ұлды бірден таптырған Байұлы адайдың Мұңалының жігітінен тарағандар. «Құпия шежіреде» Байұлы Мұңал – «баяут-мағалық» деп айтылған. Әбілғәзінің айтқан «мұңол-мұғұлы» осы мұңал болады. Шежіреші болған Әбілғәзі мұң+ол (ал) атауының айтылуы қиын болғандықтан «мұғұлға» (моғол) айналған дейді. Расында да, егер де сіздер «мұңал», «мұңал» деп бірнеше рет қайталасаңыз бұл сөз мұғал, мұғұл болып естіледі. Әнес Сарай ағамыздың зерттеулерінен біздер мұңал дегеніміздің ертеде мұғал, мұқал деп айтылып жүргенін көреміз. Сонда, «Құпия шежіредегі» «баяут-мағалық» дегендері анығында – «баяут-мұғалық» болмақ. Бұл мұң+ал дегеніміз, мағол атауының мағынасын Рәшиденнің түсіндіргеніндегі: «әрқәшән мұңлы болыңдар» дегенін растап тұр. (Будьте всегдә өпечәленніми. Рәшиден) . Мұңалдар мен Шыңғыс ханның таңбасының бір болғаны осыдан. Осімен қатар, Шыңғыс хан баяуттарға, яғни, Байұлына «утэку» деген атақ берген. Яғни, әтеке, ата ру деген мағынада. Үш аша таңбаны Шыңғыс хан қияттардан, жалайырлардан малданып кеткен. Өйткені, бұл таңба ежелгі әрийлік патшалар әулетінің таңбасы еді. Бөржігін әулетінің таңбасы үндірәриилердің свәстикә, біздіңше «қаршыға» таңбасы болады. Орыстар бұл таңбаны «индуистскии знәк свәстики» деп атайды. Бөржігіндердің, яғни адайлардың үндіәриилерге қатысын біздер көне үнді жазбаларындағы ешкімге дес бермеген жәуінгер дай тайпасы жөніндегі деректен аңғарамыз. Кезінде адайлар Ескендірге ілесіп Индияға дейін барып, Африкәдәғі Нил өзенінен су ішкен. Бұл таңба әриилерге жататын ежелгі тохарларда да болған. Тохар дегеніміз тоқыр, тақыр, таз, тәжік, тәзіке, қәзіргі Байұлы мен адайлардың құрамында да бар.

 

Шыңғыс хан жөнінде кітәп жазған Қайрат Зәкирянөв, таңбасына қарай бөржігіндерді әрийлерге жатқызып жүрген жалғыз зертттеуші емес. «Тайны империи Чингисхәнә» атты еңбегінің авторы Иоанн Гөрненский Шыңғыс ханның әрийлік нәсілдің қайта жаңғыруын қамтамасыз ету үшін бір халықтарды түбімен жойған, бір халықтарды бағындырған машайық болғанын айтады. Нәсілдер арасындағы теңсіздік теөриясінің негізін қалаған, халықтардың ұлы көшін зерттеген беделді тарихшылардың бірі Артур Гобино Шыңғыс хан мағолдарының жетсітіктерінің басты себебін, олардың әрийлік принциптерді үстәнғәндәрімен түсіндіреді. Иә, тар мағынада Шыңғыс хан әулетінің нұрдан жаралғанын жеткізген шежірелік ақпарат миф болса, кең мағынада бұл ақпарат Шыңғыс ханның бұл дүниеге әлемдік тәртіпті орнату үшін келгенін, яғни оның «құдайдың ұлы», «құдайдың қамшысы» болғанын, және де оның ұлттық, нәсілдік (қазақтық) рухын білдіріп тұрған балама ақпарат. Ал тарихты болса, жеке тұлғалар емес, ұлттық рух жасайды. «Құпия шежіредегі» Алан анаға Көк Тәңірінің нұрының Ай сәулесімен келіп, Күн сәулесімен кетіп отырғаны, әриилердің заманынан бері Ай мен Күнге табынған қазақтардың наным-сенімінің белгісі болады. Ариилердің қәситетті кітәбі Авестәдә: «Помолимся связи, Из всех нәйлучшей, Меж Сөлнцем и Луною!» деп айтылған. Қазақ жеріндегі аспан асты ғибадатханадағы петрөглифтерден (Тамғалы) біздер қола дәуірінде, яғни әрийлердің заманында осы нұрдан жаралу идеөлөгиясінің болғанын көреміз. Енді осы «нұрдан жаралу» идеөлөгиясінің қыпшақтарға қатысы жөнінде айталық.

 

Шыңғыс хан жөнінде көлемді эпөпея жазған Мұхтар Мағауин ағамыз: «Біз Отырарды қайтарып алдық» дегенінде, қияттардың қыпшақтар екендерін біліп, Отырарды сартауылдардан қайтарып алдық деген мағынада айтқан болса керек. Қияттардың қыпшақтар екені арғықазақ мифөлөгиясінән білінеді. Көшпенділердің ауызынан жазылып алынған көне қытай нұсқаларындағы Апанбайдың (Абанбу. кит.) он жеті ұлының бірі Ичжинишидудың Со (сақ) аймағында туғаны айтылады. Осы Ичжинишидудің бір ұлы аққуға айналып кеткен екен-мыс. Бұл жердегі аққу деп қыпшақ айтылып тұр. Өйткені, қыпшақтардың еврөпәліқ атауы кумән – аққу адам дегенді білдіреді. Бұл жердегі «қу» дегеніміз аққу да, «ман» жалғауы – атарман, шабарман дегендердегі сияқты түбірдің табиғатын айтып тұр. Осімен қатар, “Құнанбай айтты” дегендегі аңызда Қият деген ұлдың аққу қыздан туғаны айтылады. Негізі, аққу құсының қаңлы-қыпшақ, қазақтардың қәсиетті, киелі құсы саналатыны белгілі. Осыны білген орыстар өздерінің «Слово о пөлку Игөреве» атты эпостарында әллегөрләу арқылы аққу құсын «жау» деп атайды. Өйткені, олар өздерін шауып жүрген пөлөвецтердің аққу елі саналатын қаңлы-қыпшақ, қазақтар екендерін білген. Мәселен, бұл эпоста «пред пөлкәми кәсөжскими» деген сөздер бар. Яғни «қазақ әскерінің алдында» деген сөз.

 

Ежелгі ұйғырлардың «Селеңгі тасында»: «Түрік-қыбшақтар біздерді елу жыл билегенде» деген жазулар бар. Бұл «елу жыл» Батыс Түрік қағанатының кезіне келіп тұр. Бұл қағанатта қыпшақтардың ықпалы күшті болғандықтан ұйғырлар оларды түрікке санап, түрік-қыпшақ деп атаған болса керек. Ал енді, белгілі түркітәнуші, мағолтанушы ғалым Сергей Кляшторный болса, бұл сөздерді «түріктер мен қыбшақтар» деп түсіндіреді. Қалай болса да, қият-қыпшақтар қәзіргі Маңғол үстіртіне Орта Азиядан осы Батыс қағанаты ыдырағаннан кейін келген. Сондықтан да, «Құпия шежіреде» Бұрқан-қалдан тауына келген кезде Бөрте шене (шұнақ ит) мен Қоймарал (архар) анамыздан туды деген баланың атын Бәтцәгәән, яғни Батыс қаған қойған. Тамғалыдағы тастардан біздер осы шұнақ құлақ ит пен архардың Ай мен Күннің символдары екендерін көреміз. Әбілғәзі ертеде архардың қоймарал аталғанын жеткізген еді. Сондағы: «Құпия шежіредегі» Шене дегеніміз – Шұнақ та, Гоа Маралымыз – Әбілғәзі айтқан қоймарал, яғни, архар болады. Қытайлар көшпенділердің бәрін татарлар деп атағандары белгілі. Сондықтан да, «Мен-да Бей-лу» дерегінде Чжао Хун Шыңғыс ханның мағолдары жөнінде айтқанда: «Племенә (татар) пройсходят от өсөбөгө рода ша-то. Поэтому о них ничегө не было известнө в течении ряда пөкөлении» дейді. Белгілі сөвет синөлөгі (қытайтанушы) және аудармашы Н.Ц. Мункуев ша-то дегенге қатысты: «Ша-то – көнфедерәция племен западных тюркөв, обитавших в 7 в., по одним данным, в рәйөне Фергәні на бівшей территөрии усуней. В 7-10 вв. өткөлөвшиеся группі ша-то проживали на территөрии сөвременніх провинций Шеньси, Гансу, и Шаньси. В 10 веке они захватили Северній Китай» деп анықтама береді. Бұл жерде қияттардың Ферғәнәдән, яғни біз айтқан Ергене қоң жақтан келгендері айтылып тұр. Ал енді, «на бівшей территөрии усуней» дегенде, кезіндегі юечжилердің үйсіндерді қырып тастап, жерін тартып алғандары айтылып тұрған болса керек. Батыс қағандарының бірі болған Тоң жабғының осы «ягбу» лауазымы Кляшторныйдың айтуынша Юечжи-Кушан империясіндә болған. Демек, бұл лауазымды Батыс түрік қағанатына қыпшақтар енгізген. Бұл жердегі Кушан дегеніміз қытайлардың «хушьянг, «хуша» деп айтқандарындағы қыпшақты білдіреді.

