300 jyl boi’y otar bolg’an y’aqyt

300 jyl boi’y otar bolg’an y’aqyt

 

Posted on Mai’ 9, 2017
Ay’darg’an Sag’at Ju’si̇p.

300 jyl boi’y otar bolg’an y’aqyt

Bi̇zdi̇n’qyzyg’y’ymyzdy tanytqan avtory ko’rseti̇lmegen
bul maqalany «Fory’m Azat kz»
portalynan ay’daryp basyp otyrmyz.
Altyn Orda dep atalatyn memleketti̇n’ qol astynda bolg’an orys eli̇ni̇n’ tari’hynda tu’si̇ni̇ksi̇z jag’dai’lar az emes.A’n’gi̇memi̇zdi̇ osy eldi̇n’ S’yn’g’yshan basqarg’an kezi̇nen bastasaq tolyp jatqan qai’s’ylyqtar men qarama qarsy pi̇ki̇rlerge tap bolamyz. Atap ai’tatyn bolsaq, Resei’ i’mperi’yasynyn’ basqary’s’ylary S’yn’g’yshannyn’ i’mperi’yasymen bi̇rge bolg’an qazaqtardy nege joqqa s’yg’aryp kelgen? Orys tari’hs’ylary mynadai’ qi’syndy usynady: S’yn’g’yshan — mon’g’ol, sondyqtan da Ry’sti̇ jay’lag’an mon’g’oldar. Resei’di̇ bi̇r zamanda gry’zi’n basqaryp edi̇, sondyqtan da kes’egi̇ Otan sog’ysynda jen’i̇ske jetken de gry’zi’n. Bi̇raq, bul sog’ysta orysty basqarg’an gry’zi’n en’ basty jen’i̇mpaz dep orys soldatynyn’ qurmeti̇ne tost ko’tergen edi̇. Mu’mki̇n S’yn’g’yshan da o’zi̇ne jen’i̇sterdi̇ a’kelgen qazaq halqy men qazaq jay’yngerleri̇ u’s’i̇n tost ko’tergen bolsa kerek. Bi̇raq, bi̇zdi̇n’ o’ki̇ni̇s’i̇mi̇zge tari’h betteri̇ S’yn’g’yshannyn’ tegi̇ni̇n’, onyn’ jen’i̇steri̇ni̇n’ tari’hyn bi̇zge ai’tpai’ otyr («Mon’g’oldardyn’ qupi’ya s’eji̇resi̇» dep atalatyn qupi’ya so’zben jazylg’an jylnamanyn’ muqi’yat jasyryly’y beker bolmasa kerek). Solai’ desek te, bi̇zdi̇n’ ai’tpag’ymyz S’yn’g’yshan jai’ly emes. Bi̇zdi̇n’ a’n’gi̇memi̇z — S’yn’g’yshannyn’ jen’i̇steri̇ men bi̇rnes’e g’asyr basqary’ynyn’ qasynda bolg’an, onyn’ tug’yry bolg’an, bi̇raq ol o’lgen son’ i’mperi’yanyn’ bo’ls’ekteri̇nde qalyp qoi’g’an halyq jai’ly.
300 jyl boi’y otar bolg’an y’aqytta bastan kes’ken qi’yns’ylyqtardy orys tari’hs’ylary tatar men mon’g’olg’a jaba saldy. Olardyn’ tatar dep otyrg’any Qazan handyg’ynyn’ halqy. Sonda qalai’, eki̇-u’s’ mi’lli’on g’ana halqy bar, ko’lemi̇ Ma’skey’ oblysynan aspai’tyn qazan tatarlary u’s’ g’asyr boi’y orystardy bag’yndyryp otyrg’an ba? Osyny da’leldey’ u’s’i̇n kei’i̇n orystar qyrym, kavkaz, astrahan, volga, si̇bi̇r tatarlary degendi̇ oi’lap tay’yp Ma’skey’di̇n’ s’yg’ysynda, on’tu’sti̇gi̇nde turatyndardyn’ barlyg’yn tatarlar dep atai’ bastady. Mon’g’oldardy alai’yq. Olardyn’ bu’gi̇ngi̇ sanynyn’ o’zi̇ eki̇ mi’lli’onnan sa’l g’ana asady, sonda olardyn’ Ma’skey’den 8 myn’ s’aqyrym jyraqta turyp orystardy u’s’ g’asyr boi’y basqaryp tury’y mu’mki̇n be?
