АБАЙ (ИБРАҺИМ) ҚҰНАНБАЕВ ТАҢДАМАЛЫ БАЯНДАМАЛАР, ЗЕРТТЕУЛЕР

 

Абайтану 

АБАЙ (ИБРАҺИМ) ҚҰНАНБАЕВ

ТАҢДАМАЛЫ БАЯНДАМАЛАР, ЗЕРТТЕУЛЕР

 

  Алматы

 

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жанындағы

Абай ғылыми-зерттеу институты баспаға дайындаған және ұсынған

 

 

 

 

 

 

 

Абайтану. Том 1. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Таңдамалы баяндамалар, зерттеулер / Авторлар ұжымы: Назарбаев Н.Ә., Бөкейханов Ә., Байтұрсынов А., Дулатов М., т.б. – Алматы: «Ой-сана» баспасы, 2013.

Қазақ тілінде. Көлемі 20 б.т.

 

«Абайтану» сериясының бірінші томында абайтану ғылымы, жалпы қоғамдық сананың дамуы үшін аса маңызды таңдамалы еңбектер топтастырылған. Олардың тарихи, ғылыми және мәдени-әлеуметтік маңызы зор. Том Қазақстан Республикасы Президентінің  «Абай туралы сөз» деп аталатын еңбегінмен ашылады. Бұл сөз алғаш рет Абайдың жүз елу жылдық тойында қалың елдің алдында айтылған болатын. Елбасы сөзінде Абайдың шығармашылық мұрасының бүгінгі ұрпақ үшін маңызы аса жоғары бағаланды. Абайдың ойларының еліміздің ынтымағы мен бірлігін нығайту үшін қызмет ететіні ғылыми, мәдени, саяси-әлеуметтік тұрғыда жете негізделді. Бөкейханов Ә., Байтұрсынов А., Аймауытов Ж., Дулатов М.,  Әуезов М., Сейфуллин С., Жансүгіров І., Жұбанов Қ. зерттеулері мен мақалаларының да әлеуметтік, ғылыми және практикалық маңызы үлкен.

 

 

 

 

 

 

 

 

Нұрсұлтан Назарбаев

АБАЙ ТУРАЛЫ СӨЗ

 

Абайдың 150 жылдығына арналған салтанатты мәжілісте

1995 жылғы тамыздың 9-да жасаған баяндама

 

 

Ардақты отандастар! Қадірлі меймандар!

Бүгін – ұлы мереке. Халқымыз ең аяулы перзенті мен ең дана ұстазына мәңгі өшпес махаббатын білдіруге жиылып отыр. Оның дүниеге келгеніне әр он жыл толған сайын осы­лай бас қосып, өткеніміз бен кеткенімізді, жеткеніміз бен жетпегенімізді бір сарапқа салып алу әлдеқашан әдетімізге айналған. Соның әрқайсысында Абайдың аты жаңаша асқақтап, халқымыздың мәртебе-мерейі жаңа биікке көтерілумен келеді. Бір кезде абзал ақынымыздың асыл мұрасының таптық идеология табанында тапталып қалмай, жаңа ұрпақтармен бірге жасайтын мәңгілік құбылысқа айналғанына куандық. Сосын онын қадір-касиетінің өз аумағымызбен шектеліп қана қоймай, іргелес халықтар мен елге де кеңінен танымал бола бастағанына масатта­нып, марқайдық. Ал бұл жолғы сүйінішіміздің жөні тіпті бөлек. Ол үшін бір-бірімізді куана құттықтап, бір-бірімізден шүйліге сүйінші сұрасақ та, ешкандай ерсілігі болмас еді.

Абайдың ежелден-ақ әкенің баласы болмай, адамның баласы болуды армандағаны белгілі. Бұл жолғы тойдың төріне сол көксеген мұратына жетіп, барша әлемге аты қадірлі, сөзі өтімді, пікірі қымбат адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылманы болып көтеріліп отыр. Бұл жолғы салтанаттың Алматы мен Семейден, Қарауыл мен Жиде­байдан басталмай, Батыс пен Шығыстың іргелі елдерінен, Еуропа мен Азияның ең беделді мемлекеттерінен, Мәскеу мен Ыстамбұл, Париж бен Пекин сынды әлемдік аста­налардан басталғаны да соның айғағы. Бұл – бүкіл планетамыздың мәдени-рухани тынысын жүйелеп отырған аса беделді халықаралық ұйым – ЮНЕСКО-ның біздің жеке өтінішімізді ыстық ықыласпен қабылдап, мұндай шаруаның қалыптасқан жылтізбелік үрдісін алғаш рет бұзып, оны дүниежүзілік деңгейде өткізуді өзінің биік құзырына алуға шешім қабылдағанының арқасы.

Біз бұны енді ғана тәуелсіздік алып, адамзат қауымдастығының тең құқықты мүшесі ретінде енді ғана санатқа кіре бастаған ежелгі халқымыз бен жас мемлекетімізге көрсетіліп отырған үлкен ықылас, биік саяси-рухани қолдау деп бағалаймыз. Күллі қазақстандыктардың атынан ЮНЕСКО ұйымына, соның Бас директоры, бүгін ортамызда отырған аса сыйлы мейманымыз, көрнекті қоғам қайраткері, әлемге мәшһүр ақын, аса қадірменді Федерико Майор мырзаға шын жүректен шексіз ризашылығымызды білдіруді айрықша парыз санаймын. Сондай-ақ, Абай мерекесін атап өткен, атап өтпек, мұрасын насихаттауға белсене үлес косып жатқан, бүгінгі салтанатқа өздерінің беделді өкілдерін жіберіп отырған барлық мемлекеттер мен халықаралық ұйымдарға шын жүректен алғыс айтамыз. Бұл демократия мен гуманизм мұраттарының әлемдік кеңістікте түбегейлі жеңістерге жетуінің нәтижесінде қалыптаса бастаған жаңа рухани ахуалдың айқын айғағы деп білеміз. Ағайын бір өліде, бір тіріде деген осы. Қуанышы мен қайғысы ортақ рухани бауырмалдықтың әлемдік деңгейде орныға бастауы біздің ертеңге деген сенімімізді нығайта түсері хақ. «Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушы­дан» дейді қазақ. Ақ пейіліміз бен адал ниетіміздің асыл көрінісіндей Абайымыздың әлемдік татулық пен ынтымаққа өз үлесін косатын рухани мәмілегерлігіне кіріскеніне ерек­ше тәнті болып отырғанымызды да жасыра алмаймыз. Ері елінің атын шығарады, елі ерінің атын шығарады де­ген де осы. Біз бүгінгідей тарихи кезеңде, адамзаттық қауымдастыққа енді танылып, сенімді ықпалдас, серт­ке берік серіктес ретінде алғаш рет бой көрсете бастаған кезімізде беделімізді асырып, рухани бедерімізді айқындай түсетін Абайдай беліміз барлығына шүкірлік етеміз. Сондай беліміздің атын аспандата ұлықтай алатын еліміз барына да шүкірлік етеміз. Құдайдың бізді бұндай күнге жеткізгеніне де тәуба дейміз. Сондай кезеңде өмір сүріп, сондай ел мен сондай қоғамға жан-тәнімізбен кызмет ету маңдайымызға жазылғанына да мың қайтара тәуба дейміз. Оны сезіну біздің үмітімізді нығайтып, жігерімізге жігер қоса түсетіні анық. Өйткені, Абайды Абай қылған қилы тарихтың қырық қатпар шындығы қазіргі біз бастан кешіп жатқан заманалық құбылыстармен тікелей жалғасып жатыр. Оның тағдыры мен рухани ізденістерінің қиыры мен шиырын, тұңғиығы мен тұтқиылын жіті пайымдап, дұрыс қорытынды шығара білсек, басымыздағы дәуренмен талай сабақтастықты та­нып, бүгінгі ахуалымызды да салиқаландыра түсетін талай мән мен нәр таба алар едік. Абайдың сол заманда осылай толғанып, осылай жазбауы қандай мүмкін болмаса, біздің бұл заманда осылай қиналып, осылай әрекет етпеуіміз сон­дай мүмкін еместігін түсінер едік.

Ерекше жағдайдың ерекше ізденістер мен ерекше әрекеттерге бастайтыны белгілі. Ерен талант пен ерен жігер де сондайда керек. Әрдайым алға ұмтылып, биікке ұмсынған адамзат нәсілі.

Ешқашан толас таппаған және таппайтын рухани күресіне адастырмас нысана, алжастырмас бағдар сілтеп бере алатын көреген көсем тұлғаларды әрдайым сусай аңсаған, әрдайым төбесіне көтере құрметтеген.

Өйткені, ақыл табылмай тұрып, ештеңе табылмайды. Ол жетілмей тұрып, ар-намыс шыңдалмайды. Ар-намыссыз азамат өзгелердің көсегесі түгілі, өзінің көсегесін көгерте алмайды. Онсыз ұлттық сана мен ұлттық намыс та тұл. Он­сыз қоғам дамудың даңғыл жолына түсе алмай, үйреншікті үрдістің солғын соқпағынан шыға алмай, заманалар шырғалаңында басы айналып, дағдарыс хал кешеді. Ондай дағдарыстан шығар жолды тарих пен табиғаттың айрықша пейілі түскен перзенттері ғана сілтеп бере алады.

Абай да дәл сондай балағат заманда ғаламат тәуекелге бара алған ерекше парасат пен ерекше рух иесі. Соның арқасында ол бүгін күллі адамзаттын абыройы аласармас рухани сардарларының біріне айналып отыр. Оны туғызған дәуірді кеңінен қарастырмайынша, одан қалған мұраның тереңіне бойлай алмаймыз.

Ол қазақ тарихының айрықша ауыр кезеңі еді. Жер шарының неғұрлым көп бөлігін иемденуге тырысқан им­перия Орталық Азияны көктей өтіп, шығыс пен күнгейге тереңдей енуді көздеген-ді. Сондай стратегиялық мақсаттың дәл өтінде тұрған ел Қазақстан болды. Басқадан айырылса да, одан айырылмау саясаты алғаш рет сол кезде бой көрсетті. Ел билеудің тарихи қалыптасқан ұлттық жүйесі біржола мансұқталды. Метрополияның өзіндегі тәртіп күштеп енгізіле бастады. Әуелі қазақтың әр ұлысынан бірнеше шағын хандықтар құрылып, этно-аумақтық тұтастық бүзылды. Сосын әр хандықтың халқы мсн жері ата-атаға, ру-руға бөлінетін жігімен ауыл-ауылға, болыс-болысқа бөлінді. Сөйтіп, сойылған тоқтыдай ұшаланып-мүшеленген хандықтар дербестіктен айырылып, көрші губерниялардың құрамына күштеп кіргізіліп, кірме күн кешті. Одан хандықтар дуандарға бөлініп, бекзаттардың орнына патша үкіметі тағайындаған «сенімді қазақтарға» басқартылды. Солай дәстүрлі ішкі жымдастың әбден жойылған кезінде, ел, ауыл, болыс, уезд, облыстарға бөлінетін түзіліммен қайта құрылды. Ең төменгі ауыл мен болысты жергілікті атқамінерлер, уезд бен облысты патшаның әскери шонжарлары биледі. Осы­лай қазақтар өз жерінде, өздері кірме болып қалды. Ұлттық түгілі, рулық-тайпалық тұтастықтан ажырап, ауызбірліктен атымен жұрдай болды. Солай қожыраған халық пен қоныс жоғарының нұсқауымен алты облысқа бөлініп, көршілес Сібір, Орынбор, Астрахан, Түркістан губерниясына, ал Маңғыстау әуелі Кавказ сырты, артынан Каспий маңы об­лыстарына бағындырылды. Сөйтіп, қазақтар бет-бетімен тарап, бір халык, бір ел екенін атымен ұмытатындай күйге жетті. Жер бетінде отаршылдық көрмеген халық кемде-кем болғанымен, бір ғасырда осыншама көп реформаға ілініп, тоз-тоз болатындай тәлкекке ұшыраған халық ешкайда да жоқ шығар.