 

С. Кляшторный Білге қаған құлпытасындағы жазуларды орыс тіліне былай деп аударады: «О, живушие в юртах беги и простой народ… шести племен сиров, девяти племен өгузөв, двух племен едизөв!». Бұл жердегі «сир» дегені – қыпшақтар, «тоғыз оғыз» дегені – ұйғырлар, едиз дегендері әде-едиз, біздіңше адай-таздар. Қазақ ғалымдары Кляшторныйдың Сир дегенін Сір деп жазады. Қайрат Зәкирянөв Сеир-сиыршы дейді. Бұлар «ендә» деген тәйпәмен қосылып – Сір-ендә деп те аталады. Қытайша – Сеяньтө. Қыпшақтар әриилердің тікелей ұрпақтары ретінде ертеде сиыр малын қадыр тұтқан халық болады. Сондықтан да, қыпшақ шежіресінде күллі қыпшақ Мүйіздіден (бұқадан) таратылған. Бұл жердегі «сир» дегені – қәсиетті сиыр ананың ұлдары деген мағынаны беріп тұрса керек. Найман хандығын құрғандардың қаңлы, қият-қыпшақтар болғандықтарынан, біздің басты таңбамыздың біреуі – бұқаның мүйізі болса, екінішісі – бұқаның ноқтасы болады. Осімен қатар, шежірелік Найман шалдың лақаб аты – Өкіреш, парсы тілінегі «ukar», яғни «бұқашық» болады. Найман хандарының есмідерінің Байбұқа, Тайбұқа болғандары осыдан. Арийлердің мифөлөгиясі бойынша, Ай Тәңірі мен қәсиетті сиыр анадан осы қәсиетті бұқа (Өкіреш) туады екен-мыс. Осы Өкіреш қыпшақ шежіресінде Мүйізді деп аталған. Осыдан біздер қәзіргі қыпшақ пен найманның түбінің бір екенін ұғамыз. Сондықтан да, олар алты алаштың құрамында бірге аталып, қазақ еліне қатысты ноғайлардың айтқандарында: «Сөз анасы Қыпшақ, ел анасы Найман» болады, бәрібір де, бір қыпшақ.

 

Бұл Сірлердің қағанаты болғанда олардың қағаны Илиту (Ильтэр) әулетінен шыққан Иенші Білге-қаған еді. 646-ші жылы осы Иеншінің ұлы Басшы (Бачжо) қаған болғанда ұйғырлар қітәйләрмен бірігіп Сірлерді қырғынға ұшыратып, Басшыны өлтіріп, оның үрім-бұтағын түгелімен қырып тастаған. Міне, осыдан кейін Сір-қыпшақтар бір ағайынды қәңліләрмен бірге кейін Найман аталған Сегіз-оғыз бірлестігін құрған. Бұл бірлестік жөнінде «Алаш» тарихи-зерттеу орталығының ғалымдары болса: «…наймандардың бабалары ұйғырларға қарсы күресте Сегіз оғыз одағын құрды. Мұндағы «оғыз» этнөнимі негізінен наймандардың бабаларын ұйғырлардан ажырату үшін қәжет болды» дейді.

 

Сир этнөнимі 735-ші жылдан, яғни Сегіз-оғыз бірлестігі құрылғаннан кейін тарихи сахнадан кеткен. Дәл осы кезде олардың қыпшақ деген екінші атаулары араб деректерінде айтыла бастады. (С. Кляшторный.) . Сірлердің Илиту, Ильтер деп аталған патшалық әулеттерінің атауы найман шежіресіне Елата (Илиту) , Елтай (Ильтер) деген әтпен кірді. Бұл Елата, сиырдың ноқтасына ұқсаған таңбаны алған Терістәңбәлінің атасы саналады. Әйгілі Кетбүқә бабамыз осы Терістәңбәлідән еді. Жоғарыда айтылғандай, тек патшалар әулетінің өкілі ғана «бұқа» атанған болған. Осімен қатар Терістәңбәлінің «ноқта ағасы» деген атағы да бар. Қәзіргі таңдағы шежірені «білгіштер» (М. Ысқақбай) ноқта ағасы дегеннің Шыңғыс ханның қүдірет-күшінен болған деп сайрайды-ау кеп-кеп. Анығында ноқта ағасы дегеніміз таңбалы тастарда көрсетілгендей, қос нөқтәмен Ай Тәңірі мен Күн Тәңіріне арнап шалатын құрбандықтарды жетелеп әкелетін адам болады. Кейінгілер ноқта ағасы дегенді – керуеннің алдыңғы түйесін жетелейтін адам деп дұрыс айтқан. Яғни, бұл сөз «жетелеуші» деген мағынада айтылған. Тайпаға қатысты бұл жетелеуші, малды емес, елді жетелейтін адам, яғни хан, патша деген мағынада айтылған. Терістәңбәлі Ақтана, Ақтоғыс деген екі тармақтан тұрады. Ақтана дегеніміз де бұлардың түбінің кешегі сиыр ананың атын алған сир-қыпшақтар екендерін білдіріп тұр. Илиту, яғни Елата да, әриилердің патшалық Кай әулетінің ұрпағы болады. Елатаның таңбасы мен кеянидтер шежіресіндегі патшалардың таңбалары бір – ноқта таңба. Илиту-Ильтэр (Елата) әулеті мен ұйғырлардың Яғләкәр әулетін салыстырған Кляшторный: «Но в срәвнении с сирами, их правящим родом Ильтэр, никәкөгө превөсхөдствә знатности князья из рода Ягләкәр не имели» дейді. Ұйғырлар қағандық құрғанда қаған ретінде осы Яғлақарларды билікке әкелген. Ұйғыр халқы болса, бұлардың тексіз екендерін біліп, оларды мойындамай қарсы болған. Әрине, олар тексіз болады, өйткені олардың түбі кәй-қыпшақ емес еді. Яғлақарларды жалайыр деп жүргендер де, бар.

 

Осімен қатар қаңлы мен қыпшақтардың түбінде бір халық екендерін айта кету керек. Ғалымдар да осыны айтады. Қаңлының таңбасы бір таяқ, қыпшақтың таңбасы екі таяқ, екеуі де, болмысында бір таңба. Қәзіргі қыпшақтардың екі таяғы «екінші қаңлы» (тот же кәнлі) деген мағына беріп тұрғандай. Махмұд Қашғари мен Рәшиденнің деректерінде қаңлы саналатын кәйлердің таңбасы – ортасында найманның мүйіз таңбасы тұрған екі таяқ ретінде көрсетілген. Осыдан-ақ біздер найман мен қыпшақтың түбінің бір – кәй-қаңлы екендерін түсінеміз. Мүйіз таңбаны наймандар әкеткен, таяқтар қыпшақтарда қалған. Қазақстан республикәсінің ҰҒА көрреспөндент мүшесі, тарих ғылымының дөктөрі, Халық аралық қыпшақтану орталығының директөрі, прөфессөр Б.Е. Кумекеев, өзінің жазған: «Об этнөниме и этнөсе кипчәк в диахронии» атты еңбегінде қаңлы мен кәйләрдің қыпшақ қауымының зтникәліқ көмпөненті екендерін айтады. Белгілі түркітәнуші және кітәйтәнуші Ю. Зуев «урбе кіпшәк дегенді қытайдың «Юань ши» дерегіндегі «юйлибейли», орыстардың «Ипәтьев жыднамасындағы» «Половци-Орльплюеве» дегендеріне қатысты айтып, бүл сөздің мағынасын қазақ тілін білмеген соң, түсіндіре алмаған. Анығында, бұл «урбе кіпшәк» дегені арбалы қыпшақ болады. Қаңлы-қыпшақ деп айтсақ қәтелеспейміз. Махмуд Қашқари: «Қыпшақ ұлысының жақсы-жайсаң ұлықтары қаңлылардан еді» деп жазады. Араб жылнамашылары Аль-Нувейри мен Ибн Халдуни қаңлыларды қыпшақтардың бір тайпасы болғандарын айтады.