Resei’di̇n’ bu’gi̇ngi̇ evropalyq ai’mag’yna qaran’yzs’y. Mon’g’oldy, mon’g’olg’a uqsas (Povoljege Resei’ bass’ylary s’aqyryp a’kelgen qalmaqtan basqa) bi̇r halyqty nemese S’yn’g’yshannyn’ i’mperi’yasyna ki̇rgen bi̇r eldi̇n’ ai’mag’ynyn’ bi̇r ultyn tay’yp beri̇n’i̇zs’i̇. Olardyn’ ornyna, sol kezdegi̇ Evropa men Azi’yada turg’an halyqtar olardyn’ attaryn esti̇gende za’resi̇ qalmai’ qorqatyn handardyn’ attary ne sebepten tu’ri̇ks’e, qazaqs’a bolg’any qalai’? Dy’nai’dan Altai’g’a dei’i̇n, Uly Qytai’ qorg’anyna dei’i̇n jai’lag’an, o’zderi̇n «qazaq» dep atag’an tu’ri̇k halyqtaryna ne sebepten orys tari’hynda oryn tabylmag’an? Ti̇pti̇ olar tari’hta bolmag’an, o’mi̇r su’rmegen si’yaqty. Bul ai’maqtag’y Uly Dalada sag’ymg’a, eleske uqsag’an halyq turg’an ba?
Bi̇ri̇ns’i̇ Petrdi̇n’ orys halqyn evropalandyry’dy bastag’any belgi̇li̇. Ol bul jumysty y’krai’ndi̇k zaporojdyq «kozaktaryna» qarsy genoc’i’dten bastady. Y’krai’ndi̇k «kozaktardyn’» azattyq u’s’i̇n ku’resken Mazepany qolday’y Petrdi̇n’ ereks’e as’y’yn ty’g’yzdy. Bi̇raq Petr bul jaman oi’yn ju’zege asyra almady. Sebebi̇ sol kezdegi̇ Dy’nai’ jag’alay’ynda Resei’ i’mperi’yasyna Batystan qay’i̇p to’ndi̇rgen bi̇r halyq pai’da boldy. Olar o’zderi̇n «qazaqpyz» dep atady. Don men Volga ai’mag’ynda osyndai’ «qazaqtar» ti̇pten ko’p bolyp s’yqty. O’zderi̇n «qazaqpyz» dep atay’s’ylar Dneprden Erti̇ske, Jeti̇sy’g’a dei’i̇n ko’s’i̇p ju’reti̇nder bolatyn.
Resei’ tari’hs’ylary y’krai’ndi̇k zaporojdyq «kozaktardyn’» s’yg’y’ tari’hyn o’zderi̇ns’e bylai’ tu’si̇ndi̇redi̇: Orystyn’ krepostnoi’ s’ary’alary pomes’i’kterden qas’yp Don dalasyna baryp sol jerde o’zderi̇n «kazakpyz» dep atapty-mys. A’ri’ne, bul qi’syng’a kelmei’ti̇n jas balanyn’ o’ti̇ri̇gi̇ ekeni̇ bi̇rden ko’ri̇ni̇p tur. Og’an bi̇ri̇ns’i̇ da’lel: Es’bi̇r halyq qas’yp kelgen bo’ten bi̇rey’lerge o’zi̇ni̇n’ ti̇pti̇ qunarly bolmasa da jeri̇ne ji̇bermei’di̇. Qai’ zamanda bolmasyn, qai’ halyq bolmasyn jeri̇n janyn salyp qorg’ag’an, jer u’s’i̇n ayanbai’ qan to’kken. Orys tari’hs’ylaryna sensek, qai’dag’y bi̇r qan’g’yp ju’rgen jalan’ayaq s’ary’alar sog’yspen s’yn’dalg’an ko’s’pendi̇lerdi̇n’ jeri̇n tartyp alyp, o’zderi̇n ty’g’an jerleri̇nen