Qazaqtyn’ ( abylai’ zamanyndag’y) ju’z batyry

Qazaqtyn’ ( abylai’ zamanyndag’y) ju’z batyry

qazaqtyn’ ju’z batyry

 

 

1.er abylai’
2.er qabanbai’
3.bo’genba’i’ batyr
4.espenbet batyr
5.er jasbai’
6.oljabai’ batyr
7.s’aqs’aq ja’ni̇bek batyr
8.baraq batyr
9.s’apyras’ty nay’ryzbai’ batyr
10.boranbai’ batyr
11.malai’sary batyr
12.ga’y’qa’r batyr
13.altybai’ batyr
14.a’di̇lbek batyr
15.ai’tbai’ batyr
16.altai’ batyr
17.aralbai’ batyr
18.si̇rgeli̇ qara ti̇ley’ke
19.qaraqalpaq qu’la’s’bek
20.ti̇keden esterbek
21.qasqaray’ uly moldabai’
22.tan’syqqoja
23.serkeba’i’
24.ji̇bekba’i’
25.s’o’i’bekba’i’
26.mamyt
27.ai’naqul batyr
28.s’ynqoja batyr
29.s’ag’alaq batyr
30.da’y’letba’i’ batyr
31.o’tegen batyr
32.ra’i’i̇mbek batyr
33.ja’ni̇bek batyr
34.esenkeldi̇ batyr
35.berdi̇ qoja batyr
36.syrym batyr
37.qa’zi̇bek bi̇i’
38.qa’zi̇bek batyr
39.qarasai’ batyr
40.qaras’ batyr
41.qa’stek batyr
42.qos’qar batyr
43.o’ra’zi̇mbet batyr
44.a’net baba
45.bai’qozy batyr
46baqai’ batyr
47.s’aqs’aq bo’genba’i’ batyr
48.bo’lti̇ri̇k batyr
49.da’y’letkerei’
50.edi̇ge bi̇i’
51.els’i̇bek batyr
52.eset esenqu’lo’v
53.eset batyr
54.jantai’ batyr
55.jolbars abdolla uly
56.jolbars qa’ra’bek uly
57.ko’ti̇ba’r
58.janqoja batyr
59.tursynbai’ batyr
60.surans’y batyr
61.say’ryq batyr
62.yspatai’ batyr
63.sary bi̇i’
64.ha’nkeldi̇ batyr
65.y’ali’ han
66.bazarbai’ batyr
67.er sag’yndyq
68.er ag’ybai’
69.a’i’s’i̇bek batyr
70.qyyaq batyr
71.tuyaq batyr
72.sarybai’ batyr
73.bekso’lta’n batyr
74.ku’s’i̇k batyr
75.barmaq batyr
76.tama batyr
77.tentek batyr
78.qasabai’ batyr
79.qasai’ batyr
80.bai’murat batyr
81.aqbantai’ batyr
82.s’u’rek batyr
83.oraqbai’ batyr
84.s’o’n’kei’ batyr
85.jaman batyr
86.bai’g’azy batyr
87.aq s’abdar
88.qara s’oqai’
89.jalg’yz qaraq
90.ji̇i’deba’i’ batyr
91.erna’za’r batyr
92.s’i̇ni̇bek batyr
93.esenbek batyr
94.malai’ batyr
95.a’qta’mberdi̇ batyr
96.qasqary batyr
97.bayan batyr
98.ag’atai’ batyr
99.su’beba’i’ batyr
100. ko’tes’ batyr
17- g’asyrdyn’ son’y men 18-g’asyrdyn’ alg’as’qy s’i’regi̇nde, jun’g’ar feo’da’l a’qsu’i’ekteri̇ jetpi̇s myn’ jasag’yn jeti̇ on myn’dyqqa bo’li̇p, jeti̇ jaqtan qazaq halqyna qaratqan s’apqyns’ylyq sog’ysyn ju’rgi̇zdi̇. es’qa’nda’i’ dai’yndyg’y bolmag’an qazaq halqy ay’yr apatqa, qatty qyrg’yns’ylyqqa tap boldy. halyq osy bi̇r qazasy ko’p qaraly ku’nderi̇n<<>> dep atady.
el azaby- erdi̇n’ ju’gi̇n ay’yrlatty, el namysy- er namysyn lay’yldatty. eli̇m dep en’i̇rep, jeri̇m dep ku’n’i̇reni̇p, a’r ulys, a’r tai’padan s’yqqan halyq batyrlary jay’g’a qarsy ala-qula ty’ ko’teri̇p, bi̇r u’lken ty’dyn’- qazaq ty’ynyn’ astyna ji’nala tu’sti̇. qandy kek i̇s’teri̇n o’rtep, ulttyq ar-namys su’i’ekteri̇n kemi̇rgen halyq batyrlary tus-tustan attanyp,1728- jyly bulantynyn’ boi’ynda, 1729-1730- jyldary balqas’ ko’li̇ni̇n’ on’y ja’ne qaratal man’ynda, t,b. jerlerde <<>> ku’li̇n ko’kke us’yrdy. qazaq halqynyn’ joi’ylmai’tyn joi’qyn ku’s’ ekendi̇gi̇n a’i’gi̇ledi̇. osyndai’ jen’i̇sti̇ s’ai’qastarda ui’ymdastyry’s’y ui’tqy, ai’laly- a’qi̇lgo’i’, alg’an beti̇nen qai’tpai’tyn er ju’rek erler san myn’dap ortag’a s’yqty. solardyn’ i̇s’i̇nde qa’ra’kerei’ qabanbai’, qanjyg’aly bo’genba’i’,s’a’pra’s’ti̇ nay’ryzbai’, arg’yn oljabai’,alban ra’i’i̇mbek, ba’senti’i̇n malai’sary, sary kerei’ ja’ni̇bek, si̇rgeli̇ els’i̇bek, adai’lyq eset, esqo’ja’ qarasai’, <<>> ablai’ syaqty ko’ptegen batyrlardyn’ erli̇k i̇steri̇ dastan bolyp jyrlandy, an’yz bolyp taraldy, o’len’-jyr bop ary’aqtaldy.bundai’ erler, bundai’ qaharmandar- ulyt ry’hynyn’ si’movly. halyq olardy ma’n’gi̇ qa’di̇rlei’di̇, ardaqtai’dy!
a’i’gi̇li̇ g’alym s’oqan y’ali’hanov ablai’ han ty’raly o’z zerttemesi̇nde:<<>> degen edi̇. bul -o’te durys ai’tylg’an g’ylymi’ tujyrym. abylai’ qazaq batyrlarynyn’ ti’i̇pti̇k tulg’asy. ol handyq orynyna o’zi̇ni̇n’ eresen zor erli̇k- batyrlyq qi’mi̇lda’ri̇men g’ana jetken. << -=»» …=»» .=»»>>.
abylai’dyn’ basqan joly – barlyq qazaq batyrlarynyn’ basqan joly si̇petti̇. abylai’ zamany- qazaqtyn’ erli̇k zamany. qazaqtyn’ erli̇k zamany- el namysyn, o’z otanyn, ulyt aryn qorg’ag’an qaharmandardyn’ san myn’dap ortag’a s’yqqan zamany, qazaq batyrlarynyn’ qan to’gi̇p, sansyz qurbandar beri̇p, qazaq halqyn du’ni’ege tanytqan zamany.
qazaq halqyn <<>>dan qutqarg’an erlerdi̇ eldi̇n’ bi̇lgi̇si̇, ug’yng’ysy keledi̇. a’i’tsede olardyn’ aty-jony, i̇s-a’reketi̇n kei’de ol ki̇ta’pta’n, kei’de bul ki̇ta’pta’n bi̇rlep-eki̇lep us’yratsada, olardyn’ ko’ps’i̇li̇gi̇n bi̇r jerden, bi̇r ki̇ta’pta’n bi̇r rette tanysy’ orai’yna i’e bola almai’ kelgen edi̇. sondyqtan zerttey’s’i̇ler men oqyrmandardyn’ osyndai’ ko’kei’ testi̇ qa’jeti̇n nazarg’a alyp, <<>> nda ja’ne basqa tari’hi’- a’debi’ ki̇ta’pta’rda’ tanystyrylg’an bi̇r top qazaq batyrlaryn, olardyn’ qysqas’a ta’rji̇ma’ha’li̇ men ma’li̇m i̇s-a’reketi̇n bi̇r jerge ji’naqtap, tanystyry’dy jo’n ko’rdi̇k. to’mendegi̇ler a’ne sol qazaq batyrlary.