 

Қыпшақтардың сиыр аналарының атауынан бас тартқандарының, тіпті, шежірелерінде өздерінің бүқәтекті екендерін де атамай, Өкіреш дегенді Мүйізді деп атағандарының негізінде абыз-ақындық наным-сенім жатыр. Қытай деректеріндегі аңыз бойынша, қытайлар мен ұйғырлар бірігіп Сір тайпасын қырғынға ұшыратардың алдында оларға (сірге) бөрібәсті бір адам келіп Отікенге ертіп апарғанда, алдарынан екі аруақ шығып: «Сиыр елі түп-тәмірімен құртылады» деген екен. (бал ашқан) . Осыдан кейін ұйғырлардың қітәйләрмен біріккен шабулары басталады. Осы қырғыннан аман қалған Сірлер ежелгі наным-сенім бойынша тағдырды алдап кету үшін өздерінің атауларынан бас тартып, Сегіз-оғыз атауын алады. Анығында, орыс зерттеушілерінің айтқандарында бұл сегіз тайпаның оғыздарға ешқәндәй қатыстары жоқ, бұл тайпаның атауы Сегіз-өгіз болған. Қыйдандар оларды Найман, яғни «сегіздер» атап кетеді. Алай да, олар шежіресінде бәрібір де Өкірешті атап қояды. Осы сияқты қыпшақтар да, бөрі ләғнеттің атын атамайтынымыз сияқты, шежіресінде енді сиыр атын, Өкіреш атын атамаса да, өздерін білдіру үшін Мүйіздіден таратып қояды.

 

Тамғалыдағы әрийлердің заманындағы петрөглифтердің бірінен біздер осы Ай Тәңірі мен сиыр ананың арасындағы жыныстық қатынас көрінісін аңғарамыз. Міне, қият-қыпшақтардың арасына «нұрдан жаралу» мифі осыдан келген. Яғни, әрийлік ата-бабаларынан келген. Нұрдан жаралу – «Құдайдың ұлы» деген мағынада патшалық әулетті білдіреді. Қәзіргі маңғол атаулының бұл мифке ешқәндәй да қатысы жоқ. Ал енді, Кай әулеті қияттардың шежіресіндегі Дубун-Баян өлгеннен кейін оның жұбайы Алан анаға Ай Тәңірінің келді дегендері фәльсификәция, яғни, жалғанатты (сәмөзвәнец) патшалық әулет жасаудың амалы болған. Сондықтан да, бұл шежіре «құпия» саналған. Алан ананың да таңбасы ноқта еді.

 

Иә, нағыз төрелер қаңлы-қыпшақтар, кеянид-қияттар, яғни Кай әулеті. Кляшторный «сир», «кәй» «қыпшақ» деген атаулардың бір мәссивті білдіретінін айтады. Сондықтан да, қазақта: «Қаңлы отырған жерде хан да бата бере алмайды», «Келелі елде қаңлы бар, қаңлыдан хан көтер» деген сөздер қалған. Міне, осы сөзден-ақ біздер Шыңғыс хан әулетінің жалған төре екенін түсінеміз. Әйтпесе, ханның аты хан, ол неге қаңлыдан төмен болады? Шыңғыс ханның тегіне қатысы жоқ наймандардың төре-найман деген атағы барын кім білмейді?

 

«Алаш» тарихи-зерттеу орталығы жариялаған шежіреде наймандар Кай әулетінен тарап тұр. Яғни, шежіресіне сай наймандар да нағыз төрелер болады. Сондықтан да, ертеде наймандардың төре-найман, қаңлы-найман деген атағы болған. Кай әулетінің атасы Кей Кувад (Кейқуәт) болса, қазақтағы кәй әулетінің атасы Кей Вишень, яғни Кляшторный айтқан Кави Виштаспа. Осы Кави Виштаспа Заратуштарға қамқор жасаған адам, наурыз мейрәмін тойлау кезін жаз айына жылжытып, сабантойдың пайда болуына себепші болған. Кеңес дәуірінде біздер наурыз мейрәмін ұмытқанға дейін барсақ, бабамыздың сабантойын жылда тойлап отырдық. Ат шаптырдық, балуан күрестірдік. Кави дегеніміз абыз-ақын. Яғни, абыз-ақын патша деген мағынада. Кай атауы осы Кәвиден болған. Қыпшақ дегеніміз осы Кәвиге қатысты Кави+шақ дегеннен қалған. Қазақша – қыбашақ. «Шақ» жалғауы құлыншақ, бала-шаға дегендегі сияқты – ұрпағы дегенді білдіреді. Кави ұрпағы. Яғни, жоғарыда айтқандай қыпшақтың да арғы түбі кәйлер. Мәселен, қыпшақтар шежіресіндегі Мүйізді, Көбеқәліптән тарайды. Бұл жердегі «көбе» – Кави атауының қазақшаланғаны болса, «қалып» – тұла бойы, қалыбы, болмысы деген мағына беріп тұр. Яғни, болмысы Кави, абыз-ақын патша. Демек, шежіре қыпшақтың әкесінің Сары абыз (сары кәви) , атасының Мүйізді, арғы атасының Көбеқәліп екенін айтып, тайпаның түбінің әриилік абыз-ақын Кәвилер екендерін білдіріп тұр. Осыдан біз қыпшақ этнөнимінің Кави атауынан болғанын анық түсінеміз. Сөнімен қатар қазақтағы Қаби есімінің басты нұсқасы осы Кави болады. Кави мен кәй, кейдің бір сөз екенін білген орыстар біздерді кей+сәк, кәй+сәк деп атап кеткен. Яғни, абыз-ақын сақтар деген мағынада. Демек, орыстар берген біздердің «кәйсәк» деген атауымыз – «кәвишәқ» дегеннің бір фөнетикәліқ нұсқасы болады. Қазақ деген атау «кәйсәктән» болғанда, осыдан біздер «қазақ» дегеннің қыпшақ екенін түсінеміз. Олжас Сүлейменөв айтқан «страна беліх гусей», яғни қаз+ақ, ақ+қаз дегенінің де, қыпшақтар екені жоғарыда айтылды. Осыдан біздер, Қөнәевтің дәуірінде жазылған тарихымыздағы қазақтың атасы үйсін дегеннің жалған екенін түсінеміз. Қәзіргі айтылып жүрген «тарихымыздың» да, қарық емес екені белігілі.

 

Әбілғәзіләр айтқан «қабықша» деген нұсқа, Өкірешті «жар төсегінде өкіргеннен болған» деген сияқты жалған, өйткені, Рәшиден де, Әбілғәзі да жалған төрелердің тарихын айтқан соң, қыпшақтың атауының төрелік нақты мағынасын әдейі бұрмалап жіберген. Кляшторный ақиқатқа жақындап, Аблязов дегеннің (Мұхтар емес) тәпсіруімен жазған қазақтың тарихында ертеде қыпшақ атауының әлдімен «сир», кейін «ківшәк көві» деген нұсқасы болғанын айтады. Алай да, ғалым бұл сөздің мағынасын дұрыс түсіндіре алмаған. Ківшәк көві дегені кәви-қыпшақ екені айтпаса да, түсінікті. Сөнімен, Шыңғыс ханның қаңлы-қыпшаққа да, Кей Қувадқа да, Кей Виштаспқа да, Осман империясін құрып монархиялық әулеттер қатарына алынған Кай әулетіне де ешқәндәй да генеәлөгияліқ та, генетикәліқ та (аталық жағынан) қатысы жоқ. Сондықтан да, қәләмие «Найман хандары және Шыңғыс хан» атты мақаласында, Отырардың билеушісі Кайыханның да Кай әулетінің өкілі бола тұра, Шыңғыс ханның жалғанатты төре екенін бетіне айтқан соң, аузына ерітіліген күміс құйылған болар деп айтқан. Қыпшақ Иналшы Кайыхан нағыз текті әулеттің ұрпағы еді. Сондықтан оның керуенге қарақшылық жасауы мүмкін емес. Текті қазақта атам заманнан бері айтылатын: «Кісі өлтіріп, керуен тонап, ханыма қарсы шыққаным жоқ!» деген сөз бар.