Бұның бәрі отарлық кеңістіктің тұрғындары тарихи қалыптасқан мемлекеттілігін қайтадан қалпына келтіре ал­майтындай қып, оларды жер мен судың байырғы иелік кұкынан біржолата ажыратуды көздеп, алдын-ала ойластырылған зұлым саясат еді. Қазір бізге өршелене өшігіп жүрген ал­тын моншақты саяси қырғилар мен әншейін айтаққа ерген әулекілердің жаңа бағдарламалары қай кездегі «саяси ма­кулатура» екендігін осыдан-ақ айыра беруге болады. Он­дайлар көршілерінін жерін тоз -тоз қып бөліп әкетіп, өзін салпақтатып малға салып, атақонысынан табылып жатқан байлықтан соқыр тиын да татырмай, талтаңдап қалған дәуренді әлі де көксейді. Сондай кейбір көкімелердің өзі ұлы мәдениет жасаған ұлы елдін атын малданып, өзгелерге өнеге көрсеттім деп, өз абыройын өзі түсіріп жататынын қайтерсің! Ондай ұрдажықтар ол кезде де аз емес еді. Ел мен жерді ойрандағандарын былай қойып, сананы да улан­дыра бастады. Тілін, дінін, тұрмыс-салтын менсінбеуге, ата кәсібі мен тарихын ұмытуға, өзінен-өзі қорланып, өзгенің зорлығына бауыр басуға ынталандыратын әзәзіл саясат ерек­ше мүттәйімдікпен жүзеге асырыла бастады. Бұратаналану деп аталатын жексұрын құбылыс солай өрбіді. Қармакқа ілінген, жемге жүгірген шабақтай шошаңдаған бұратана сана, өзін-өзі отқа түсіретін көзсіз көбелек дәурен орнатты. Тұтастық пен ынтымақ ұмытылды. Санап алып оқытып, санап алып қызметке іліктіру бір жағынан орыстандыруды, екінші жағынан бақастык пен ішкі араздыкты күшейтуді көздеді. Басқаны былай койғанда, ағартушыльқтың өзіне арамза си­пат берілді. Бір ғасыр бойына жантөсілім жау жағаласпен келген ереуілшіл халыққа енді әлгіндей қамқорсыған айла-шарғының қақпаны құрылды. Кітаптан гөрі зеңбіректі, мек­тептен гөрі әскери бекіністерді көбейтіп жатқан өкіметтен сескенгендер аяқ жетпес шөлдерге шегінді. Сескенбеген­дер саяси итаршылыққа жүгініп, есіктегі жалшылыққа пейіл болды. Шұрайлы жерлер, шырайлы кәсіп пен кызмет орталықтан әдейі көшіріліп әкелінгендерге ғана бұйырды. Шет аймақтардың дамуына бөлінетін қаржы түп-тұтасымен сырттан қоныстанушыларға жұмсалды. Ал бұратаналарды да оқуға тартпақ болғандар, патша сарайы ұлықтарының біреуінің дала губернаторына ашық жазғанындай, «шектен шыққан адам сүйгіштік» деп келеке етілді. Егер осы ғасыр басында қазақтардан да санаулы оқығандар шығып, орысша сауат ашқандар бір процентке жетсе, оған мансапқор дала дәулеттілері мен оқу-білім аңсаған түздіктердің өз қаражаты жұмсалды.

Жан иесі жарыққа талпынбай тұра алмайды. Өз-өзінен жойылып кетуге пейіл еш мақұлық жоқ. Халық та солай. Қанша зорлық көрсе де, зомбылық көрсе де үмітін үзбейді. Өзіндей жұрттардын қолы жетіп жатқанға өз қолын да жеткізбек болып тырысады. Тап сондай дәме бұдан сегіз ғасыр бұрын біздің бір жерлесімізді ғылым іздетіп, Күнгей Азияға сабылтқан еді. Өткен ғасырда да тап сондай талап тұлпарларын ерттеп мінгендер шыға бастады. Бір кездегі Әл-Фарабидің жанқиярлық талабын Араб халифатының әкелік камқорлығы деп қалай айта алмасақ, өткен ғасыр соңындағы дала азаматтарының білім жолындағы нар-тәуекелін де пат­шалык самодержавиенің әкелік қамкорлығына жатқыза ал­маймыз. Шет аймақтағылардын да сауатын ашып, білімге тартудын жүйелі саясаты болды. Бірақ, ол біздің даламызға осы ғасырдың екінші он жылдығынан бастап ене ба­стады. Демек, оған дейінгі оқу, білімге ұмтылу – ұлттық болмысымыздың етене зәруліктерінен туындаған рухани жанқиярлық. Бір экономикалық-коғамдық үрдістің дәурені әбден таусылып, екінші экономикалык-коғамдык үрдістін әбден орныға бастағанын байқаған ұлттық сананың тари­хи дамуды өзінше пайымдаған етене көрегендігі. Ондай құбылысты айдалаға апарып телу әбестік болар еді. Ұлттық рухани өміршеңдігіміздің тереңіне бойлай пайымдаудан әдейі жалтару болар еді. Ондай көзкараспен қарасақ, Абай сынды алып тұлғалардың кеменгерлік болмысына атымен маңайлай алмас едік.

Абайдың адам көрмеген жанқиярлығы мен ерен кұбылыс саналардай ерекшелігі – отаршыл кемсітушілік бар жерде болмай қоймайтын тайсалудың орныңа тайтала­сты, жиренудің орнына үйренуді, жарамсақтыктың орнына жарастықты, мансап қуған баққұмарлықтың орнына білім қуған бәсекені сіңістіріп, ұлтымыздың рухани қайсарлығын атымен жаңа қасиеттерімен байқатқандығы.

Өйткені, халқына жаны шындап ашитын қайраткер орға жығатын емес, өрге бастайтын жол сілтейді.

Абай да ақыл айтпас бұрын қилы заманның бар қитұрқысын өз басынан өткеріп көрді. Онын сол кездегі еуропалык саяхатшылардың аузынан «Дала Цицероны» де­ген атақ алған шонжар әкесі ескі мен жаңаға бірдей жорға болды. Ел жақсылары мен патша әкімшілігіне сөзін бірдей өткізе білді. Сондай аса ақылды, көреген әке баулыған ұғымтал жас медреседе мұсылманша, мектепте орысша қатар оқып жүрген жерінен ауылға кайтарылып, билікке араласады. Ру мен ру, ескі үрдіс пен жаңа үрдіс, рулық-тайпалық психология мен самодержавиелік отаршылдык бетпе-бет шарпысқан тартыс пен таластың ортасында жүріп, есесі кетіп жатқан елінің жоғын жоқтауға күш сал­ды. Бірақ еңбегі зая кетті. Қандастары қызғанышпен, отар­шыл ұлықтар сенімсіздікпен қарады. Қапа болған жігерлі азамат билікті тастап, акындықтың соңына біржола түсті. Қалған жиырма жыл ғұмырын тек кана оқып білуге, тек қана шығармашылыққа жұмсады. Ол еңбегі, енді, міне, адамзат ақыл-ойының асқаралы тұлғасына айналдырып отыр. Ақын Абай қазақтың суырыпсалма поэзиясын шын мәніндегі реалистік жазба поэзияға айналдырды. Бұрын-сонды көтерілмеген такырыптарды көтерді. Бұрын-соңды үрдіске енбеген жанрларды үрдіске енгізді. Сырт сипаттау, сырт дәріптеуді қойып, адамның ішкі жанына үнілетін, болмыстың тұңғиық қалтарыстарын ашатын аса мәнді философиялык-әлеуметтік лирика туғызды. Шығыс поэзия­сына тән нәзіктік, әуезділік, ойнақылық Батыс әдебиетіне тән жіті зерттеуші зердемен байыды.

Егер Абай болмаса, осы ғасырдың басында-ақ азаматтық кемелділікке, суреткерлік салиқалылыққа, стильдік әр алуандыққа, заманмен бірге аттап, замандаспен мұндас бола алатындай әлеуметтік пайымға ие болған жазба әдебиет мектебі: шын мәніндегі Абай мектебі қалыптаспас еді. Мағжан Жұмабаев, Бернияз Күлеев, Шәңгерей Бөкеев, Шәкәрім Құдайбердиев лирикасында, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Ғұмар Қарашев, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералиндердің саяси-ғылыми көсемсөздерінде, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Спандияр Көбеев, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов шығармаларында бар бітімімен көрінген бұл мектеп Абай жүйелеген жаңа ұлттық эстетикалық әлемнін қаншалықты сындарлы екендігін айқын танытты.

Түп бастауы осы кәусар бұлақтан басталған көп сала­лы, көп жаярлы көркем әдебиетіміз XX ғасыр зобаландары тұсында өз халқына зор рухани медет болды. Тек өз жұртын ғана емес, бұрынғы кеңестік кеңістікте, тіпті әлемдік деңгейде талғампаз кауымның сусынын қандыра алатын рухани нәр тауып бере алады. Біз бұның бәрі үшін де бір жарым ғасыр бұрын эстетикалык ойдың тың жазирасына батыл аттаған Абайдың кайсар талантына қарыздармыз.

Абай Құнанбайұлының әлемдік санадан өз орнын ала­тындай елеулі кұбылыс болуы тек оның әдеби ізденістерімен шектелмейді. Әдебиет – Абайдың күллі дүниелік болмысқа, адами, ұлттық, кісілік, тарихи, заманалық болмыстарға бой­лайтын кәусар дариясы, ежелгі дүниеден мәңгілікке дейін көл-көсір көсіліп жатқан рухани әлемге, рухани ғарышқа, универсиум деп аталатын ғалами дүниені ғажайып қиырларына шегер бір жағынан азапты, бір жағынан ләззатты сапарының бастау қақпасы, әрі тереңге бойлап, ке­мелге ұмтылар талпыныстарының алтын баспалдағы болды. Абайдың ойшылдық қарымы мен зерттеушілік тегеурінін де өз заманының шым-шытырық кайшылыққа толы шындығы белгілеп берді. Сол шытырманнан шығар жол іздеп жүріп, ол өз халқының ұлттық бітімін жан-жақты пайымдады. Оның басындағы тақсіретті егжей-тегжейлі талдады. Сөйтіп, кеселіне дауа, келешегіне бағыт қарастырды. Халкына қамқор, ұлтына жанашыр болам деп жүріп, күллі адамзатқа мейірбан гуманистік өреге көтерілді. Кісі мен кісінің де, ха­лык пен халыктың да арасында бола беретін кикілжіндердің бәрінен жоғары тұра білді. Ұлықтарды ұнатпағанымен, көрші орыс халқына, басқа да халықтарға зор ілтипатпен қарады. Патшалық билікті мансұқтағанымен, ұлы орыс мәдениетінен тәлім алды. Аз халықты да, көп халықты да бауырластыратын рухани ыкпалдастық деп түсінді. Адамға адам баласының бәрін дос санады. Оны батысқа, шығысқа, алысқа, жақынға бөлмей, біртұтас кұбылыс ретінде қарастырды. Дала өмірін түзету үшін толассыз жетіліп, толассыз шындалып жатқан адамзаттық қауымдастықтын тыныс-тірлігіне үңілу кажет болды. Сөйтіп, ол өз дәуіріндегі өз жұртының әлеуметтік болмысымен шектелмей, оны қалай сауықтыру мен сауаттандырудың амалын іздеді. Өз пайымын ортаға салды. Ол қазақ зиялыларының осы ғасыр басындағы әлеуметтік прогреске талпынысына айта қаларлықтай ықпал етті. Онымен коймай, қазақтың жиырма­сыншы ғасырдағы қоғамдық санасына тікелей әсерін тигізе алды. Абайдың әлеуметтік ойшылдығына тереңірек үңілетін тұс – қазіргі кезең. Қоғамымызда түбегейлі өзгерістер болып жатқан бүгінгі күндер.