qy’ady. Bul o’ti̇ri̇kti̇n’ eki̇ns’i̇ jag’y: jan’ag’y «kazaktar» o’zderi̇ni̇n’ pomes’i’kteri̇ne, ti̇pti̇ orys pats’asyna hat jazyp, bi̇z senderdi̇n’ qorg’ans’ylaryn’ bolai’yq, sol u’s’i̇n o’ly’ge dai’ynbyz dei’di̇. S’yn ma’ni̇nde ma’sele basqas’a bolg’an. Dnepr, Zaporoje, Don ai’maqtaryndag’y dalada, yag’ni’ Moskovi’ya eli̇men ko’rs’i̇ bolg’andar, buryn Moskovi’yany bi̇rnes’e g’asyr bi’legen ordalyqtar o’mi̇r su’rgen. Ordalyqtar o’zderi̇n «qazaqtarmyz» degen. Altyn Orda qulag’annan kei’i̇n, Moskovi’ya memleketi̇ nyg’aya bastag’an son’ a’lgi̇ qazaqtar olarg’a keli̇si̇m-s’art arqyly nemese basqa bi̇r jen’i̇ldi̇kter negi̇zi̇nde qyzmetke ki̇re bastag’an. Su’i’ti̇p bi̇rnes’e g’asyr osylai’ aralasyp o’mi̇r su’ry’ na’ti’jesi̇nde slavyan halqymen si̇n’i̇se bastag’an.
A’ri’ne, ko’zge ko’ri̇ni̇p turg’an mundai’ tu’si̇n¬di̇ry’ orys basqary’s’ylaryna unamady, orys s’ovi’ni’steri̇ o’zderi̇n bi̇rnes’e g’asyr bag’yndyrg’an halyqpen ty’ystyg’yn moi’yn¬day’g’a keli̇spedi̇. Sol sebepten de olar orysty u’s’ g’asyr boi’y bi’legen tatar-mon’g’odar degen an’yzdy oi’lap tapty. Bi̇zdi̇ buryn «qazaqtar» bi’legen degenge orys tari’hs’ylary es’qas’an da ko’nbei’di̇. Qas’qyn orystardan, erki̇ndi̇kti̇ su’i’gi̇s’ orystardan «kazaktar» s’yg’ypty degen ertegi̇ osydan.
Degenmen orys pats’alary bul qazaq¬tardyn’ o’zi̇men ko’rs’i̇ turg’anyn unatpady, olarg’a qarsy genoc’i’dti̇ toqtatapady. Sonymen bi̇rge a’rtu’rli̇ jen’i̇ldi̇kter jasap, «kazaktardy» qyzmetke s’aqyryp, olardyn’ bi̇razyn orys pats’asyna ant bergi̇zdi̇rdi̇, o’z «qazaqtaryn» satqandar ko’bei’e bastady. Na’ti’jesi̇nde olarg’a «orys kazaktary» degen ataq berdi̇, ko’nbegenderi̇ne qarsy qalmaqtardy ai’dap saldy. Osy maqsatta olarg’a qarsy qazaqtardyn’ ata jay’y qalmaqtardy Volga ai’mag’yna ko’s’i̇ri̇p a’keli̇p o’zara sog’ystyrdy. So’i’ti̇p, nag’yz qazaqtar bu’gi̇ngi̇ Qazaq jeri̇nde qalyp S’yg’yspen ja’ne On’tu’sti̇kpen say’da-sattyq jasap o’mi̇r su’ri̇p jatty. A’ri’ne, bul jag’dai’ orys pats’alarynyn’ tu’n ui’qysyn bo’li̇p mazasyn aldy. Azi’ya qurylyg’yna bary’g’a Qazaq dalasy, qazaqtar kedergi̇ boldy. Onyn’ u’sti̇ne S.Razi’n men E.Py’gac’evti̇n’ ko’teri̇li̇steri̇, olardy qoldag’an «kazaktar» boldy. Bul «kazaktar» tu’pti̇n’ tu’bi̇nde o’zderi̇ni̇n’ qandastary «qazaqtardy» tay’yp tabysyp kete me degen oi’ orys pats’alaryna maza bermedi̇. Bi̇raq, orystyn’ «kazaktary» hri’sti’andar, oryss’a so’i’lei’di̇, al nag’yz qazaqtar tu’ri̇kti̇ldester, musylmandar, qosyly’y mu’mki̇n emes qoi’. A’i’tse de, saqtang’an durys degen orys pats’alary orys «kazaktaryn» halyq emes, etni’kalyq negi̇zi̇ joq, olar orys pats’asyna qyzmet etemi̇n dep ant bergen belgi̇li̇ bi̇r tap mu’s’eleri̇ dep jari’yalady. Orys u’ki̇meti̇ qary’y bar, atqa otyra alatyn, pats’a men otany u’s’i̇n qyzmet eteti̇n «kazaktardy» a’skerge ala bastady. Su’i’ti̇p, «kazaktardyn’» qataryna qalmaqtar, armyandar, oseti’n, nog’ai’, bas’qurt, tatarlar t.b. ki̇rgi̇zdi̇. Osylai’ «kazaktardyn’» s’yg’y’ tegi̇n ti̇pten joq qyp ji̇berdi̇. Olar endi̇ halyq emes, «kazak» atty Resei’ i’mperi’yasynyn’ a’skeri’ kastasyna ai’naldy. Ulttyq ki’i̇mni̇n’ ornyna orys jandarmdarynyn’ formasyn ki’di̇. Bul jerde ai’ta kety’ kerek, osy zamannyn’ ky’bandyq ja’ne ter «kazaktary» o’zderi̇n oryspyn demei’di̇, bi̇z «kazaktarmyz» dep maqtanady. Si̇ra’, olar o’zderi̇ni̇n’ i̇s’ki̇ sezi̇mi̇men orystan o’zges’eli̇gi̇n bo’li̇p ko’rsetki̇si̇ kelse kerek.
Al, qazaq halqy bul kezde o’si̇p, o’ni̇p jatty. Ti̇li̇n, ma’deni’eti̇n, tegi̇n saqtady. Olardy joi’yp ji̇bery’ nemese bag’yndyry’ mu’mki̇n emes-ti̇. Sondyqtan da olar orys i’mperi’yasy u’s’i̇n qay’i̇pti̇. Osyny oi’lag’an orys pats’alyg’y «qazaq» degen so’zdi̇ ti̇pten joyu maqsatyn ko’zdedi̇, yag’ni’ orys halqy men qazaqtyn’ arasynda es’qandai’ bai’lanys bolmag’an, es’qas’an qazaqtar o’tken zamanda orys jeri̇n, orystardy bag’yndyrg’an degen, orys memleketi̇ni̇n’ quryly’yna, o’rkendey’i̇ne da’neker boldy degen oi’ da, boljam da bolmasyn degen ustanymnan tai’mady. Orys Akademi’yasynyn’ danalary men oi’ly g’alymdary Edi̇ldi̇n’ ar jag’ynda turatyn, o’zderi̇ jen’e almag’an qazaq degen erki̇n halyqtyn’ tari’hy jai’ly jan’a boljamdy oi’lap tapty, qalyptastyra bastady. Mi̇ne, sol kezden bastap orystyn’ barlyq ki̇taptarynda, oqy’lyqtarynda, memleketti̇k qujattarynda Edi̇l men Qytai’ arasynda jatqan halyqty «qazaq» emes, «qyrg’yz-qai’saq» dep atai’tyn boldy.