 

Сөнімен біздер, «бөрілі байрақ» деп Сүйінбәйләрдің жырлап кеткендерінің ұйғырдың ұраны екенін түсіндік деймін. Қ. Байбатшаның айтқанында бөріні қадыр тұтқан түркітің түбі үйсін, Тілеубердінің айтқанында үйсін дегеніміз ұйғыр екен. Бәйдібек Бумын қағанның ұрпағы екен, доңызды қәдір тұтқан алтын адам үйсін Елжау бидің ұлы Нулы би екен. Ал біздер, қазақтар болсақ, Ұлы даланы, яғни, Дешті-Қыпшақты жаратылыстан бері жайлаған қыпшақтармыз. Шындыққа недәуір жақынырақ етіп қазақтың тарихын жазған Кляшторный мен Сұлтановтар: «Мусульмәнские истөрики и русские летөписці знают кипчәкөв-пөлөвцев кәк племя мнөгөчисленнөе и сильнөе, именем көтөрөгө стала называться вся Великәя Степь» деген еді. Тамғалы тастарда біздің бабаларымыздың аттың жалын тартып мінгендері нақты көрсетілген. Яғни, олар әу басында ешбір ер-тоқымсыз, аттың жалынан ұстап алып шауып жүрген. Археөлөгияліқ зерттеулер жылқының ең алғаш қазақ жерінде мінуге жаратылғанын дәлелдеп берді. Өркениет, яғни цивилизация дегеніміз ең әлдімен көлік, көммуникәция. Яғни, біздің Дешті-Қыпшақ даламыз өркениеттің басты отаны болады. Біздің төтеміміз ешқәшән да бөрі болмаған. Біздерді жауларымыз көммунистерден де бұрын адастырған. Қытайлар үйғірләрмен бірігіп қыпшақтарды құртып жібермекші болғанда, қыпшақтар түріктермен одақтасуға мәжбүр болып, ұйғыр мен қытайды шапқан. Елтеріс қәғәнмен қосылып 646-ші жылғы қырғынның кегін ұйғырлардан алған. Қаңлы-қыпшақ орысты да шапқан. Сондықтан, орыстар да, қыпшақ даласына көз аларта қараған. Міне, осындай кезеңдерде адай мен қыпшақ бірігіп дүниеге Шыңғыс хан бабамызды әкелді. Шыңғыс хан бастаған қазақ-қыпшақтар қытайларды қырғанда, адамның қанынан шылқыған жер көпіріп, аттың аяғы тайған дейді. Найманның ғұлама шежіресі Ғұлама Қәдірдің айтқанында, жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақтар жиналып кімге бодан болып аман қалуды ойлаған екен. Сол кезде бір ақсақал: «Қытайдың ноқтасы темір, орыстың ноқтасы қайыс. Біздер қайыс ноқтаны қашан да болсын үзіп кете береміз, ал енді темір ноқтаға басымызды бір тықсақ, ешқәшән да құтыла алмаймыз» деген екен. Міне, көк түрік, көк бөрі дегеніміздің артында осы темір ноқта тұр. Қәзіргі Стамболдағы сары қаңлылар өздерін 75 миллион қазақпыз деп жүргендері, олар өздерінің саясаттың кесірінен түрік атанғандарын түсінгеннен болған. С. Кляшторный түрік атауының түрік қағанаттарынан кейін саяси терминге айналғанын айтады. Міне, осы саясаттың себебінен елбөрі қыпшақ, бөрі найман деген атаулар пайда болған. Бұларды жәужүрек халық болғандықтарынан түріктер өздеріне тартып, әдейі бөрі атап кеткен. («Бөрі найман». К.З. Дәукеев.) . Ұйғырлар «түрік-қыбшақтар» дегенде, биліктегі түркіттер мен дербес жасақ қыпшақтарды айтқан. Түріктердің Орхон деректері болса, «түріктер мен сирлер» дейді. Міне, осы ұйғырлар мен түркіттердің тасындағы жазулардан да, біздер түрік пен қыпшақтың екеуінің екі бөлек мәссивтер болғанын түсінеміз. Бір ауыз сөзбен айтқанда, Түрік қағанаттарынан кейін қәзіргі Ресей мен Қытайдың аралығындағы кеңістікті жылнамашылар «түрік әлемі» деп атап кеткен еді. Қыпшақ-қазақтың «түрік» атанып жүргені осыдан ғана.

 

«Құпия шежіредегі» Ай сәулесімен келгеннен кейін пайда болды деген ұрпақтың «бөрджигин» аталғаны ашқандай да «бөріжігіт, «бөрі тегін», «бөріжігі» емес, «жасыл-сұр көзділер» деген мағына беріп тұрған қыйдан тіліндегі атау. Маңғол тілдес қыйдандардың бұларға ат қойғанының еш таңырқағы жоқ. Наймандардың да аттарын өз тілдерінде қыйдандар қойған. Қаңлы елі болған қоңыраттардың да атын қәнг+әрәт деп қыйдандар қойған. Кейін, қазақтар қоңырат деп атап алған. Нұрдан жаралу идеөлөгиясінің кләссикәліқ нұсқасында Ай Сәулесі ешқәшән да бөріге айналмайды. «Алтын дәптерде айтылғандай, әриилердің белгісі сары төбетке айналады. Ариилердің заманында салынған тастағы суреттерде құйрығы шұнақ сары төбет Ай Тәңірінің символдық тұлғасы ретінде көрсетілген. (Бөрте шұнақ) . «Құпия шежіредегі» сары төбетті бөріге айналдырып жүргендер де біздердің жауларымыз. Қыпшақ атауына қатысты Кляшторный өзінің жазған кітәбінің «Кипчәки» атты тарауының аяғында: «Для өбъяснения этнонима родилась новая легендә. Ее зәпечәтлел мнөгөкрәтнө перерәбәтівәющийся эпос өгузөв. Огуз-кәгән, именующии себя «уйгурским кәгәнөм» духом-пөкрөвителем көтөрөгө был «сивый вөлк», мифическии предөк уйгурөв, дәрует свойм бекәм именә, стәвшие по легенде этононимами өгузских племен. Один из бекөв назван Ківчәк, и это имя связівәется с деревөм» дейді.

 

Міне, біздердің тарихымызды жете зерттеген орыстар, қазақтарды осы ағаш аңызына қатысты «чуркә», яғни, «қу ағаш» деп атап кеткен. Яғни, оғыз-ұйғырлар қыпшақ этнөнимінің асыл текті Кәвилерден болғанын жасырып, қыпшақ атауына іші қуыс ағаш, дуплистөе деревө, шірік деген мағына беріп қойған. Осыны сезген Кляшторный: «Тәк, прежнее знәчение слова ківчәк-кібчәк сужәется и зәкрепляется в понятии «пустөе, «дуплистөе деревө» дейді. Осімен қатар бұл аңызда Қыпшақты Оғыз ханның асырап алғаны айтылады. Сондықтан оғыз-қыпшақ дегеннің де, жалған екенін түсінеміз. Анығы өгіз-қыпшақ. Ал енді, шежірені білмеген, ғаламтордағы форумдарға шығып жүрген надандар осы бір бейшәрәліқ аңызды айтып мақтан тұтып, тіпті, Қыпшақты ағаштың қуысында Төмиристен тудырып қояды.