Осы тұрғыдан келсек, дала философы халқына жаны ашу деген онымен қосыла жылау емес, оған өзін-өзі шындаудың сара жолын айқындап беру деп түсінгені ешқандай күмән туғызбайтын басы ашық мәселе.

Абайды мұндай нартәуекелге бел буғызған, оның осыншалық намысын кайраған қазақ даласындағы кемсітушілік саясат пен оның шашбауын көтерген әлеуметтік көлгірлік еді. Оларды жағадан алып, жағаласа кеткеннен мән шықпайтынын түсінді. Кенесары көтерілісі аяқталар кезде дүниеге келген сәби бесіктен белі шықпай жатып, дербес ел болудан біржола күдер үзіп, бөтеннің көсеуін көсеп, дәреже іздегендердің қырқылжың қырқысын көріп өсті. Тәуелділік мызғымастай боп орнығып, болары болып койғаннан кейін анғал халықты босқа арандату парасаттылыққа жатпайты­нына көзі жетті. Есе кайтарудың жолы бар ма? Бар.

Абайға айтқызсаңыз: «әуелі мал тап», – дейді. Өйтпесе: «қарны аш кісінің көңілінде ақыл, бойында ар, ғылымға кұмарлык қайдан тұрсын?.. Мал тапса, қарын тояды. Онан соң білім, өнер керек екен…»

Өнер-білімді қайдан іздеген жөн?

Абайға айтқызсаңыз: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста тұр… Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті. Оны білгенге дүние арзанырақ түседі».

Естір кұлақ тосырқайтындар тосын жауап. Тым пайда қуған, бақ қуған утилитарлык көзқарас емес пе? Мұндай акылдың патша ұлықтары таратып жүрген пікірден несі өзге? Ұлык жалба тымақты түз адамын кемсіте беруді көздейді. Абай тезірек тең етуге асығады. Оның ұғымында сол астам ортаның «Зарарынан қашық, пайдасына ортақ болу үшін де оқуын, ғылымын білмек керек… Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағуасына кіреді де, аса ар­сыздана жалынбайды ». Сонда бұдан шығатын қорытынды: кемсінгеннен мәдениетін меңгеріп, қомсынғаннан білімінді асырып қана есе қайтара аласың. Әйтпесе, аз бен көптің, күшті мен әлсіздің арасында басқаша теңдік болуы еш мүмкін емес екен.

Әншейін қиқарлықтай көрінетін бұл қағидасын Абай өз өмірімен дәлелдеп шыға алды. Айдаладағы киіз туырлықты ауылда жатып, орыс классикасын түгелге жуық оқып қана қоймай, шетінен қазақшаға аударып, ел арасына насихатта­умен шұғылданды. Ол аз болғандай, орыс тілі арқылы Бай­рон, Гете, Шиллер, Лесаж, Дюма, Мицкевичтерді зерделеп, казақша сөйлетуге тырысты. Тіпті, көне грек, ежелгі Рим дәуірлеріне тереңдеп, Аристотель мен Сократтан бастап, Спи­ноза мен Спенсерге дейінгі аса көрнекті ойшылдарды шұқшия зерттеді. Дарвинді ақтарып жаратылыстану жетістіктерімен танысса, Нью-Йорк университетінің профессоры Джон Уи­льям Дрепердін еңбектеріне ден койып, Еуропаның ақыл-ой дамуының тарихына, католицизм мен ғылымның арасындағы қарым-қатынас тари¬хына қанықты. «Менің қағбам енді батысқа ауысты», – деуі де сондықтан еді.

Сезімтал ақын, сергек ойшыл, ғұлама дала тіршілігін өзге дүние тіршілігімен салыстыра зерттеп барып түсінгісі келді. Бала кезінен таныс араб, парсы тіліндегі кітаптарды қайта ақтарып, Шығыс поэзиясына, тарихына, философия­сына соны көзқараспен қарап, жаңаша баға берді. Әсіресе Та­бари, Рабғузи, Рашид-әд-дин, Бабыр, Абылғазы еңбектеріне ерекше зейін койды. Шығыстық логика мен мұсылман құқығын үңіле зерделеді. Өз тұсындағы Кіндік Азия мен Күнгей Азияның мәдени-рухани өмірінен мейлінше хабар­дар отырды.

Абай зердесі тек сырткы дүниеге ғана назар аударып қоймай, ұлттық болмысты пайымдайтын төл мұраларға да көңіл бөлді. Қорқыт, Асан Қайғы, Аталык, Сыпыра жырау­лар, Қодантайшы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Марғасқа, Жиембет акындар жырларындағы уайым мен жігер, Бүкар, Төле, Қазыбек, Әйтеке өсиеттеріндегі өміршілдік – Абай дүниетанымының ең тёрең және етене қабаттары еді.

Оған ғұламалар Қожа Ахмет Иассауи, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағүн, Махмұд Қашкари, Мұхамед Хайдар Дула­ти, Қадырғали Жалайыр, Мүхаммед ибн Қайс, Хусан Аддин Бар-шынлегінің енбектерін қоссаныз қазақ акынының көп кабатты, көп атырапты дүниетанымына еріксіз кайран калар едініз.

Екі алып кұрлықты алтын кіседей айқара құшақтатып жаткан ежелгі сахарада қалыптаскан ғұламалық ой-сананың қаншалыкты терең, қаншалықты кең қарымды, белгілі бір мәдениет, мектеп, ағым ауқымына тұтқындалмайтындай қаншалыкты бостан әрі азат болатынына көзініз жете түсер еді.

Абайдың көзшоласы кандай ұлан-ғайыр кең болса, танданған, қызыққан, жиренген, құмартқан, алған өсерлері сондай ұлан-асыр, байқаған-түйген парасат-пайымы сонша­ма терең еді.

Бірақ оның мұншалық күрделі рухани әлеміне ерекше бір сындарлылык бітіріп тұрған әсер мен ой, сезім мен зер­де, әуен мен бейне аражігін ажыратпай, айқұшақ қауышып жататын шынайы адамилық, шынайы азаматтық кемелділік. Неге де болса, даму тұрғысынан қараған, диалектикалық серпін. Тоқмейіл тоғышарлыққа бой бергісі келмейтін шыншылдық пен уайым …

Азияның шетқақпай түкпірінде туып-өскен түз ақынына мұндай рухани рационализм, адамгершіл макси­мализм қайдан бітіп жүр?.. Оның шығармаларына ол кезде Еуропаның өзі түгел мойындай қоймаған, адамды басты тұлға, адамгершілікті – басты қасиет санайтын кайта өрлеу мұраттары, шын мәніндегі кайта құрушылық көзкарастар қайдан дарып жүр?

Оқыған кітаптан ба, заманнан ба, ортадан ба, күнде-күнде көз алдында көлеңдеп тұрған көңілсіз болмыстан ба?

Дұрысы – соңғысы. Қара басының өзі ел бағам деп алыс-жұлыстан мезі болып, мыңмен жалғыз алысып, әбден қажыған сананы, әсіресе, сарғайтқан – дүние түгел өзгеріп жатса да, өзгермей қойған дала тірлігі, қыр тұрмысы еді. Далиған даланың қай қиырынан да көзге ұрып тұрған – мел­шиген мешеулік еді. Соны әлі ұғып болмаған аңғал жұрт еді.

Күні кеше өзінен өзгенің бәріне күлетін ауылдастарын тыңдай жүріп «бізден басқаның бәрі антұрған, ең тәуір халық біз екенбіз» деп ойлап қалған аңғал ұғыммен айналасына көз тастай барласа, кешегі келеке қылып жүргендердің бәрі озып кеткен… Біреулердің «екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ», саудагеріне дейін жүрмеген жері жоқ, қылмаған кәсібі жоқ». Біреулері «солдаттыққа да шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды». Біреулерінің біз құлы, күңі кұрлы да жоқпыз», «біріміз жал­шы, біріміз қош алушымыз», «бағанағы мақтан, күлген, куанған қайда?»

Абайдың ақыл-санасын түгел жаулап алған осы сауал, бұның бәрін «елемеген кісінің не дүниеде, не ахиретте басы бір ауырмай қалмаса керек». Кереңнін басы ахиретте ауыра ма, жоқ па? Ал кемелдің басы бұл дүниеде жүріп-ақ әбден дал болары сөзсіз. Бірақ ондай «үнемі уайым-қайғымен жүре аламыз ба? Үнемі қайғыға жан шыдай ма? »

Батыс пен Шығыс ғұламаларын ақтара-ақтара келіп, тапкан түйіні: құдайдың өзі де рас, сөзі де рас; ол ешкімге арам бол, қанішер бол, масыл бол деген емес; ендеше, кұдайға құлақ аспай, қулық түзелмейді; құлық түзелмей тұрып, құлқын арам ішкенін коймайды; адалға жүрмей, адам түзелмейді; адам түзелмей, қоғам түзелмейді; халық түзелу үшін әркім жеке-жеке өзін-өзі түзеуі керек. Ол үшін «қуанбасқа куанып, ұялмасқа ұялатынын» қоюы керек. Одан арылтатын жалғыз дауа: еңбек. Абайдың ұғымында: «Еңбек танымды арттырады. Еңбек естіген нәрсені бекіте түседі. Адам алған білімін ретке келтіреді, керектіні керексізден сұрыптап, ақылды болады». Сондықтан да, ол еңбекті барша игіліктің негізі, оған деген сүйіспеншілікті адамдық өмірдің басты мәні мен мақсаты деп санайды. Ал жалқаулықты барша қырсықтың, одан туындайтын жарамсақтықты бар­ша қиянаттың, мақтаншақтықты түзелуден үмітін үзген бейшаралықтың түп атасы деп түсіндіреді. Халықты «түзелмейтін қайыршыға» айналдырмайтын амал: «Егін, сауда, кәсіп, ғылым» деп біледі. Ол тек ыждаһат пен ынта бар жерде ғана жүзеге асады. Абайдың: «Құдай саған еңбек етуге жеткілікті күш берді. Бірақ сен еңбек етпейсің. Құдай саған ғылым берді. Бірақ сен оқымайсың. Құдай саған сана берді, сен оны жоғалттың. Сен ерінбей еңбек етсең, шыдам­дылыкпен іздеп, пайдалы жұмыс жасасаң – бай болар едің», – деп жазғыратыны да сондықтан.

Ол тек енбек етудің арқасында ғана адам моральдық жағынан кемелденіп, от басына, жас ұрпақ тәрбиесіне, аталық, аналык, достық, жолдастық, туысқандык парызға деген көзқарасты өзгерте алады деп санайды. Әйтпесе, атадан қалған малға масаттанған масыл, ел үстінен күн көрген жымысқы өзгедегіге көз сүзген өлермен бақастық пен ұрлықты, жалқаулық пен жарамсақтықты, қатігездік пен мансаптықты өршітпесе, үй құлкын да, түз құлкын да түзей алмайды.

Абай барша ұғымның шын мәнін ашып беретін бірден бір өлшем – еңбекке көзкарас деп санайды. Алтыншы сөзінен» мына бір үзіндіні келтірейікші: «Қазақ айтады: «Бірлік бол­май тірлік болмайды», – деп. Сондағы айтып отырғаны қай бірлік?.. Қазақ ойлайды… ат ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дөулет ортақ болса екен дейді. Олай болғанда байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп не керек? Осы ма бірлік? Жоқ, бірлік – акылға бірлік, малға бірлік емес… Бірлік малға сатылса, антұрғандық… Ағайын алмай бірлік кылсын… сонда әркім несібесін кұдайдан тілейді, не шаруа іздейді… Әйтпесе, елі біріне бірі пәле іздейді… Мұның қай жерінен бірлік шықты?