1917 jyly tari’h basqa jaqqa buryldy. Resei’di̇n’ ezi̇lgen halyqtary ti̇zeleri̇nen turyp, o’zi̇men bi̇rge ezi̇lgen, as’-jalan’as’ bolg’an orys halqyn da turg’yzdy. Orys pats’asy qulady. Qazaq halqy Resei’di̇n’ jan’a bass’ylaryna bi̇zdi̇n’ atymyz «qyrg’yz-qai’saq» emes, bi̇z «qazaqpyz» dedi̇. Jan’a basqary’s’ylar ai’tty: «Jarai’dy, qarsy emespi̇z. Bi̇z endi̇ senderdi̇ «qazahsyn’dar» dep atai’tyn bolamyz, orys kazaktarynan bo’li̇p ai’ty’ u’s’i̇n» dedi̇. A’ri’ne, jan’a basqary’s’ylar orys kazaktaryna «kozaktar» degen atay’dy qaldyryp, qyrg’yz-qai’saqtarg’a «qazaq» degen o’z atyn qaldyry’yna bolatyn edi̇. Bul a’di̇ldi̇k bolg’an bolar edi̇. Bi̇raq, olardyn’ uly s’ovi’ni’sti̇k ko’ki̇regi̇ jen’i̇p o’z degeni̇ne ko’ndi̇rdi̇. Mysaly, ag’yls’yndar orys kazaktaryn «cossack», bu’gi̇ngi̇ qazaqtardy «kazak» dei’di̇. Bi̇raq, «kozak» degen so’z y’krai’ndyq zaporojdyqtarg’a buryp ketedi̇ g’oi’, olai’ etse orys qary’ynyn’ si’mvoly bolg’an «kazak» so’zi̇ ki̇mge keti̇p qalady? Osylai’, 1917 jyly kelgen orystyn’ jan’a bass’ylary qazaqqa qarsy nag’yz aramzalyq jasady. O’z orystaryna «kazak» degendi̇ qaldyryp, ol so’zdi̇ s’yn i’esi̇nen tartyp aldy. Sonymen bi̇rge olar «orys kazaktary men dala qazaqtarynyn’ arasynda es’qandai’ bai’lanys joq. Mysaly, nemec’ pen nenec’ si’yaqty uqsas so’zder dep tu’si̇ndi̇rdi̇. Nenec’ter — teri̇sti̇kti̇n’ jabai’y halqy, nemi̇ster — o’rkeni’etti̇ evropalyq halyq, qazaq pen kazaktyn’ ai’yrmasy da osyndai’. Qazaqtar jartylai’ jabai’y ko’s’peli̇ halyq, al kazaktar uly orys halqynyn’ jay’yngerli̇k maqtanys’y. Bi̇r so’zben ai’tqanda, buryng’y resei’li̇k uly orystyq s’ovi’ni’zm jan’a KSRO degen atpen ko’ri̇ndi̇. Olar o’zderi̇ni̇n’ buryng’y qorqynys’y, o’tken tari’htag’y o’zderi̇ni̇n’ «erki̇ndi̇k su’i’gi̇s’» orys «kazaktaryna» qazaqtar qosylyp ketedi̇ dep oi’lady. Endi̇ qyzyl s’ovi’ni’ster qazaq halqyn joyudyn’ jan’a nay’qanyn bastady. Olardyn’ oi’ynan, o’tken tari’hynda «qazaq» degen erki̇ndi̇kti̇ su’i’eti̇n halyqtyn’ orys tari’hy u’s’i̇n qay’i̇pti̇ ekeni̇ esteri̇nen s’yqpady. A’y’eli̇ ka’mpeskeley’, zorlap ujymdastyry’ arqyly jasalg’an Uly as’ars’ylyq, sosyng’y qazaq zi’yalylaryn qurty’, qazaqtyn’ ti̇li̇n, a’rpi̇n joyu, barlyq ulttyq qundylyqtarynan ai’yry’, jappai’ orystandyry’ ju’rgi̇zi̇ldi̇.
Degenmen tari’h tag’y da o’z degeni̇n i̇stedi̇. KSRO qulady, onyn’ ornyna ta’y’elsi̇z respy’bli’kalar pai’da boldy. Sonyn’ bi̇ri̇ Qazaqstan Respy’bli’kasy — Qazaq Respy’bli’kasy, ag’yls’yns’a Republik of Kazakstan. Bi̇zdi̇n’ alg’as’qy to’lqujatymyz osylai’ jazyldy. Bi̇raq, kei’i̇n tag’y da orystyn’ «kazah» so’zi̇ni̇n’ pai’dasyna Republic of Kazakhstan o’zgerti̇ldi̇. Nege olai’ eti̇ldi̇? Bul suraqtyn’ jay’abyn qazaqtyn’ prezi’denti̇ Nazarbaev bery’i̇ ti’i̇s.

Ay’darg’an Sag’at Ju’si̇p.
kurmetpen,
dr., prof. Zhetpisbay Bekbolatuly
Jetpi̇sbai’ Bekbolatuly,
a’l-Farabi’ at. QazUY’
baspa i̇si̇ ja’ne di’zai’n kafedrasynyn’ men’gery’s’i̇s