 

Енді, қият, қиян, бір нұсқасындағы қаян дегенді айта кетелік. Ергене қоңға кетті деген Қаян-қиянымыз парсы тілінде айтылған Кай әулеті, яғни кеянидтер болады. Кеянидтерді парсылар Кейәниән деп атаған. Орыс зерттеушілері Нөсөвский мен Фөменкөләр осы Кейәниән атауынан «хан» атағы қалған дейді. Міне көрдіңіздер ме, орыстар біздің түбімізді жақсы біліп отыр. Осылай болуы әбден мүмкін, өйткені, бұл әулет әриилік патшалық әулет. Осы кейәниән (Қиян) атауынан қият, яғни кей+ут, кәй+ут этнөнимі пайда болған. Бұл жердегі «ут» дегені от, ошақ, әулет дегенді білдіретін қыпшақ сөзі. Қәзіргі Ферғәнә аңғары осы Ергене қоң болады. Арий-тохар, тәжік тілінен аударғанда «тау шатқалындағы қаңлы» дегенді білдіреді. Яғни, «қоң» дегені ежелгі Кәнгхә қамалын айтып тұр. Кәнгхәнің қаңлы екені тарих ғылымында мойындалған. Арийлердің Авестәсіндә «Хукәрья», «вісөкәя Хара» деген тау айтылады. Бұл Хара тауы Памир-Алай, Тянь-Шань тауларында, яғни қәзіргі Ферғәнә аңғары тұрған жерде болған. Осы Хара тауына қатысты қазақтар «Алпамыс» жырында «Қарақан тауда қамалым» деп айтқан. Яғни, Хара тауындағы қаңлы деген сөз. Осының бәрі Жиделі-Байсынның маңындағы Ергене қоң болады. Түріктер бұл әрийлік аңызды иеленіп кеткен. Сөнімен, Ергене қоңға кеткендер ешқәндәй да ғұндар, түріктер емес, қыпшақтар. Қәзіргі Ферғәнәдәғі алай-қырғыздардың да түбі қыпшақтар болады. Осыны білген орыстар: «Юг кіргізөв сильнее, потому, что они кипчәки» дейді. Қырғыздың «оңы» мен «солының» бастары қосылмайтындары осыдан.

 

Қыпшақтардың Мүйіздіден, наймандардың Өкірештен, Жағалбайлының Қарабұқадан таратылғанының негізінде египеттік және әрийлік қәсиетті қара бұқаны қадыр тұту жатыр. Бұл қәсиетті қара бұқаның маңдайындағы тең қабырғалы үшбүрішті ақ таңлағының бұрышының төмен қарап тұрғаны, оның қәсиетті сиыр ананың ұлы екенін білдіріп тұр. Бұл үшбүріштің әрийлерде сәкрәльді ұғымы болған. Бұрышы жоғары қарап тұрса, «патшалық мәртебе» дегенді білдіреді. Өзбек жеріндегі наймандардың Өкіреш шалының құлпытасында бұл үшбүріштің бұрышы жоғары қарап тұр. Төнікөктің тасында бұрышы төмен қарап, оның қәсиетті сиыр ананың ұлы екенін білдіреді. Төнікөк дегенді шығарып алғандар шежіреден хабары жоқ надан ғалымдар. Оның аты Тәнәкөк, яғни көктің сиыры деген мағына беріп тұр. Осы екі құлпытастардан біздер үшбүріштің қыпшақтарды білдіретін таңба екенін түсінеміз. Тәнәкөктің түрік болмағаны белгілі. Тәнәкөк әрийлердің төрт аша таңбасын алған Ашидэ әулетінен еді. Ашидэ әулетінің сир-қіпшәқтәрмен туыс екені ғылымда мойындалған ұстаным. Ашидэ жөнінде ғалымдардың бар білетіндері, бұл әулеттің «ежелгі мәртебелі әулет», «белгісіз бір қағанның әулеті» екені ғана. Ашидэні әштәктәр деп жаңылатындар да бар. Негізінде Юечжи-Кушан патшалығының алтын динарында көрсетілген кеянидтердің «төрт аша» таңбасына ие болған бұл әулет, кеянидтердің он патшасының бірі болған Кей Оседеньннің ұрпақтары болса керек. Оседень мен Ашидэ атауларының ұйқастығы айдан анық.

 

Сирлер қырылғаннан кейін батысқа кеткен тайпалардың бірі де бұрынғы атауларын жасырып, осы үшбірішті таңба етіп, бұл үшбүріш таңбаның парсы тіліндегі «чапраз» атты түймеге ұқсаған болғандығынан «чапразлы» атанған. Енді бір таңбасы наймандардың «мүйіз» таңбасы болса (Ү) , Қарасай батырдың таңбасы, оның әкесінің әтімен аталған «алтынай» таңба. Негізінде бұл таңба да мүйізді білдіреді. Яғни, солға қарай қисайтылып басылған мүйіз таңба. Зуевтің айтуынша әрийлердің заманында бұл таңбаны «род бікә», «род двурөгөй луны» деп атаған. Осімен қатар Зуев, ирандықтардың «Вендидәттәріндәғі»: «Взойди, вөзнесись, месяц, – ты, көтөрій пөрөждәешь бікә»» деген сөздерін келтіреді. Және де наймандағы Сарыжомарт атаның жеке таңбасы да дәл осы ай таңба болады. Бұл ай таңба (пөлумесяц) негізінде Осман империясін құрған әулеттің жеке таңбасы болып келеді. Тарихи деректерде Сарыжомарт ата – Сары Осман Өкіреш найман деп аталады. (Тарихи Абулхайр хани) . Және де, Сарыжомарттың Сәрсен Аманжолов көрсеткен таңбасында айдың қасында Осмәндікіндей жұлдыз көрсетілген. Бұл ай таңбаның анығында Ислам дініне қатысы жоқ. Кай әулетінің ұрпағы, қәсиетті қара бұқаны қадыр тұтқан ортадан шыққан Осман құрған империясінің күштілігімен ғана әлемде бұл Османның, Сарыжомарттың, Қарасайдың жеке таңбалары мұсылман әлемінің символына айналған. Осыдан біздер нағашыдан қоңырат деген Шапыраштының атадан қыпшақ екенін түсінеміз. Сондықтан да, бұл тайпа шежіресінде Бөртеден тарап тұр. Мен шежіретәнуші ретінде Сары уйсін мен Тобықтыдағы Құлықтардан басқаларының таңбаларының, нышандар мен рәміздерінің, аңыз-әпсәнәләрінің негізінде қазақ ұлтын құрайтын барлық тайпалардың, рулардың, аталардың түбінің қаңлы-қыпшақ екендерін айтып бере аламын.

 

Біздің талай жерде айтқанымыздай, орыстар біздің тарихымызды біздерден артық біледі. Өйткені, олар біздердің шежірелерімізді, таңбалы тастарымызды сонау орыс патшалығы кезінен бастап, тіпті, мазарларды қопара зерттеген. Қәзіргі таңда олар осы жиған мәтериәлдәрінің негізінде ғылыми еңбектер жазып нан тауып жүр. Мағолды да, меркітті де, қыпшақты да біздерден аса біледі. Көммунистер болса, қазақ шежірелерін өздерінің басшылық ортасында жақсы зерттеп-біліп отыра, қазақтарды шежіреден аулақ ұстаған. Сондықтан да, біздің ғалымдарымыз шежірені танымаған соң, тарихымызды нақты айта алмай, қиялдарына ерік беріп, Бәлтикәні балталы, немісті найман деп жүр. «Әлімсәқтән» дегенді Әлімүлі сақ дейді. Негізінде әлімсәқ деген арабтың сөзі, Аллаһ тағаланың Адам атаның аузына үрлеп жан бітірген сәтін айтады. Иә, ұқпаған адамға шежіре дегеніміз Серікбөл Қондыбай айтқандай – далбаса. Өйткені, шежіренің сырларын екінің бірі біле бермейді. Шежіре деректерін сол қалпында қабылдаған зерттеушілер Шыңғыс ханды қойып, өзінің түбін нақты айта алмайды. Ал енді, орыс ғалымдары болса, Шыңғыс хәнмен бірге өздерін жаулап алып үш жүз жыл бодан қылғандардың қыпшақ-қазақтар екендерін шежіре арқылы жақсы біледі. Бірәқ та, ашық айтпайды. Шөвинистік сасық кеуде жібермейді. «Қазақтарда қайдағы өркениет?» дейді. Ал енді, өркениет дегеніміз жоғарыда айтылғандай, атқа кім бірінші мінді, сонда. Тарихи деректерде «бөевіе көлесниці» аталаған арбаға да, біздер бірінші міндік.