«Ырыс алды – тірлік» дейміз. Кай тірлік?.. Жаны кеу­деден шықпағандық па? Ондай тірлік итте де бар… Ол айтылған тірлік бұл емес. Көкірек, көзіңіз тірі болса, соны айтады. Өзің тірі болсан да, көкірегінің әлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың. Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың».

Айтудай-ақ айтқан емес пе? Жалпы, біз қазір қолға алып жатқан көп бастаманың дәйектемесін басқа жақтан іздеудің қажеті жоқ. Бәрін де Абайдан табасың.

Бүгінгі халықаралық жағдайларға байланысты ұстанып отырған мемлекеттік ішкі-сырткы саясатымызға да жауапты Абайдан табуға болады. «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген жолдардан халықтар достығы ақын үшін қатар өмір сүрудің жалан дипломатиясы ғана емес, тіршіліктің негізгі мағынасын айкындайтын ұлы мұрат екені көрінеді. Ақын көзкарасын казіргі тілге салсақ, өзге елдермен достык қарым-қатынаста, ынтымақтастықта болу саясаты – біздің ел болып қатарға косылуымыздың алғышарттарының бірі. Өзге өскен ел не істесе соны істе, ғылымын, мәдениетін меңгер дейді Абай. Ол үшін өзгелермен «мәдени, экономикалық, саяси араластық керек, оның аты, бүгінгіше айтсақ, инте­грация.

Ал «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең істін бәрі бос» деген сөздері шын мәнінде ұлт болып ұюымыздың негізгі шарты. Өз халкымыздың мүддесі үшін күресте достық, татулық, бірлік керек пе? Керек. Ендеше, Абай сөзін тереңірек ұғынып, онымен өзгелерді ұялтуға емес, өзімізді өзіміз ұялтуға тырысайық.

Өзгеше тарихи жағдайда өмір сүрген қазақ халқына бұдан әрі бұрынғыша тіршілік етуге болмайтынын, заман талабына сай еңбек етіп, кәсіпті, сауданы меңгеру керектігін де бірінші айтқан Абай. Яғни, қазақ кауымына әлеуметтік ре­форманы да, экономикалык реформаны да бірінші ұсынған – Абай.

Жерінен, суынан, тәуелсіздігінен, билігінен айырылған қазақты құткарудың жалғыз амалы – оның рухани әлемін, елдік, адами ізгі касиеттерін сақтап калу екенін, сонда ғана оның ұлттық сипатын аман алып калуға болатынын акын жақсы түсінді. Сол үшін жан аямай күресті.

Абайды мұқият оқыған адам оньң көзкарастары күні бүгінгі нарық экономикасымен де тікелей үндес екенін айқын аңғарар еді. Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас Темірқазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен. Абайды оқып отырып-ак, көштің басын баяғыда-ақ жөнге салып алуға болатын еді. Сорлатқанда, біреудің уақыты жетпейді, біреудің ұғымы жетпейді, біреудің атымен зауқы жоқ.Әйтпесе, көп дүние әуелі сол әркімнің өзін-өзі түзей алмағандығынан өрге баспай жатыр емес пе?

Өз халқын «жұрт болсын, өссін, өнсін» дейтін әрбір аза­мат әуелі Абайды оқысын, Абайға құлақ ассын. «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіннен өзін. есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісін? Жоқ, бол­маса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей калыппысың? », – деген ақын сөзін еске алайықшы.

Егер әркім баяғыны қойып, өзгеріске ұшыраған он жыл, тәуелсіздік алғаннан бергі төрт жыл ішіндегі тіршілігін оймен шолып көрсе, қанша мүмкіндікті қапы жібергенін, қаншама нәрседен ғапыл қалғанын айқын аңғарар еді. Әуелде ағайынға, кейін өкіметке қол жайып калған, өз қамын өзі жемей, өзгеден жәрдем күтетін әлеуметтік енжарлық көп азаматымызды әліге дейін шұғыл өзгеріп жатқан уакыт тала­бына икемделгізбей келеді. Соның салдарынан, бейқамдық пен бейберекеттіктің қырсығынан сыртта өндіріс пен ша­руа, үйде тұрмыс күйзелуде. Біреуден нұскау күтіп, әркімге қол жайып, айтпасаң білмеу, ақырмасан түсінбеу кесірінен амалдын орнына айла, істің орнына сөз, ұсыныстың орнына қолқа, дөлелдің орнына сылтау, акыл-кеңестін орнына өкпе-бопса бел алып барады.

Тарихтың берген мүмкіндігі мен табиғаттың бер­ген байлығы әлі де болса, орнын таппай, боска зая бо­лып жатқаны жанға қатты батады. Ол үшін сыртқа өкпелейтін ештеңе жоқ. Тәуелсіздігімізді уактылы мойын­дады. Қолқабыс-көмектерін ұсынды. Экономикамызды, әлеуметтік-мәдени дамуымызды көтеру жолында бірлесе әрекеттенуге әзір екендіктерін білдірді. Жан-жағымызбен тату-тәтті қарым-қатынастамыз. Алыспен де, жақынмен де алысып-берісіп жатырмыз. Нағыз іскер ахуал орнатуға не керектің бәрі бар. Жетпейтіні: Абай айтқан ынта мен ыждаһат, білуге ыждаһат, үйренуге ыждаһат, енбектенуге ыждаһат күшеюдің орнына әлсіреп бара жатқандай. Оның орнына Абай айтқан қырсыздық пен қияңқылык, «өтірік пен өсекті жүндей сабаған» даукестік пен данғойлык, өз елін өзі аңдыған» ұрлық пен «жүз қарата екі жүз аларман бар» көрсеқызарлық, қозғау салып қоздырғыш» жікшілдік пен «сөз қыдыртқан, жұрт құтыртқан партияшылдық» аза­яр емес. Экономикалык белсенділікті, Абайша айтсақ, «өз жерімен, өз елімен ойрандасып, ойсыздарға қойнын ашып, мал шашумен», «халыққа қайыры бар іс бітірмей», «қардың суы сықылды тез суалар, енбек қылмай табылар мал-дәулет», саяси белсенділікті дау жоқ жерден дау іздеумен, жау жоқ жерден жау іздеумен, әлеуметтік белсенділікті ұрынарға қара таппай жүретін ұрдажықтықпен, әр нәрсеге бір тұмсық тығатын тіміскілікпен шатыстырып алу етек алып барады. Бұған ренжімегенде, неге ренжисіз? Өзімізге өзіміз өкпелеуге мәжбүрміз. Соның бәрі «Шала мейір шала байқайды» демекші, тәуелсіздігіміз бен бостандығымыздың қадірін шала ұғып, шала бағалаудан шығып жатқан кеселдер. Осы тұста ұлы ақынның: «бәйгеге ат қоссан, атыңды тарты­спайтын ағайын, атың келсе, бәйгесіне өкпелейтіні қалай?.. Тыныштық іздеп, таба алмай жүрген жұрт тыныштық көрсе, сәтке тұрмай, тыныштықтан жалыға калатұғыны қалай?.. Кеселді кісі ер келетұғыны несі? Кедей кісінің кер келетұғыны несі?.. Қазақтын шын сөзге нанбай, құлак та қоймай, тыңдауға қолы да тимей, пәлелі сөзге, өтірікке серттей ұйып, бар шаруасы судай ақса да, соны әбден естіп ұкпай кетпейтұғыны калай?» деген сөздері ойға келеді. Осы бір жан айқайының бүгінгі біздін қоғамға да қатысы бар екенін естен шығармасақ болғаны.Өздерініз жақсы білесіздер, бас қосқан ұлы жиындардың бәрінде де мен халқымыздың бірлігі мен татулығы тура­лы айтпай калған емеспін. Өйткені, әлімсақтан белгілі, ел болудың амалы – ішкі бірлік.

Тарихтың барлық кезеңінде даудан да, жаудан да қазақ ұтылса, тек бірлік пен татулықтың аздығынан ұтылды. Абайдың да өзегін өртеген кайғы осы болатын. Егер елде бірлік болса, Абай:

 

Бас басына би болған өңкей қиқым

Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын?

… Бірлік жоқ, береке жок, шын пейіл жоқ,

Сапырылды байлығың, баққан жылқың.

Баста ми, қолда малға талас қылған,

Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шыркың, –

 

деп өкінер ме еді?

Бірақ, Абай тағы да былай дейді: «…Бұрынғы ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен. Ол екі мінез қайсы десен, әуелі, ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. «Екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, берген сон, қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегенінді жетілтемін», – деп жамандығын жасы­рып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен. Оны зор тұтып, әулие тұтып, онан сон жақсылары да көп азбайды екен. Бәрі де өз бауыры, бәрі өз малы болған сон, шыны­менен жетесінде жоқ болмаса, солардын қамын жемей кайтеді?!

Екіншісі – намысқор келеді екен. Ат аталып, аруак шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен: … «Ағайынның азары болса да, безері болмайды», – деп, «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» – десіп.Кәнеки, осы екі мінез кайда?» (Абайдың «Қара сөздері», 39-сөз).

Ел болудың кағидасындай болған, пәтуа мен бірліктің көзі – осы екі мінез дәл бүгін ұлт тағдыры шешілер тұста біз үшін бұрынғыдан да керегірек секілді.

Рас, мен қазір Абайша ашынып, бұл екі мінез бізде мүлде жоқ деп айта алмаймын.

Өйткені, отандастарым маған екі мәрте мәрттік жа­сап, екі тізгін, бір шылбырды сеніп тапсырып отыр. Олар үдесінен . шықты. Мен де уәдемде тұрам: бәрі де бауырым болғасын, мен де қарап қалмаймын, қамдарын жеймін. Олар­дан бөлек уайымым да жоқ, олардан бөлек қайғым да жоқ. Нені де болса, елмен бірге көремін, елмен бірге төземін, ел­мен бірге жеңемін.

Бұл орайда басын ашып айтатын бір мәселе: біз экономикадағы реформадан қандай бас тартпайтын бол­сак, демократиядан да сондай бас тартпаймыз. Өйткені, демократиялык бостандык. жоқ жерде экономикалық бо­стандык та болмайды және керісінше, біз сол бостандыққа қолбайлау болатын тұстарды ғана түзетеміз. Әйтпесе, уақытша қиындықтарды пайдалана қойып, жеке үстемдік құратын жер тәңірі болайын деп жатқан ешкім де жоқ. Ондай байбалам, шынында да, Абай айтқандай, кейістікті күндестікпен, тыныш отыра алмағандыкпен шатыстырып алып жатқандардың аузынан шығуы мүмкін. Біздің дала­да, арғы-бергіде қырсыздықка көп төзгенмен, қиянатқа көп төзе қоймағанын жақсы білемін. Өзім үшін емес, елім үшін толғанамын: бір басыма керекті кай күнде де табармын. Халқыма керекті қалай табам, қайдан табам деп, қам жеп жүру тек кана менің емес, әр азаматтың ісі мен жадында бо­луы кажет. Онымды алыстағы, жақындағы саясатшылардың кейбіреулері түсінбегенмен, халқымыз жақсы түсінгеніне ризамын.Қысқасы, Абай армандары – тек бір ғана ұлт ұстанатын мұраттар емес, күллі адамзат ұстанатын мұраттар. Қазақ топырағында онын орайын келтіруге мүмкіндік енді туып отыр. Мына сіздер мен біздерге үлес боп тиіп отыр. Өйткені, біз осы далада өмір сүрген ұрпақтардың ішінде әлгіндей мүмкіндікке қол жеткізіп отырған ең алғашқы және бірден-бір ұрпақпыз.Сондықтан ұлы ойшыл-демократ, ұлы руха­ни реформатор Абайға ең жақын, ең етене ұрпақ та тек біз. Мұндай жақындық, мұндай етенелік бізге тарих алдында үлкен жауапкершілік жүктейді. Асыл ұстаз өсиет еткен абзал мұраттардың тек қиял боп қалмай, нақты шындыққа, нақты әлеуметтік болмысқа айналар-айналмасы, мына біздерге байланысты.

