A’set Muqas’bekovtyn’ ki̇tabynan ko’s’i̇ri̇li̇p alyndy

A’set Muqas’bekovtyn’ ki̇tabynan ko’s’i̇ri̇li̇p alyndy

 

Ki̇m bolsa da qazaq ty’raly ai’tqanda, qazaqqa qatysty i̇s jasag’anda abai’lay’y kerek….
O’zi̇m ky’a’ bolg’an bi̇r oqi’g’any ai’ta ketei’i̇n;

1960-62 jyldary N.S.Xry’s’ev Qytai’men aradag’y s’ekarany as’yp ji̇beri̇p,talai’ qazaqty kvotasyz,qujatsyz aq ko’s’i̇ri̇p alyp,ko’zsi̇z erli̇kke bardy emes pe?! Osy qazaqtar di̇ni̇mi̇zdi̇, di̇li̇mi̇zdi̇, ma’deni’eti̇mi̇zdi̇, ulttyq qasi’etteri̇mi̇zdi̇ qai’ta alyp keli̇p, solyp bara jatqan qazaq qai’ta ko’ktedi̇. Qoi’ bag’yp eldi̇n’ de, o’zderi̇ni̇n’ de turmys jag’dai’laryn tu’zedi̇. Olar ko’s’i̇p kelgende buttarynda ko’k dambaldan basqa dymy da bolg’an joq qoi’! Olar joqtan bar jasady. Bi̇raz jyldan kei’i̇n osy ag’ai’yndarymyz jergi̇li̇kti̇ qazaqtan turmys, ry’hani’ damy’ jag’ynan da ko’s’ i̇lgeri̇ keti̇p qaldy. Sebebi̇, en’bekkor. Ken’es u’ki̇meti̇ni̇n’ qi’turqy sayasaty-bi̇r qazaqty jergi̇li̇k ja’ne qytai’s’yq dep eki̇ge ji̇ktep aralaryna bi̇ldi̇rmei’ s’oq tastap qoyatyn.
1955-jyly alg’as’ qujatpen o’tken qazaqtar, basym bo’li̇gi̇ osy ki̇tap avtorynyn’ nag’as’ylary. Nag’as’ylarym Qarakerei’ Nai’man eli̇ni̇n’ Bai’ys tai’pasynyn’ Ty’ma eli̇ni̇n’ i̇s’i̇nde Qudas degen ry’-jay’ynger, tentek, ju’rek jutqan el.
1955-1956 jyldary tyn’ ko’teremi̇z degen jeley’men Resei’: tu’rmesi̇nde jatqan qylmyskerler, ko’s’ede ju’rgen buzyqtaryn, t.b. adamdarynyn’ buzylg’an qaldyqtaryn, toptaryn-otarlay’ sayasatyn ju’rgi̇ze otyryp, Qazaqstang’a qaptatyp, o’rgi̇zi̇p ji̇berdi̇. Keli̇msek nes’e tu’rli̇ ult o’ki̇lderi̇ni̇n’ qoqyr-soqyrlary, bas buzar tentekteri̇, qylmyskerleri̇ bi̇zdi̇n’ ay’ylg’a da qaptap keti̇p, qazaqtarg’a qyryndap qarap, esi̇kten syg’alamai’ jatyp; «to’r meni̇ki̇» dep jay’s’a ti’i̇p, esi̇kti̇ tey’i̇p ki̇rdi̇. Negi̇zi̇ orys pen y’krai’n, bularg’a sog’ys kezi̇nde jer ay’yp kelgen s’es’en jastary qosylyp, jergi̇li̇kti̇ qazaqqa ku’n ko’rsetpedi̇.
A’li̇ esi̇mde, ki̇s’kenai’ bala ku’ni̇m. Urjarda ortalyq sayajai’da u’lken mereke boldy. Ay’yldyn’ bar balasy osyndamyz. Umytpasam bul 1956 jyl. Qazaqstannyn’ 30 jyldyg’y. Ko’bi̇mi̇z nag’as’ylarymyzdyn’ attaryna mi̇ngesi̇p barg’anbyz. Olar qyls’yldap turg’an, attyn’ qulag’ynda oi’nai’tyn s’abandoz jas ji̇gi̇tter. S’eti̇nen jay’ ju’rek, qyzba qandy ko’kpars’ylar.