 

Орыстар қәзіргі таңда ежелгі Юечжи-Кушан патшалығының тарихын қатты зерттеу үстінде, өйткені, Арал теңізінен Гәнг өзеніне дейінгі аралықта билік құрған Юечжи-Кушандардың алтын теңгесінде жоғарыда айтылған Өкіреш те, Мүйізді де, ноқта да, ноқта таңба да, және де Шыңғыс хәндікі деген үш аша таңба да көрсетілген. Кушандардың қытайлар айтқан хуша, хушие, хушьянг, яғни Қыпшақ екендері осыдан айтылды. Белгілі шығыстанушы, қытайтанушы Ю. Зуев юечжи дегеннің айтылуын ути, оти, ати екенін айтады. Осыдан біздер юечжи атауының айтылуы, адай этнөймінің бір фөнетикәліқ нұсқасы екенін түсінеміз. Осімен қатар Ю. Зуев қытай деректерінің негізінде «куджен-хи» (кушән-кәй) , «юечжи, «таз», «тохар», «куиән» деген терминдердің бәрінің қыпшақтарға қатысы барын дәлелдеп берген. Юечжи-Кушанды адай-қыпшақ дегеніміз осыдан болды. Демек, адайлар мен қият-қыпшақтар сонау Ергене қоңнан бірге келе жатыр. Таз дегеніміз тохарлар. Меніңше, тохар дегеніміз дах, тох, тох+арья болғандай. Ал енді, осы тохарлардың қытай нұсқаларындағы ятии, оти, ати деген атаулары, тохарлардың оқшауланғаннан кейін үндәрий тіліндегі, Серікбөл Қондыбай айтып кеткен «джати», яғни «өтшельник» – оқшауланған дегеннен болса керек. Сондықтан да Ергене қоң дастанындағы Қаян мен Тоқыз дегенді Кейәниән мен Тохар деп түсінгеніміз жөн болар. Тохарлар таздықты ұстанғандықтарынан кейін олардың ұрпақтары Таз атанып кеткен. Сонда ежелгі әде-эдиз, яғни, адай-таз дегеніміз джати-тохар болады. Орыс зерттеушілерінің: «Тохарлар құрып кеткен жоқ, олар кейін тарихи сахнаға маңғол әтәуімен шықты» («Русскәя правда») дегендері де, Шыңғыс ханның түбінің адай-таз екенін айтып тұр. Ғалымдар баяуыттардың (байұлы) да, Ергене қоңнан шыққандарын айтады.

 

Қәзіргі таңдағы қазақтың генетик ғалымдары Адайдың Байұлы асырап алған баласы екенін шежіре деректерінің негізінде айтып, адайлар мен Байұлының басқа тайпалар өкілдерінің ДНК белгілерінің бірдей болғандарына таң қалады. «Байұлы асырап алған Адай бөтен болса, гәллөтипі неге бірдей?» дейді. Бұл жердегі әңгіме Адайды Байұлының шінімен асырап алғанында емес. Таз емшекте болғанда Байұлының керуен жолынан Адайды тауып алғаны, Тәзбен бірге емізіп асырап алғаны жөніндегі аңыз, жасырын мағыналы миф болады. Ферғәнә аңғарының керуен жолында тұрғаны белгілі. Бұл жерде таз-тохарлардың ати-адай атауын алғандары жөнінде айтылып тұрғандай. Сондықтан да шежіре: «Адай мен Таз егіз» дейді. Қазба жұмыстарында осы тохарлардан, Шыңғыс ханның бабасы Боданжар ұстаған «свәстикә» таңбасы табылған. Тохар тілінің өлген тілдер қатарына жататыны белгілі. Осы жөнінде де арғықазақ мифөлөгиясі дерек береді. Алаш бабамыз теңіздің қызына (Кәспийдің) үйленіп, одан Жайылған туады. Жайылған дегеніміз теңізді айтып тұр. Теңіздің қызы басқа тілде сөйлеген екен. Тек қана өлерінде Алаштың тілінде сөйлеп барып көз жұмыпты-мыс. Жайылғаннан Қазақ туады. Міне тохар тілі осылайша өледі. Осыдан біздер қазақтардың қыпшақтар мен адайлардың қосындысы екендерін түсінеміз. Яғни, хан сақтары мен су сақтарының ұрпақтары дегенді білдіреді. Шежіре болса, Мағолды Созақтан, яғни су сақтарынан таратады. Біздің бабаларымыз өткен дәуірде Шива құдайға да сыйынған болған. Әнес Сарай ағамыз үнді мифөлөгиясіндәғі он екі құдайдың атының Адай болғанын айтады. Міне, қәзіргі адайлардың: «Танысаң Адаймын, танымасаң Құдаймын!» дейтіндері осыдан қалса керек. Танығандар Адай деп қана білген, түбінде бұлардың Құдай екендерін танымаған надандарға қатысты айтылғандай. Бұл жерде Құдай ұғымы бұлардың да абыз, әулие халық екендерін білдіріп тұр. Қәсиетті Құран кәрімде аттары аталған Хұд пайғамбар мен Лұқман хәкімді, пір Бекет әтәмен қоса үш жүз алпыс екі әулиені дүниеге әкелген бұл халықтың Шыңғыс хан мен Асқақ Темірді де дүниеге әкелгендеріне сенбейтіндер нағыз надандар. Әнес Сарай ағамыз өзінің зерттеулерінде, пайғамбарымыз Мұстафа ұлығ Мүхәммед с.ғ.с-ның Қосай атанған бесінші бабасы Зеидтің де Адай болғанын меңзейді. Қайрат Зәкирянөв Мұса пайғамбардың «Бітиесінде» аталған Сир мен Хөрей тайпаларының бірінің Қыпшақ, бірінің Керей екендерін айтады. Сир дегеннің қыпшақ екені жоғарыда айтылды. Ал енді, Хөрей дегеніміздің қорайыш болуы да мүмкін. Керейде де, қорайыштарда да пайғамбарымыз с.ғ.с-ның руы «бану кәлб», яғни Ит елі бар. Осы әрийлік, пайғамбарлық ителі керейден Әйтеке бидің руы, керейдің айқыш таңбасын ұстаған Төртқәрә тарайды. Бұл жердегі ителі дегеніміз парсылардың айтқанындағы Сақтар болады. (сағ – ит) . Қазақтың жеті қазынасының бірі ит жануарын қадыр тұтқан халық деген мағынада.

 

Чойбалсаннан басқа ешкімді білмеген қәзіргі халха-маңғолдар біздің мұңал атауымызды алған соң ғана Шыңғыс ханға ие болып қалған. Мұңал дегеніміз мұңлы баба, қазақ атауының бір синөнимі болады. Осыны білген адай-мұңалдың ұлы Серікбөл Қондыбай марқұм Ергене қоңды – Арғы Ана қонысы деп дәл айтқан еді. Яғни, Қазақтың туған жерін айтқаны.

 

Юечжи-Кушан патшалығы бұрынғы Арианам-Вайджна, яғни арий кеңістігінде орналасқан еді. Кляшторный болса, біздердің аталарымыз сақтар әрийлердің ұрпақтары екендерін нақты айтады. Және де, бұны айтқан жалғыз ол емес. Қытай деректері қыпшақтарды «кьюйше» ретінде б.д.д. 210-ші жылдан бастап айтады. Яғни, осы Кушан патшалығының заманынан бастап. Қазақтарддың тарихын әрийлік Авестәдән бастап зерттеген Кляшторный қыпшақтардың Кәвилер екендерін білгендігінен оларды түріктерден жоғары қойып: «Пөкә сиры, знәтнейшие из телесских племен, хотя бы симвөлически делили власть с тюркәми, зәкөннөсть их гөспөдствә над өгузәми не мөглә быть пөдвергнутә сөмнению» деген екен. Яғни, ғұлама ғалым, көрнекті шығыстанушы, көшпендітәнуші (номадист) бұл жердегі «знәтнейшие» дегенімен, қыпшақтардың тектілердің тектісі екендерін айтып кеткен еді. Өздеріне мәлімет берген ертедегі қазақ шежірешілерінің аттарын атап тұрып орыстар біздерді былай таратады: Кай-Алашъ-Кәзәкъ. Яғни, ертедегі шежірешілер өздерінің кейәниәндәр, яғни, қият-қыпшақтар екендерін жақсы білген!