Оның шығармаларындағы шынайы гуманизм, адам мүддесіне деген айрықша ынта, айрықша қамқорлық, өмірдің көзіне жалтармай қарайтын шыншылдық, енжарлықты, шалағайлықты, қиянатты, сұғанақтықты жегідей жек көретін рухани максимализм біздің бүгінгі жүзеге асырмақ бастамаларымыздың да басты сипатына, басты мазмұнына айналуға тиісті.

Абайдын айтуынша, адамның бақытты болуы үшін, оның ынтасы мен сол ынтаның мақсатына жетуіне былайғы жұрттың ықыласы керек. «Достықты достық шақырады», – дейтіні де тегіннен тегін емес. Сондықтан да, ол ұлттық бүтіндік, ішкі татулық, уыздай ұйыған ынтымақты көп аңсады. Ал халық дегеніне жету үшін оған да өзін қоршаған ортамен дәл сондай ынтымақ пен ыкпалдастық керек. Бұл – біздің бүгінгі таңда тағдырымызды шешетін ең басты та­рихи факторлардың бірі.

Біз де бүгін ұлтішілік татуластыкқа да, ұлтаралық татуластыққа да, әлемдегі барлық ел, барлық халықтармен ынтымаққа да, мәдениеттер арасындағы сабақтастыққа да Абайша қарап, Абайша қастерлеуге ерекше мән береміз.Қорыта келсек, бүгінгі таңда бәріміз ұлықтап отырған ұлы ақылгөй осыдан бір жарым ғасыр бұрын өз тұсындағы өркениеттен атымен шетқақпай жатқан аймақта жүріп-ақ, тек бүгінгі өркениет қана камтамасыз ете алар адамдар мен халықтардың бостандығы мен жарастығына негізделген, ізгілігі мен игілігі бірдей биік дамыған азат қоғамның қандай болмағы керек екендігін де дәл пайымдай алыпты.

Ал бүгін сол асыл жүрек, абзал ақыл дұрыс сипаттаған кемелділік коғамын ойдағыдай жүзеге асырып шыға алатын моральдық мүмкіндік бізде бар. Акын армандаған ғылым да,

өнер де, кәсіп те, білім де баяғыдай таңсық емес. Халқымыз сауатты, мамандарымыз білікті. Еліміз тату. Қоғамның үштен бірі – отызға толмаған жастар. Тек сауатқа сәйкес қабілет, білімге сәйкес сана, жастыққа лайық жа­лын, жігер, жасампаздық болса, Абайдың қолы түгілі, аузын байлаған ізгі мақсаттарды іске асыруды уақыттың өзі талап етіп отыр.

Абай жылын өткізген жақсы. Абай жырын жаттаған дұрыс. Ал оның терең ойы мен пікірі тек айта жүрер әңгіме болмай, күнбе-күнгі тірлігімізге бір кірпіш боп қаланып жа­татын нақты іске айналса, тіптен құба-құп.

Ол үйреткен тағылым мен ол көксеген мұраттарды шын қастерлей білгеніміздің, әділет пен абзалдық ұстазы алдындағы перзенттік қарызымызды терең түсініп, өтей алғандығымыздың бірден-бір белгісі де осы болып табыла­ды.

Бүгінгі елімізде жасалып жатқан ұлы істердін нәтижелі болуына ең кажетті нәрсе – сенім. Елге деген сатқындық ең алдымен оның болашағына сенбеуден басталады. Ал ұлы Абайдын, уайымшыл Абайдың болашаққа деген сенімін әсте жоғалтпағанын мына бір сөздерінен көруге болады: «Жа-мандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық.Дүниеде ешнәрседен баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баядап калады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді», – дейді ұлы ақын.

Айтқаның келсін, жан баба!

Ел басына түскен бүгінгі қиын-қыстау кезеңнің баянсыздығына, халқымыздың көңілін шаттыққа бөлейтін келісімге, жарастыкқа толы рыздықты, молшылықты күндердің сарғайтпай ертең-ақ келетініне менің де сенімім мол.

Абайды бізбен мәңгілік бір қылатын да осындай ұғым, осындай сенім.

Ендеше, Абай өнегесі әрдайым көз алдымызда болғай! Қай ісіміз де Абай армандаған биіктен көріне бергей!

Рахмет!

Нурсултан Назарбаев

 

СЛОВО ОБ АБАЕ

 

Доклад Президента Республики Казахстан Нурсултана Абишевича Назарбаева на торжественном собрании, посвященном 150-летию со дня рождения Абая Кунанбаева 9 августа 1995 года
Дорогие соотечественники! Уважаемые гости!
Сегодня у нас — великое торжество. Мы собрались в этом величественном дворце, чтобы выразить вечную непреходящую любовь немеркнущей памяти своему самому славному сыну и мудрейшему наставнику. Это стало нашей давней традицией — собираться вот так в каждое десятилетие со дня его рождения, чтобы по. достоинству оценить наше прошлое’ и взвесить на весах разума наши ближайшие ориентиры. И при этом каждый раз имя Абая достигало новых вершин и возвеличивались честь и достоинство нашего народа. Было время; когда мы безмерно радовались тому, что драгоценное наследие нашего главного поэта не оказалось растоптанным классовой идеологией и обрело неизменную значимость во всех грядущих поколениях. Потом мы с законной гордостью восприняли тот непреложный факт, что достоинство поэта не ограничилось сугубо национальными рамками, а вошло в сокровищницу культур соседних народов и дальних стран. Нынешняя наша радость еще более значима. И мы вправе сердечно поздравлять друг друга и не скрывать поистине всенародного ликования.
Известно, что Абай всегда мечтал быть не сыном отца, а сыном Отечества. И сегодня он достиг своей мечты и гордо восседает на самом почетном месте нашего торжества как признанный всем миром мудрый и прозорливый учитель, поэт и гений человечества. И тому веским доказательством служит то, что нынешние торжества начались не в Алматы и Семипалатинске, не в Карауле и Жидебае — родине поэта, а в передовых странах Запада и Востока, в широко признанных государствах Европы и Азии, в таких крупнейших столицах цивилизации, как Москва и Стамбул, Париж и Пекин. Этому мы обязаны прежде всего доброй воле авторитетнейшей международной организации, чутко улавливающей духовное и культурное дыхание всей планеты, — ЮНЕСКО, которая с горячим сочувствием восприняла нашу просьбу, сочла возможным нарушить сложившуюся традицию чествования «круглых» календарных дат, объявила нынешний год «Годом Абая», приняла решение отметить юбилей во всем мире под ее эгидой. Мы это расцениваем как высокую морально-политическую поддержку молодому государству, лишь недавно обретшему суверенитет и вошедшему как равноправный член в сообщество независимых стран, как доброе и благосклонное внимание и доверие нашему народу.

Я считаю особым долгом выразить от имени всех казахстанцев свою искреннюю признательность, безмерную благодарность организации ЮНЕСКО, ее Генеральному директору, нашему дорогому гостю, выдающемуся общественному деятелю, известному поэту, глубокоуважаемому Федерико Майору. От всего сердца выражаем также нашу благодарность всем государствам и авторитетным международным организациям, которые уже отметили или еще отметят юбилей Абая, внесли заметный вклад в пропаганду его наследия, прислали на сегодняшний праздник своих ярких представителей. В этом зримо проявляются складывающиеся новые духовные отношения, свидетельствующие о торжестве идеалов демократии и гуманизма в мировом пространстве. Подлинное братство в единстве. Духовное родство единых в радости и в горе народов укрепляет нашу веру в завтрашний день. Казахи искони говорили «посол народы сближает, сеющий раздор — разъединяет». Мы не скрываем нашего безмерного удовлетворения по поводу того, что Абай, так ярко выразивший честную и открытую душу нашего народа, стал в наши дни блистательным послом духовного единения, призывающим народы земли к миру и согласию. Истинный сын прославляет свою страну, а благодарная страна — своего сына. На нынешнем сложном историческом переломе когда наше юное государство явилось миру как надежный партнер, благожелательный союзник и верный спутник на пути к цивилизации, мы вновь и вновь благодарим судьбу за то, что имеем в лице Абая такую достойную, гордую духовную опору.
Мы воздаем хвалу и нашему Создателю за то, что наш народ продемонстрировал всему миру способность беречь и почитать свою святыню. Великое счастье — жить в такую эпоху и служить верой и правдой такому народу и такому обществу. И это мы также воспринимаем как дар судьбы. Ощущение и осознание этого милостивого дара укрепляет наш дух и придает новые силы и надежду. Историческая правда многогранной и многотрудной истории, выпестовавшей такого гиганта, как Абай, является закономерным продолжением, тех эпохальных явлений, которое мы переживаем в настоящее время. Если мы сумеем, глубоко вникнув во все закоулки и излучистые перекрестки его, Абая, судьбы и духовных исканий, сделать из этого серьезные выводы, то мы окажемся в силах понять и осмыслить ту таинственную связь е нашим нынешним этапом развития и обрести для себя немало полезного и поучительного. И всем нам стало бы предельно ясно: как не мог не размышлять так мучительно и писать так горько Абай в свою сложную эпоху, так невозможно не мучиться, не действовать, не дерзать и нам в наше время.

Почтенная публика!
Особые условия, как известно, побуждают к нестандартным поискам и действиям. В таких случаях необходимы могучие талант и воля. Потому-то вечно беспокойный людской род, неизменно устремленный вперед, к новым вершинам, в своей нескончаемой духовной борьбе искони ищет и высоко почитает смелых и мудрых личностей, первопроходцев, способных разглядеть в сумеречной дали ясную цель и верную дорогу.

Не обладая путеводной идеей, ничего не добьешься. Без нее не взрастить в душе чести и достоинства. Человек, лишенный этих качеств, не то что других — себя не облагодетельствует. Без них национальное самосознание — пустое. Тогда уже не выбраться на широкую дорогу развития, тогда ты обречен бесцельно тащиться по заросшей травой забвения тропинке бытия, оглушенный ничтожными заботами тусклого существования. Чтобы вывести нацию и общество из тупика, из обреченного состояния, необходим щедро наделенный талантами, избранный самой природой и историей предводитель с пророческим видением, ангельской чистотой помыслов, львиным бесстрашием.

Именно такими качествами вкупе с поразительным интеллектом и могучим духом обладал Абай, что и позволило ему вознестись в эпоху безвременья и встать в избранном ряду духовных рыцарей человечества. Не осмыслив всесторонне его эпоху, невозможно постичь глубинную суть его творческого наследия.

То была особенно тяжкая пора в истории казахов: Не трудно представить положение огромных степных просторов, оказавшихся на пути хищных стратегических интересов империи решившей захватить как можно большую часть земного шара, как можно дальше продвинуться через Среднюю Азию на юг и восток. Империи во, всех отношениях было невыгодно лишаться такого лакомого куска. Для этого нужно было разрушить исторически сложившуюся национальную систему правления страной. Надо было силой внедрить в степь порядки и форму власти могущественной метрополии. Было спешно и искусственно создано несколько карликовых ханств, нарушена этнотерриториальная целостность. Потом раздробили народ и земли ханства по родовым и племенным признакам на волости и аулы.