Myn’dag’an i̇s’i̇p alg’an orystar, hoholdar, s’es’ender a’dettegi̇dei’ qazaqtardy sabai’ bastady. Qytai’dan kelgen qazaqtardy a’li̇ jo’ndi̇ bi̇lmei’di̇. Bi̇r y’aqytta «S’yn’qoja! S’yn’qoja!» degen Ty’ma balasynyn’ sog’ys urany jer jan’g’yrtty. Ortalyq sayajai’da atqa mi̇ni̇p, toi’dy qyzyqtap ju’rgen ji̇gi̇tter derey’ 40-50 s’aqtysy a’skeri’ ta’rti̇ppen bi̇r jerge toptala qaldy. Kei’bi̇rey’leri̇ni̇n’ qoldarynda dyray’ qams’y. Qams’ysy joqtary u’zengi̇leri̇n ag’ytty, endi̇ bi̇rey’leri̇ ag’as’tan soi’yl jasap aldy. On-onnan topqa bo’li̇ndi̇. Toptan tanyg’andarym; Maqys’, Jaqys’bai’ ag’a, Toqtam ag’a, ayumen alysqan A’bi̇tai’, ko’kpars’ylar; Ahmetqali’, To’kes’ti̇n’ a’kesi̇ Ti̇legen, Asqar, Sa’ni’yat, Bi’qajy, Aqan, Sa’li̇m, Muqas’, Bolat, Nazarbek, O’ndi̇rhan t.b. Abylhanovtar, Dombalanovtar, Y’a’si̇lovtar, Qasabaevtar, Qai’maqbaevtar, Jaky’pov, Sei’tjapparov, Bos’aev a’y’letteri̇ tu’geldei’ at u’sti̇nde.
Uly dalanyn’ ko’s’pendi̇leri̇ni̇n’-qaharman, jay’ ju’rek, jay’ynger urpaqtary mai’dandy bastady. On-onnan lekke bo’li̇ngen, dala sog’ysy amalyn jeti̇k bi̇leti̇n atty jasaq-o’n’s’en’ ko’kpars’ylar, ko’zderi̇ s’oqtai’ janyp, ten’i̇zdegi̇ jarg’a soqqan tolqyndai’ lek-legi̇men; orystarg’a, y’krai’nderge, s’es’enderge qyrg’i’dai’ ti’i̇p jamsatyp saldy.
Artqy lek atoi’lap «S’yn’qojalap» urandap ti’gende, aldyn’g’y lek qai’ta ai’nalyp tolassyz qui’ylyp otyrdy. Attyn’ bay’yryna salyp, erkek ki̇ndi̇kti̇leri̇ni̇n’ qan-josa qylyp, esteri̇n ji’g’yzbai’ sabady. Bet-ay’yzdarynyn’ dal-duly s’yqqan, bastary jarylyp, ayaq-qoldary syng’an, ko’i’lekteri̇ qang’a mals’yng’an olar – to’rt tag’andap, ton’qandap qas’ty. Buttaryna tys’qyzyp, buta-butanyn’ tu’bi̇nde, tyrqyrata qy’yp ju’ri̇p sabady, at tuyag’ymen taptady. «Sybag’adan» bi̇rde bi̇rey’i̇n qur qaldyrmady. Ayay’dy bi̇lmedi̇. Sabag’anda ja’i’ sabap qana sabap qoi’g’an joq. Ereks’e o’s’pendi̇li̇kpen, ji̇germen, s’abyt pen s’attyqpen, quls’ynyspen sabady. Sebebi̇, atalarynyn’, a’keleri̇ni̇n’ kegi̇n aldy! Bulardyn’ ba’ri̇ de 1920 jj., 30-32 jyldary Nay’alyda ty’g’an balalar edi̇…
Bul key’deleri̇n ko’teri̇p ju’rgen basqa ult o’ki̇lderi̇ne, «uly halyqqa», -son’g’y demderi̇ tay’sylg’ans’a umytylmai’tyn o’mi̇rli̇k sabaq boldy. Olardyn’ en’seleri̇n ezi̇p, qai’ta bas ko’tertpei’, «jyndaryn» a’p-sa’tte qag’yp, buqtyryp, bi̇rjola tuns’yqtyryp tastady. Osydan kei’i̇n olar; qui’ryqtaryn qysyp, ay’yzdaryndag’y so’zderi̇n abai’lap so’i’lep, ta’y’beleri̇ne tu’sti̇. Qazaq «ayug’a da, namaz u’i’retken tayaq» dep beker ayatpasa kerek. Qazaq ko’teri̇lmesi̇n den’i̇z…
A’set Muqas’bekovtyn’ ki̇tabynan ko’s’i̇ri̇li̇p alyndy.