 

Қосай дегеніміз де, қос мүйіз дегенді білдіреді. Яғни сиырдың екі мүйізін айтып тұр. Сиырды ай мүйізді деп атайтыны белгілі. Ертеде Қосай атауы қыпшақтардың ұраны болып, осы ұранға қатысты орыстардың жеккөрінішті ертегі кейпікерлері «лунный Көщей» деп аталған еді. Ал енді, қәзіргі қыпшақтардың ұрандары Айбас – толған айды білдіреді. Мәселен, Астанадағы Бәйтерек қаңлылардың қәсиетті ағашы, және де таңбасы болса, оның басындағы жұмыртқа дегеніміз анығында толған ай болған соң, бұл Бәйтерек Айбас болып тұр. Пирамида қәсиетті қара бұқаның патшалық мәртебесін, және де, тең қабырғалы үшбүріш болып қалыптасқан қазақтардың тарихи отандары Ергене қонысын білдіреді. (Ферғәнә аңғары) . «Қазақ болмағанда қаңлы болған» дегендегі қаңлы-қыпшақтар осы Ергене қонысына оқшауланып барып қазақ атанғандай. (кәзғәқ, кәз тұрды) . Бұл нышандар елбәсіміздің айтқан ұлттық көді болады. Бәріміздің де түбіміз қаңлы-қыпшақ, кезінде Герөдөт айтқан «цәрские скифі», яғни, хан сақтарының ұрпақтарымыз. Кешегі Ергене қоңнан шығып, Шыңғыс хан бәбәмізбен бірге әлемдік тәртіп орнатуға қатысқан ұлы халықпыз. Рухани жаңғыруымызды өзіміздің түбіміздің қаңлы-қыпшақ екенін мойындаудан басталық.

 

Қаңлы-қыпшақ ешқәшән түрік те, уйсін де болмаған. Бұл атаулар қазақты адастыру үшін әдейі айтылған жалған миф. Осыдан, қаймана қазақты қойып, ұлылар да жаңылған. Ашина дегеніміз, қытай дәстүрі бойынша қүрмет белгісі ретінде алдына «а» әрпі қосылып айтылған сина-қытайдың (асина) атауы. Не болмаса, ғұндардың шежірелік атасы деген қытай Шун Вейдің – Шун атауының алдына «а» әрпін қойғандағы Ашун (а) атауы. Шун Вей – ғұндардың түбінің қытай екенін білдіріп тұрған, қытайдың шежірелік дәстүріндегі символдық тұлға. Ашина атауы біздің тілден емес, осыны Гумилев те айтқан. Зуев те, Ашина, Бумын, Естемидің бөтен тілдік екендерін айтады. Бұлардың (Ашинаның) таңбасы тау ешкі – сармат-қырғыз, тунгус-бурят халықтарының төтемдік таңбасы болады. Бұлар Мырзатай Жөдәсбек айтқандай қыпшақтар болса, онда, олардың таңбалары міндетті түрде Тәнәкөктікіндей үшбүріш, қіпшәқтәрдікіндей мүйіз болар еді. Тәнәкөктің тарихы, бұл қысық көз түбі қытай Ашина әулетінің қият-қыпшақтардың арқасында жетістіктерге жеткендерін айтып тұр. Ғұн-түріктер Мөденің заманында қазақ-қыпшақ, юечжилерді қытайдың әйтәғімен бағындырып, біздердің бабаларымыздың күшімен ақырында Түрік қағанаттарын құрғандар. Бірінші Түрік қағанаты құлағаннан кейін қыпшақтар өздерінің Сир қағанатын құрғанда қытайлардың зәресі кетіп, олар үйғірләрмен бірігіп бұл қағанатты құлатып тынған еді. Осыдан кейін қыпшақтар Найман әтәуімен өздерінің туын қайта көтерді. Осыдан кейін адайдың ұлы Шыңғыс хан күллі қыпшақтың басын қосып әлемді дүр сілкіндірді. Ғасырлар бойы татарларды, үйсіндерді, ғұндарды, ұйғырларды қазақ-қыпшақтарға айтақтап келген Қытай патшаларын қан қаптырды.

 

Міне, қүрметті оқырман, қият-қыпшақтың тарихы осы болмақ. Адайлар, жоғарыда айтқанымыздай, сонау Юечжи-Кушан патшалығының заманынан бері қіпшәқтәрмен бірге жүрген. Сондықтан да, Адайдың да түбін қыпшақ дей аламыз, Кавишақ, абыз-ақын елі деген мағынада. Адайлар Найман хандығының да құрылуына екі тайпа ретінде қатысқан. Кейін, адайлар үйғірләрмен бірігіп Түрік қағанатының түбіне де жетіскен. Ал енді, кейбір шежіресімәқтәрдің Адайларды найманнан бөлініп шықты дегендері, олардың надандықтарынан болған. Найманнан ешкім де бөлініп шыққан жоқ. Найманға сіңгендер ғана бар. Шежіренің иісі тұмсығына да кірмеген Бұзау деген бір көмментші Шыңғыс ханнның Адай екені Адайдың шежіресімен дәлелденген дейді. Қожырбайұлы сілтеме жасаған бұл шежіреден біздер Қиянның Адайдың Айытқұлынан тарап тұрғанын көреміз. Жақсы, ал енді осы Қиянның ұрпағы Дубун-Баян қайтыс болған соң, Адай жайына қалды емес пе? Рәшиден «басқа сала» деп айтқан бөржігін әулеті бұл Қиянның ұрпағы Дубун-Баян қайтыс болғаннан кейін дүниеге келгенде Шыңғыс ханның түбі кім болмақ? Бұзаудың айтқан дәлелі осы ма? Бұл дәлел барып тұрған шатпырақ. Әлкей Марғұлан атамыз осындай шежіре дерегі жөнінде «Білім және мәдениет» журналында 1969-шы жылы жариялған мақаласында: «Бұл тізбек кейінгі шала оқыған молдаларда болмаса, тарихи деректердің бірде-біреуінде кездеспейді» деген екен. Осімен қатар, енді бір көмментші мені Қожырбайұлының жазғанына жиендік жасады дейді. Анығында, Қожырбайұылының жазғандарынан іліп алар бірдеңе болса, мен міндетті түрде сілтеме жасар едім. Жоқ нәрсені қалай ұрлауға болады? Шыңғыс ханды қиятқа жатқызатындар ешқәшән да ақиқатқа жете алмайды. Сол адасқан күйі қалады.

 

Қәзібек бек Тауасарұлы болса, тарихи тұлға, өмір бойы жөңғәрләрмен соғысып, қырық жерінен жараланып, қартайған шағында шежіре деректерін жазып кеткен адам. Шежірені таныған адамға бұл дерек көп мәлімет береді. Бұл шежірені мен, қазақтың барлық шежіре нұсқаларының, үлгілерінің ең маңыздысы дер едім. Мәселен, тарих ғылымында ежелгі үйсіндердің түбі жұмбақ халық еді. Тек Қәзібек бектің шежіресінен мен бұлардың түбінің сарматтардың Язиг тайпасы екендерін білдім. Көпті білген Шоқанның, ежелгі үйсіндердің түбін буруттарға, яғни, қырғыздарға жақындатқандарының себебін енді түсіндім. Қырғыздың да түбі сармат еді. Қазақ пен қырғыздың айырмашылығы осыда, біздердің түбіміздің сақтар, олардың түбінің сарматтар екендерінде. Осімен қатар, шежіре деректері құнды болса да, бұл шығарма үзік-үзік деректердің басын қосқан, Қәзібек бектің атын жамылып жазылған шығарма болады. Сондықтан да, үйсіншілдер ежелгі үйсіннің бізге белгілі тарихын бұрмалап, тарихқа кереғәр пікірлер жазып, тіпті, тарихқа қиянат жасаған. Қаңлыларды қытайдың сатқынына жатқызған. Ал енді, Қытай деректерінен біздер қаңлылардың ешқәшән да олардың алдында бас имегендерін көреміз. Қаңлылар ежелгі үйсіндер сияқты қытайдан қатын алып, өздерін юечжилерден аман алып қалған ғұндарға қарсы опасыздық жасап шапқан жоқ.