Таким образом, ханства ловко расчленили, словно тушку овцы, лишили какой-либо самостоятельности, поневоле включили в состав разных губерний, в которых народ мигом превратился как бы в поселенцев. На троны недавних ханов царское правительство посадило волостных правителей из числа «верноподданных казахов». Разорвав все былые традиционные связи, крепившие единство народа, образовали новую, чуждую систему правления по аулам, волостям, уездам. В самых низах, в аулах и волостях, отныне верховодила местная знать, «аткаминеры», уездами и областями управляли верные царю военные чиновники. Таким образом, казахи на своей исконной земле очутились в роли бесправного пришельца. Народ лишился не только национального, но и родоплеменного единства, между ним посеяли раздор и смуту. По указанию сверху его «растащили» по пограничным Сибирской, Оренбургской, Астраханской, Туркестанской губерниям, а Мангистау подчинили поначалу Закавказской, потом Прикаспийской областям. Более плачевной участи некогда единого народа невозможно было и представить. Должно быть, немного на земле народов, не испытавших ига колониализма, но такого народа, как казахи, который в течение одного века претерпел столь сокрушительные реформы, столь тяжкие удары и испытания судьбы, вряд ли еще окажется на земле.

Таковой была коварная колониальная политика, преследовавшая цель превратить огромное пространство номадов в стратегический плацдарм для расширения своей территории. Ради этого империя пошла на разрушение исторической государственности и лишение всяких человеческих прав ее исконных обитателей. Не секрет, что и ныне еще дают о себе знать подобные имперские замашки и амбиции в заявлениях и программах разного рода воинственных, политиканствующих ястребов и патентованных горлопанов. Особенно возмутительно слышать рассуждения иных «оракулов», мечтающих о возврате канувшей в Лету эпохи, когда позволительно было по собственному хотению и капризу произвольно перекраивать территории, изгонять целые народы с насиженных мест, превращать их в безропотных скотоводов, чтобы самим безнаказанно пользоваться всеми ресурсами богатого края. Таких самодуров было в избытке и во времена Абая. Им мало было истерзать землю, унизить народ, им хотелось еще отравить национальное сознание, поглумиться над языком, верой, обычаями и нравами, заставить забыть древнее самобытное искусство, ремесла, историю, стыдиться национального своеобразия, и проводилась эта политика с особой изощренностью, тонко и методично. Так родилось отвратительное явление — «окультуривание инородцев». Так чебак слепо кидается на наживку, насаженную на крючок. Так мотылек бездумно летит на огонь.<BR.
Быстро предались забвению единство и согласие. Избирательность в обучении, в привлечении к службе имела целью, с одной стороны, откровенную русификацию, с другой — разжигание зависти и враждолюбия. Более того, даже просветительство обрело недобрый умысел. Народ, в течение века отчаянно отстаивавший свою честь, начали под видом заботы о нем вовлекать в коварно расставленные силки. Те, которые испугались правительства, строившего вместо школ военные укрепления, наводнившего степь вместо книг пушками, убирались подальше, в безлюдные пустыни. Другие, что оставались на исконных землях, вынуждены были довольствоваться жалкой долей мелкого служителя или даже батрака. Плодородные нивы, доходные места и благородная служба доставались лишь переселенцам из глубин империи. Средства, отпущенные на развитие окраин, предназначались отныне на благоустройство переселенцев. Те, что искренне ратовали за образование инородцев, высмеивались, как выразился высокий царский сановник в письме к степному губернатору — «за чрезмерное человеколюбие!». И если к началу века число получивших: русское образование казахов достигло одного процента, то это главным образом за счет пожертвований местных благодетелей — богатеев и жадно стремившихся, к знаниям энтузиастов-аборигенов.
Все живое стремится к свету, к жизни. Нет существа, стремящегося к самоуничтожению. Так и народ. Сколько бы он ни испытал тягот и унижений, надежда его не покидает. Он стремится к тому, чего достигли другие народы. И если во имя такой великой цели восемь веков назад один из наших соплеменников в поисках знаний отправился в далекий путь, на юг Азии, то в прошлом веке в нашей земле появилась уже целая когорта подобных дерзновенных мужей, охваченных тем же стремлением. Но как не можем мы утверждать, что высокие помыслы Аль-Фараби были навеяны отеческой заботой арабского халифата, так немыслимо увидеть в поступках горстки отчаянно смелых сынов степей прошлого века, жадно потянувшихся к знаниям, проявление особой заботы царского самодержавия. В просвещении выходцев из окраин также существовала своя продуманная система. Однако она стала действовать в основном со второго десятилетия нынешнего столетия. Значит, стремление к образованию, к знаниям до этого времени следует расценивать как духовный подвиг отдельных личностей, вызванный острой необходимостью национального бытия.
В этом проявилась завидная дальновидность растущего национального самосознания, чутко уловившего в своем историческом развитии, что старый экономическо-общественный уклад жизни окончательно изжил себя и на его смену все решительнее заявляет о себе новая общественно-экономическая формация. Нельзя в этом закономерном явлении усматривать некую случайность. Это было бы поверхностным взглядом на жизнестойкость национального духа. В таком случае нам бы никогда не дано было разгадать феномен такой гениальной личности, как Абай. Величие и феноменальность гения Абая выразилась именно в том, что в эпоху колониального гнета и унижения он сумел — наперекор всем мерзостям бытия и судьбы — поднять на небывалую высоту стойкость национального духа, воспевая и внедряя в сознание своих соплеменников упорство и дерзновение вместо оглядчивой трусости, целенаправленность вместо растерянности, стремление к знаниям вместо невежества и убогого карьеризма, деяния вместо смиренности. Истинный деятель, по-настоящему заботящийся о своем народе, ищет и находят путь к новым вершинам.
Абай сполна испытал все тяготы своего смутного времени. Отец его, Кунанбай, был крупной, колоритной личностью, влиятельным как среди степных воротил, так и среди царских чиновников, уверенно чувствовавший себя как в старом, так и новом времени, своеобычным человеком, которого один из европейских путешественников-очевидцев характеризовал «степным Цицероном». Мудрый, властный, честолюбивый отец отозвал юного Абая из мусульманского медресе и русской приходской школы, чтобы привлечь к делам правления. Он окунулся в самую гущу беспощадной борьбы между старым и новым, Между родоплеменными традициями и циничной психологией самодержавного колониализма, стараясь быть заступником униженного со всех сторон, бесправного народа. Однако вскоре убедится в тщетности своих усилий. Рано разочаровавшись во всем, он расстается с недавними иллюзиями молодости и всецело отдается творчеству, посвящая ему последние двадцать лет жизни. И вот ныне труд его стал гордым достоянием всего человечества. Как поэт, Абай поднял импровизационную поэзию казахов до уровня подлинно реалистической письменной поэзии. Расширил ее тематику. Внедрил доселе неведомые ей жанры и формы. Отказываясь от традиционных внешних описаний и многословных трескучих восхвалений, создал глубокую социально-философскую лирику, раскрывающую внутреннее состояние человека и глубинные течения многогранного бытия. Нежность, мелодичность, чувственность восточной поэзии обрели в его творчестве удивительное созвучие с интеллектуальностью, психологизмом западной литературы.

Воистину без Абая не могла бы родиться подлинно абаевская школа — школа письменной литературы начала XX века с ее гражданским пафосом, стилевым разнообразием, остросоциальной направленностью, яркой художественной палитрой. В лирике Магжана Жумабаева, Бернияза Кулиева, Шангерея Букеева, Шакарима Кудайбердыева, в научно-политической публицистике Алихана Букейханова, Ахмета Байтурсынова, Омара Карашева, Халела Досмуханбетова, Мухамеджана Серали-на, в прозе Султанмахмута Торайгырова, Спандияра Кубеева, Миржакыпа Дулатова, Жусупбека Аймаутова с блеском отразился новый, глубоко национальный этико-эстетический критерий литературной школы, разработанной и систематизированной гениальным опытом Абая. Облагороженная этим священным источником наша многопластовая, многожанровая художественная литература стала надежной духовной опорой в трагических испытаниях XX века. Она верно служила не только своему народу, но и отвечала высоким эстетическим требованиям многонационального читателя бывшего Союза и даже мира. И в этом смысле мы бесконечно обязаны уникальному таланту Абая, еще в прошлом веке смело раздвинувшего границы национального мировосприятия.
Значительным явлением мирового масштаба Абай стал отнюдь не только благодаря своим литературным поискам. Он не ограничивался ее рамками. Литература оказалась для него своеобразными золотыми вратами в безграничный мир всечеловеческого духа, распространяющийся от глубокой древности до космических далей, которые возможно объять лишь быстрокрылым разумом; она, литература, предоставляет возможность проникнуть во все сферы основополагающего бытия, во все бесконечные явления мира, человека, нации, истории, духа в их неразрывном единстве, целостности, гармонии и раздвинуть границы человеческого познания. Сложная и противоречивая реальность эпохи предопределила мощь и масштабы абаевской мысли, его исследовательский пафос. В напряженных поисках выхода к истине он всесторонне осмыслил национальный склад своего народа, определил всю глубину его трагической участи. И он начал мучительно искать противоядие от всех его бед, верный путь к его будущему. Глубоко сострадая, сочувствуя ему, Абай сам поднялся на высоты всечеловеческого гуманизма. Он преодолел в себе все дрязги, случающиеся между людьми и народами. И хотя не жаловал чиновников-правителей, к соседнему русскому народу и к другим нациям неизменно относился с вниманием и уважением. Презирая царское правление, искренне почитал великую русскую культуру и учился у нее.
Был убежден: духовное взаимовлияние сближает многочисленные и малочисленные народы. Считал: человек человеку друг. И людской род воспринимал в единстве, не деля его на Запад и Восток, на ближних и дальних. Во имя улучшения жизни степняка полагал необходимым внимательно изучать быт и культуру развивающихся народов. Настойчиво искал пути оздоровления социальной среды, в которой обитали его соплеменники. Делился своими наблюдениями и раздумьями. Имел огромное влияние на казахскую интеллигенцию начала века, устремившуюся к социальному прогрессу. Казахское общественное сознание XX века всколыхнулось его гуманистическими и просветительскими идеями. К общественно-социальным раздумьям Абая следует особенно внимательно прислушиваться в наши дни, когда в обществе происходят кардинальные перемены. Совершенно очевидно: великий философ степи отнюдь не призывал лить любвеобильные слезы сострадания к бедному люду. Истинную любовь к народу он видел в пробуждении его чести и гордости, его гражданской активности и самолюбия, дабы тем самым взять свою судьбу на собственные плечи. На такой решительный шаг заставили Абая пойти, с одной стороны, проводимая царскими сатрапами политика унижения человеческого достоинства, а с другой — расцветающее на глазах социальное плебейство. Абай понял: бороться с этим злом в открытую — безнадежно. Дитя, родившееся после подавления восстания Кенесары, едва успев выбраться из колыбели и встать на ноги, понимало, что свобода ему уже не светит, что оно обречено жить под гнетом, и видело оно только ничтожную тяжбу мелких корыстолюбцев. Так есть ли путь к духовному возрождению? Оказывается, есть. Абай советует: трудись, избавься от бедности. Ибо: «Голодному человеку нелегко сохранять благоразумие и честь, еще труднее сохранить постоянное стремление к наукам. Только тогда, когда человек свободен от заботы о куске хлеба, он сам чувствует необходимость знаний и культуры…» Но у кого, где искать знания и культуру? Абай отвечает: «Нужно овладевать русским языком. У русского народа разум и богатство, развитая наука и высокая культура… Русская наука и культура — ключ к осмыслению мира, и, приобретая его, можно бы намного облегчить жизнь нашего народа». Ответ несколько неожидан. Не слишком ли он прост, утилитарен? И чем он, собственно, отличается от постылых, фарисейских назиданий царских чиновников? Но те заинтересованы в унижении, в умалении достоинства степняка в широкополом чапане и мерлушковом треухе. Абай же спешит приподнять его, уравнять в правах и достоинстве. В его представлении: «Чтобы избежать пороков русских, перенять их достижения, надо изучить их язык, постичь их науку… Изучив язык и культуру других народов, человек становится равным среди них, не унижается никчемными просьбами». Отсюда вытекает такой вывод: отстоять свое достоинство можно лишь сравнявшись по уровню культуры и образования с теми, кто тебя унижает или угнетает. Другой возможности для равенства между большинством и меньшинством, сильным и слабым просто-напросто нет.
Вот это свое кредо, кажущееся с первого взгляда упрямством, Абай доказал собственной жизнью. Живя в отдаленном кошомном казахском ауле, он изучил не только большинство русских классиков, но и переводил их на казахский язык и убежденно пропагандировал их творчество. Более того, через русский язык он ознакомился с Байроном, Гете, Шиллером, Лесажем, Дюма, Мицкевичем и также «озвучил» их по-казахски. Любознательный ум его проник и в древнегреческую и древнеримскую эпоху, он пристально изучал труды выдающихся мыслителей от Аристотеля и Сократа до Спинозы и Спенсера. Внимание его привлекли и исследования Дарвина, а также труд профессора Нью-Йоркского университета Джона Уильяма Дрепера; он пытался вникнуть в историю развития общественной мысли в Европе, понять взаимосвязь между католицизмом и наукой. Потому-то и признался он как-то: «Моя Кааба переместилась на Запад».
Проникновенный поэт, чуткий и глубокий мыслитель, он стремился осмыслить жизнь степи через жизнь остального мира. Он вновь и вновь перечитывал знакомые с детства фолианты на арабском и персидском языках, со свежим взглядом вникал в поэзию, историю, философию Востока, оценивал их по-новому. Особенно внимательно изучал он работы Табари, Рабгузи, Рашид-аддина, Бабура, Абылгазы. Основательно овладел восточной логикой и мусульманским правом. Был хорошо информирован о культурно-духовной жизни Центральной и Южной Азии своего времени.

Ум Абая занимали история и культура не только внешнего мира; велики были его познания национальной культуры, в его миропонимании и духоустройстве несомненно благотворную роль сыграли неизбывная печаль и ярость в произведениях Коркута, Асана-Печальника, Аталыка, сказителя Сыпыра, Кодантайчи, Казтугана, Досмамбета, Шалкииза, Маркаска, Жиембета, высокая правда в мудрых импровизациях и завещаниях Бухара-жырау, биев Толе, Казыбека и Айтеке. И если к этим именам добавить еще священные имена туранских прославленных ученых, историков и поэтов — Ходжа Ахмет Ясса-ви, Аль-Фараби, Юсуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, Мухамед Хайдар Дулати, Кадыргали Джалаири, Мухамед ибн Кайс, Хусан Адцин Баршынлеги, — то поневоле удивишься поистине энциклопедическим познаниям и феноменальному кругозору нашего великого соотечественника. Действительно, можно диву даваться, как в древней беспредельной степи, золотой чашей охватывающей два гигантских континента, мог родиться столь незаурядный исполин духа и интеллекта, не вмещавшийся ни в какие традиционные представления школы или культурные течения.
Необозримо широк был интеллектуальный кругозор Абая, и столь же бесконечно разнообразна оказалась палитра его чувств, выражавших все сферы человеческого бытия. Впечатлительность сердца и глубина трезвого ума, образное и чувственное восприятие мира, суровый критицизм и тонкий Лиризм поразительно гармонично сливались и сочетались в этой сложной духовной личности, подчеркивая цельность и мудрую зрелость редкой человеческой натуры. Не было в ней места самодовольству и мещанству. Правдивость и трагизм в своем диалектическом единстве.

Откуда у степного барда, родившегося и творившего в азиатской глуши, такой духовный рационализм и максимализм? Откуда эти гордые и дерзкие нравственные идеалы, рассматривающие человека в центре всего сущего, эти широкоохватные мировоззренческие взгляды, взыскующие крутые преобразования в обществе? Из мудрых книг ли он это почерпнул? Или навеяно пристальным созерцанием своей среды и эпохи? Или натолкнуло на это само безрадостное, тусклое повседневное бытие?
Вероятнее всего – последнее. Он устал от бесплодных мелочных дрязг, от того, что боролся один с тысячью, осознал горечью вею тщету своих усилий: особенно изнуряли душу вековая сонность и убогость степи, которая продолжала пребывать в дремучей дреме, хоти весь мир вокруг стремительно обновлялся. Куда ни оглянись, он видел равнодушные просторы и по-прежнему простодушных, точно дурным сном охваченных земляков.

Еще вчера, слушая самодовольные, насмешливые россказни своих аульчан, он с затаенной гордостью думал: «Оказывается, Не найти на свете народа достойнее и благороднее казаха», а внимательно оглянувшись трезвым взглядом вокруг, с горечью убедился, что все, над кем потешались, давным-давно ушли вперед. Он увидел: у одних «нет такого растения, которого бы не выращивали», у других «нет такого края, где бы не побывали», у третьих «нет такой вещи, которую бы не смастерили». Иные из народов «могут быть хорошими солдатами, стойко переносят нужду, смиренно встречают смерть, берегут школы, чтут религию, умеют трудиться и наживать богатства», а другие проводят время в унизительных раздорах между собой», «не годятся даже в прислугу»… Так «куда же сгинули наши былые восторги? Наш радостный смех?»
Вот мучительный вопрос» отныне охвативший все сознание Абая. Разве не должна об этом болеть голова «хоть на том, хоть на этом свете?» Разве можно оставаться глухим к людским бедам? Разве может человек с чутким сердцем равнодушно взирать на это? Однако «значит ли это, что мы должны постоянно предаваться унынию? Разве может душа лишь печалиться?»

Изучив мудрецов Востока и Запада, он пришел к заключению — Бог есть истина и истинны слова его: он никому не внушал — будь подлым, будь кровопийцей, будь тунеядцем, значит, не внемля Богу, невозможно избавиться от скверны; нужно задавить в себе алчность; не став на путь праведный, общество не выправишь; чтобы исправить народ, каждый обязан самосовершенствоваться. Для этого «не стоит радоваться всякому пустяку и стыдиться того, чего не надобно стыдиться». Затем главное спасение — в труде. В понимании Абая: «Труд умножает познание. Труд закрепляет память. Труд упорядочивает обретенные знания, отбирает нужное от ненужного, вдохновляет ум». Поэтому труд — основа всех благ, трудолюбие — главный смысл и цель человеческой жизни. Лень, наоборот, — источник всех пороков, она рождает угодливость, криводушие, безнадежность. Единственное средство, не позволяющее превратиться народу в «неисправимого попрошайку», — «земледелие, торговля, ремесла, наука». Для этого необходимы старание и прилежание. Абай сетует: «Бог дал тебе силы, чтобы ты мог трудиться. Но ты не тратишь эту силу на праведный труд. Бог дал тебе науку, но ты не учишься. Бог дал тебе разум, но на что ты потратил его? Если бы творил с умом — смог бы разбогатеть?»
Абай был убежден: только благодаря труду человек достигает морального совершенствования и тем самым может воспитать в семье новое отношение к такому понятию, как отцовский, материнский, товарищеский, дружеский, родственный долг. Иначе бездельник и тунеядец, транжирящий доставшееся в наследство богатство, поневоле насаждает в быту и обществе мотовство, шулерство, раболепие, заушательство, крохоборство, паразитизм и прочие уродливые явления. О каком тут исправлении нравов может идти речь?

По Абаю, отношение к труду — единственное мерило всего сущего на земле, Прислушаемся к этому отрывку из его «Шестого слова». «Одна из казахских пословиц гласит: «Начало уменья в объединении». Но о каком единстве идет речь? Полагают, что это – общность скота, имущества, еды. Бели так, то какой прок от богатства и какой вред от нищеты? Стоит ли трудиться ради богатства, не избавившись прежде всего от родственников? Нет, единство должно быть в умах, а не в общности добра… Добиваться единства ценой скота — вот начало нравственного падения. Братья должны жить в согласии, не находясь в зависимости друг от друга, а уповая каждый на собственную судьбу. Иначе они и Бога забудут; и делом не займутся, а станут искать напасти друг на друга… Как тут добиться единства?
«Жизнь — основа достатка». О какой жизни идет речь?.. О бытие ради того, чтобы душа тела не покинула? Но такое существование и собаке дано… Нет, речь тут о другой жизни. О той, когда жива душа и ясен ум. Если ты жив, но душа твоя мертва, слова разума не достигнут твоего сознания, ты не сумеешь зарабатывать на жизнь честным трудом».
Прекрасно сказано, не так ли? Нам, откровенно говоря, не стоит искать обоснования наших Добрых начинаний где-то извне. Все находим у Абая.

Мы находим у него ответы на жгучие проблемы проводимой нами ныне внешней и внутренней политики. На его завещании: «Люби, мой брат, все человечество» зиждется не просто дипломатия сосуществования, а основополагающий принцип всечеловеческого единства и братства. В этом завете Абая заключается краеугольный камень нашей практической политики, по которой мы обязаны строить отношения с ближними и дальними странами. Абай вновь и вновь внушает нам: делай то, что делают другие, усвой их науку и культуру. Для этого необходимы культурные, экономические, политические взаимоотношения. Говоря современным языком — интеграция.
А другой его стержневой постулат: «Коль казах казаху не друг, будет жизнь постылой вокруг» — является главным условием нашей национальной состоятельности. Разве в борьбе за будущее народа мы не нуждаемся в дружбе, согласии, единстве? Еще как нуждаемся! Значит, нам нужно более внимательно прислушиваться к завету Абая не в укор другим, а на благо себе.

О том, что невозможно народу, сложившемуся в определенных исторических условиях, жить по старинке, что необходимо в соответствии с новыми требованиями упорно трудиться, овладевать ремеслами, научиться торговле, тоже впервые убедительно сказал Абай. Иначе говоря, первым предложил Казахскому обществу и социальную; и экономическую реформы все тот же Абай.

Поэт хорошо понимал, что единственное спасение казахов, лишившихся земли, самостоятельности, свободы, в сбережении своего духовного мира, самоосознания, человеческого достоинства и чести. Лишь в таком случае можно сохранить свой национальный менталитет. Ради этой цели он жил и боролся.

Внимательно читая Абая, можно убедиться, что его взгляды созвучны также нынешней нашей рыночной экономике. Мир Абая — наша путеводная звезда. Она не позволит нам сбиться с пути. По ней мы определяем свои главные ориентиры. На все сложнейшие; смущающие душу вопросы он давным-давно ответил. Внимая Абаю, прислушиваясь к его советам, еще тогда можно было направить великое кочевье по верному пути.- К большому огорчению, у кого-то нет времени, у кого-то даже желания и воли.

А ведь нередко пути-дорожки искривляются из-за собственного нашего нерадения. Каждый, кто печется о благе своего народа, о его. могуществе и процветании, пусть почаще читает Абая; пусть вникает в мудрые ею советы; Вспомним: «Желаешь быть в числе умных людей, спрашивай себя раз в день, раз в неделю или хотя бы раз в месяц: Как ты живешь? Сделал ли ты что-нибудь полезное для своего: образования, для земной или потусторонней жизни», не придется ли тебе потом испить горечь1 Сожаления? Или же ты и сам не заметил, не помнишь, как и чем жил?».
Если бы каждый из нас, преодолев былую инерцию, окинул мысленным взором свою жизнь и дела, скажем, за десять лет с начала перестройки или за четыре годах обретения независимости сразу бы воочию предстали перед, нами все упущенные возможности и неиспользованные шансы. Многие наши сограждане, по давней привычке уповающие на сородичей, на правительство, надеющиеся не столько на себя, сколько на «доброго дядю» и «родную власть», никак не могут перестроиться на новый лад, приспособиться к веянию нового времени. Из-за собственной нерасторопности и безынициативности к неуютно и на производстве, и в быту. Еще не изжита старая болезнь ждать указания сверху, ходить по кругу с протянутой рукой, жить по команде, из-за чего сплошь и рядом предприимчивость подменяется ловкачеством, Дело – словоблудием, предложение – просьбой, доказательство — уловкой, добрый совет — мелкой обидой.