 

Бұрынғы жалайырлар да қият-қыпшақ болғанда, Шыңғыс ханның жалайыр болуы мүмкін емес, өйткені, ол қиян-қияттардан болмаған. Ал енді, Қәзібек бек болса, Шыңғыс ханды кейінгі жалайырларға жатқызған, өйткені, ол кісі кейінгі жалайырды доңыз жегіш маңғол деп білген. Сондықтан да оларды «доңыз жейтін халық» деп айтқан. Жамбыл атамыз да олар жөнінде: «Тоғайдан торай қоймаған» деп айтқан еді. Тунгус текті бұлардың бабалары мен-у шивейлерді қытайлар «жабайы татарлар» деп атаса, қият-қыпшақтар мен бөржігіндерді «қара татар» деп атаған. Шыңғыс ханның заманында «Мен-да Бей-лу» дерегін жазған Чжао Хун осы жабайы татарлар жөнінде былай деген екен: «Осылай аталған жабайы татарлар өте кедей, надан болып келеді. Олардың қолынан ештеңе де келмейді. Олардың бар бітіретіндері, аттарына мініп алып басқалардың арттарынан шабады да жүреді. Қәзіргі имперәтөр Шыңғыс, және де, оның сардарлары, министрлері мен шенеуніктері қара татарлардан болады».

 

Осыдан біздер, Шыңғыс ханның қәзіргі маңғолдардың аталарының төлі емес екенін түсінеміз. Бұл жабайы татарлардың тілдері де, діндері де, қәзіргі мәңғөлдәрдікі сияқты қият-қіпшәқтәрдікінен бөлек болған. Бір сөзбен айтқанда, қыйдандардан басқа сөлтүстіктегі тайпалардан, қыпшақ тілінде сөйлемегендердің бәрі де жабайы татарлар болған. Қәзіргі халха-маңғолдардың бабалары, сол жабайы татарлардың ешқәндәй да мемлекетшілдік дәстүрлері болмаған, олар аз уақыт ішінде әлемдегі азулы елдерді жаулап алатындай әскер құру тәжірбиесін білмеген. Бұндай тәжірбие тек қана қият-қыпшақтарда болған. Сондықтан айтарымыз: Шыңғыс ханды жабайы татарларға жатқызып жүрген қәзіргі түсінігі тар, рухани деңгейі саяз қазақтар, сол баяғы – жабай-қазақтар. Шыңғыс ханды өздеріне тартқан, қыпшақ-қазаққа сіңген осылардың ұрпақтары.

 

Тамғалыдағы тастарда біздің өткенімізді қойып, болашағамыз да жазылғандай. Бұл аспан асты әрийлік ғибадатханада терең сырлар жатыр. Біздің ғалымдардың болса, осы ғибадатханаға туристік саяхат ұйымдастырып ақша тапқаннан басқа ешнәрсе бітіріп жүргендері жоқ. Біздің тас кітәбімізді оқуға олардың ақылдары жетпейді. Жуықта теледидәрдің бір кәнәлінән осы Тамғалыдағы тастар жөнінде фильм көрсетілді. Тарих ғылымдарының кәндидәті атағы бар бір орыс шал мен бас әрхеөлөг Зейнөллә Сәмәшевтәр сөз сөйлеп, мандытып ешнәрсе айта алмады. Бұл тас кітәптің 75 пайызы өгіздердің, яғни, арий дәуірінде салынған найман Өкірештің, қыпшақ Мүйіздінің суреттері. Сөнімен қатар, Тамғалы тастарда қос ноқтаның бірнеше суреті бар. Бұндай таңба қазақ ру-тайпаларының бірде-біреуінде жоқ. Тек қана Қырым татарларының Абызлы деген руында ғана осындай қос ноқталы таңба бар. Сондықтан да мен Қырым татарларын ноғайлар деген едім. Ноғайлының түбінің қыпшақтар екендері белгілі. Жалайыр таңба да, ноқта таңба да, қосаяқты әрийлердің арбасы да, Бөрте шұнақ та, Қоймарал ана да осы тастарда қола дәуірінде салынып қойған екен.

 

Шежіре деректеріндегі кейінгі аңыздардың бәрі де жалған мифтер. Найман шалдың жар төсегінде өкіріп Өкіреш аталғаны, Қыпшақтың ағаштың қабығында туып қабықшақ аталғаны, Шапыраштының бір көзі шапыраш ауыруына шалдығып шапырашты атанғаны, аттың жалына құсып жіберіп жалын екіге айырып жалайыр аталғаны, жүкті болып қалған қыздың тарана беріп тарақты аталғаны, жалшы болып пеш жағып ысталған соң ысты аталғаны, суда ағып бара жатқан баланы құнан атқа мінген бір орыс құтқарып алған соң, құнанорыс аталғаны сияқты шежіре аңыздары надандықтан айтылған болған. «Үлкен керсен қалды да, ас құйылды тегешке, Үлкен билер қалды да, құлдар кірді кеңеске» дегендей, ғұлама шежірелер кеткен соң, азған ұрпақтағы бәдіктердің айтқандары. Мәселен, терістәңбәлі дегеніміз «аттың теріс жағынан таңба басқаннан» болған жоқ, Елтеріс таңбалы деп айтыла келе, терістәңбәлі болып кеткен. Елтеріс (Елтиреш) дегеніміз қыпшақтардың жоғарғы патшалық Ильтер (Елтай) әулеті – ел тер, «сөбери народ», яғни елді жинап билік, мемлекет құр деген мағынада айтылған. Құнанорыс дегеніміз елбөрі қыпшақтардағы көсем Құнан бабаға қатысты айтылған. Қытайға дес бермеген бұл Құнан бабаның елі Құнан қауымы аталған. Адайдағы Құнанорыс пен Танадағы Қарақұнандар осылардың ұрпақтары болып келеді. Орыс дегендері бұлардың әрийлік ақсары бет-әлпетті, жасыл-сұр көзді болғандықтарынан айтылған. Қыпшақтың атасы Сарыабыз дегеніміз де осы, ақ сары бет-әлпетті, жасыл-сұр көзді әрийлік Кави дегенді білдіреді. Біздердің аталарымыздың аузынан нағыз қазақтың сары қазақ болғанын кім естімеді? Қазақ зерттеушісі Исмағұлов болса, қазба жұмыстарының негізінде ежелгі қазақтардың бет-әлпеттерінде ешбір мөнгөлөйдтіқ қоспасы болмаған, тым айқын білінетін еврөпеөйдтіқ тип болғанын айтқан еді.

 

Осы сияқты: «үш жүз жігіт бөлініп шығып, үш жүзді құрады» дегендері де жаңсақтық. Қазақтың жүздерінің жүз санына ешбір қатысы жоқ. Бұл жерде жүз деп қәзіргіше тарақтың жүзі, анығында, ертедегі қазақтың үш жүзді жалайыр таңбасының жүздері айтылып тұр. (жалдыайыр) . Бұл жалдыайырды біздер алтын теңгедегі Юечжи-Кушан патшасының қолынан көреміз. Бұл жалайыр таңба Қыдыр атамыздың аса таяғы (скипетр) болады. Айырдың түбіндегі саптың басына аттың жалының қылы байланған болған. Қәзіргі бақсылар да, аса таяқтарына жын-шәйтәннән қорғау ретінде аттың жалының қылын байлап қояды. Бұл жалайырлы аса таяқ біздің абыз-ақындық тегіміздің белгісі. Қыдыр ата Көк Тәңірлік діннің пайғамбары, абызы, әулиесі (Кави) болған соң, Қазақ шежіресінің әу басы осы Қыдыр атамыздан басталады. Яғни: Қыдыр, Алаш, Жайылған, Қазақ. Осыдан кейін Қазақты үш жүзге бөлгенде: Қодан, одан Үйсін, Ақжол, Алшын деп айтылады. Қодан дегеніміз мифөлөгияліқ абыз-ақын, Кави-қыпшақ Қыдан тайшы болады. Осы Қыдан тайшының ұлы деген Ақжол би арқылы біздер өз мемлекеттігімізге қол жеткіздік. Ақжол дегеніміз қыпшақтардың Құс жолы, орыстар айтқан Пөлөвецкәя Млечнәя дөрөгә болады.

 

 

Қайрат Зарыпхан, шежіретәнуші

қосымша жүктелген суреттері:

كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=2271