Глубоко огорчает то обстоятельство, что возможности, предоставленные историей, богатство, данное природой, по-прежнему не используются в надлежащей мере. И тут не на кого пенять, не у кого искать виновных. Суверенитет наш был признан своевременно. Добрая воля по оказанию помощи проявлена. Готовность совместными усилиями способствовать подъему и развитию нашей экономики и социально-культурного положения четко выражена, Доброжелательные, партнерские отношения с ближним и дальним зарубежьем налажены.
Все, что необходимо для деловых контактов, имеется. Не хватает только, говоря словами Абая, старания, усердия, прилежания. Старание в познании, усердие в труде, прилежание в учебе, порой, кажется, ослабевают. Вместо этого все заметнее дают о себе знать беспощадно высмеянные некогда Абаем «постыдное, бездумное, без скота, без хозяйства» безволие, безудержное бахвальство «забияки-вертопраха», злопыхательство «беспечного смутьяна», «взбивающего, точно шерсть, ложь и сплетню» зависть и алчность, «когда на каждые сто голов скота зарятся двести человек», воровство, «не чурающееся ограбить собственный аул», интриганство, «разделяющее народ на партии», «натравливающее бедный люд друг на друга».
Много горьких, отравленных ядом слов сказано реалистом Абаем с неизбывной тоской и болью в сердце о локальных и глобальных, национальных и общечеловеческих, социальных и общественных пороках и язвах, разъедающих душу народа, разрушавших нравственные устои общества. Можно без конца цитировать эти живые, хлесткие, образные, обжигающие сознание абаевские строки, поражающие актуальностью и по сей день. И видя все эти изъяны и пороки вокруг нас, в нынешнем нашем обществе, испытываешь досаду и обиду. На кого? Только на самих себя! Но как же не огорчаться, когда забываем, что «жизнь, проведенная праздно и бесплодно, подобна ветру»? Как же не досадовать, когда иные «крикуны-забияки», «кликуши-горлопаны», «не боясь Бога, не стыдясь людей», только и заняты тем, что расшатывают-будоражат общество, жаждя «многоликого скандала на сто дорог вокруг»? Как не обижаться, когда подобные легковесные поступки и трескотня, «скользкословие», порожденные недопониманием или — что еще хуже — равнодушием, унижают, умаляют наши независимость и суверенность?
И тогда вслед за Абаем задаешься горьким вопросом: «Почему родичи досадуют и обижаются на тебя, когда твоя лошадь приходит первой на скачках?.. Люди ищут покоя, но стоит ему воцариться, как им тул1 же становится скучно. Почему?.. Почему злодеи бывают смелыми? Почему иные бедняки бывают спесивыми?.. Почему казахи не слушают праведные слова, не находят для этого времени, но будут охотно внимать сплетням и грязным наветам и не уйдут, не выслушав их до конца, хоть все дела их пойдут прахом?»

Разве этот крик души поэта не обращен из глубины времени к нам, к нашему сегодняшнему обществу?
Все вы прекрасно помните: на всех подобных многолюдных и ответственных собраниях я не упускаю возможности говорить о необходимости единства и согласия нашего народа. Древняя и бесспорная истина: без этого нет страны. На всех крутых поворотах судьбы, если казах проигрывал битву или спор, то лишь из-за недостаточного единства и согласия. Не о том ли сокрушался Абай?

Все ничтожества бредят славой мирской,
Суетятся, шумят, нарушая покой.
…Heт единства, согласья, нет правды в душе,
Потому табуны твои тают, как снег.
Все не впрок: и богатство, и ум, и родство
Только зависть съедает твое естество, —
говорил он, обращаясь к соплеменникам.
Однако он говорил еще и так: «…Наши предки обладали двумя достоинствами, которых у нас теперь нет… О каких качествах мы говорим? В стародавние времена были люди, которые звались «ел басы» — глава народа и «топ басы» — старшие на общины. Они решали споры, управляли жизнью общества… Люди отдавали бразды правления всеобщему избраннику и впредь старались поддерживать во всем, скрывая его недостатки и славя достоинства… Тогда и влиятельные лица не переступали пределов благоразумия. Как им было не заботиться о людях, когда все были братьями, и достояние у них было общее?
И второе — люди свято берегли и дорожили единством. Стоило кому-то призвать на помощь других, упомянув при этом имена предков, как все бросались на выручку, забыв обо всех обидах и раздорах, охотно шли на уступки и жертвы. Говорили: «Братья ссорятся, но не отрекаются друг от друга». «Если шестеро погрязли в раздорах, потеряют то, что в руках, если четверо пребывают в согласии, на них небесная благодать нисходит».

Скажите: где ныне эти достоинства? А ведь эти качества ныне, когда решается судьба страны, нам нужны более, чем когда-либо.

Правда, я не могу подобно Абаю, горько сетовать на полное отсутствие их среди нашего народа. Ибо соотечественники мои дважды оказали мне высшее доверие, отдавая мне бразды правления. Они исполнили свой долг. И я стараюсь их не подвести. Ведь все они мои братья, и достояние у нас общее. Общие и радость, и горе, и тревоги, и надежды. И нечего нам делить. Все наше. И нынешние трудности, и грядущие победы.
И поэтому, чувствуя острую необходимость скорее вырваться из тисков настоящего переходного периода, чтобы энергичнее исправить положение, не впадая при этом в произвол, а в полном соответствии с законом, я представил новый проект нашего Основного Закона на всеобщее обсуждение. С большим интересом и воодушевлением участвовали все слои населения в этом обсуждении, внеся в проект множество замечаний, предложений, уточнений. При этом, понятно, не обошлось и без критики, И критика, и одобрения приняты с благодарностью. Все учтено. Тщательно взвешено, Мы нуждаемся в такой Конституции, которая не удержала бы развитие общества у тесного брода переходного периода, а подключила нас к общечеловеческому процессу правовой цивилизации, предоставляя каждому гражданину страны максимальную возможность для полнейшего раскрытия своей личности. И если проект Основного Закона получит всенародное одобрение на предстоящем референдуме, то это послужит еще одним блистательным доказательством нашего единства и общих устремлений. Я верю, что так оно и будет.
И тут, пожалуй, следует с полной откровенностью еще раз подтвердить: как мы не отказываемся от политики реформ в экономике, так не отрекаемся и от демократии. Ибо там, где отсутствует демократическая свобода, не может быть и свободы экономической. Мы можем и будем корректировать лишь те положения, которые стали помехой в достижении заветных целей, никто не стремится, пользуясь временными трудностями, присваивать себе единоличную власть, возомнив себя божьим наместником на земле. О том трезвонят лишь те, кто, по словам Абая, благие намерения путает с подозрением вздорных завистников. Я хорошо знаю, что в нашей стране подолгу терпели безволие и равнодушие, но произвол — никогда. Не о себе моя забота — о народе. Не личная нужда, а нужды страны гложат постоянно мои думы. Возможно, некоторые политики, ближние и дальние, этого не понимают или не хотят понимать но народ наш хорошо понимает, за что я ему признателен.
Идеалы, к которым стремился Абай, не ограничиваются лишь национальными рамками, они обрели общечеловеческое звучание. Теперь только настала возможность для реального воплощения их на казахской земле. И эта честь выпала на нашу с вами долю, ибо мы являемся единственными и законными наследниками тех поколений, которые извечно стремились к этим идеалам, но благосклонная судьба преподнесла нам столь высокую историческую и нравственную миссию. Мы относимся к тому поколению, которое наиболее родственно близко великому мыслителю-демократу и духовному реформатору Абаю. И сознание этого обстоятельства налагает на нас особую ответственность. Осуществление, воплощение в конкретную социальную реальность высоких идеалов, завещанных нам Абаем, всецело зависит от нас.
Подлинный гуманизм, пристальное внимание к заботам и нуждам человека, «чуткого сердцем и душой», беспощадная правдивость в изображении жизни, открытый взгляд на мир, духовный максимализм, выразившийся в остром неприятии равнодушия, душевной лени, алчности, интриганства, бездумности и безалаберности, косности и невежества, — все эти грани таланта нашего великого наставника должны определять главный смысл и содержание всех наших сегодняшних больших и малых начинаний.

Абай полагал: человек может быть счастливым лишь тогда, когда его стремление и старания понимают и разделяют и другие. Доброе внимание окрыляет. Не случайно сказано им: «Дружба взывает к дружбе». Поэтому он неустанно говорил, как заклинание, о национальном единстве, целостности, призывал к взаимопониманию, миру и согласию. Чтобы народ мог процветать, он должен жить в мире и доверии с соседними странами. Таков один из магистральных исторических факторов, определяющих судьбу народа и в сегодняшних условиях. Мы стараемся быть верными этим нравственным урокам Абая: смотрим на внутринациональное единение, на межнациональное согласие, на мир между народами и преемственность, родственность разных культур глазами Абая.
Гениальный мыслитель, которого нынче чествует весь благодарный мир, еще в прошлом веке, в своем азиатском захолустье, оторванный от мировой цивилизации, прозорливо предвидел, каким должно быть общество, основанное на свободе и равенстве народов, исповедующее мир и согласие. Ныне у нас появилась моральная возможность построить такое всесторонне развитое общество, которое так точно представили и охарактеризовали золотое сердце и всепроникающий ум нашего великого соплеменника. Ныне для нас не в диковинку наука, искусство, ремесла, образование, о которых так страстно мечтал поэт. Народ образован. Специалисты подготовлены. В стране царит мир. Треть общества составляет молодежь менее тридцати лет. Само время располагает к тому, чтобы воплотить в действительность высокие идеалы Абая. Нужно только, чтобы наука обеспечивала высокое сознание, образование раскрыло способности человека, а молодость проявляла свою созидательную Мощь и дерзание.
Хорошо проводить Год Абая. Благо — заучивать стихи Абая. Но еще прекрасней — если глубокие мысли и смелые откровения Абая не просто повторяются всуе в праздной беседе, а ложатся крепкими кирпичиками в основание наших повседневных дел. К этому следует неизменно стремиться. Только это и является единственным доказательством нашей верности мудрым заветам и наставлениям Абая, нашего проникновенного понимания и осознания сыновнего долга перед памятью учителя добра и справедливости.

Самое необходимое в наше время, дабы осуществить все грандиозные замыслы — вера. Неверие в свое будущее оборачивается предательством по отношению к своей стране. Абай даже в горестный скорбный час не терял веры в будущее народа, в чем убеждают его слова: «Кому из нас не приходилось бывать в беде? Теряет надежду только слабый. Верно, что в мире нет ничего неизменного, но ведь и зло не вечно. Разве после суровой зимы не приходит полноводная, цветущая весна?»
Да сбудутся твои слова, великий предок! И я неукоснительно верю в то, что все трудности сегодняшнего дня преходящи, что не за горами желанная, долгожданная пора, наполняющая сердца наших сограждан радостью, счастьем и новыми надеждами. Только на этом пути мы обретем вечную гармонию, вечное единение с Абаем.
Так будем же достойны незабвенной памяти Абая! Да не померкнет в веках его гений!