  1. er abylai’
    er abylai’ ( a’bi̇lma’nsu’r-1710-1781 ) . << abylai’dyn’ atasynyn’ aty da abylai’, kezi̇nde tu’rki̇sta’n qalasyn bi’lep turg’an. ja’y’i̇ngerrli̇k erli̇k dan’qy s’yg’yp <<>> degen qaharly ataq alady. onyn’ balasy y’a’li’ a’kesi̇ni̇n’ dan’qyna i’e bola almai’dy. ko’rs’i̇les el bi’ley’s’i̇leri̇ni̇n’ bi̇ri̇ tu’rki̇sta’ndi̇ alyp, y’a’li’di̇ o’lti̇redi̇. quldarynyn’ bi̇rey’i̇ni̇n’ adaldyg’y arqasynda g’ana y’a’li’di̇n’ on u’s’ jasar uly a’bi̇lma’nsu’r ajaldan aman qalady… ol jaqsylyq ry’ynan s’yqqan bi̇r bai’ qazaqqa baryp qi̇zi̇met qylady. sol kezdegi̇ alasapyran jag’dai’ abylai’dyn’ erli̇gi̇n, tapqyrlyg’yn, aqyldylyg’yn baryns’a ai’qyn ko’rsety’i̇ne mu’mki̇ns’i̇li̇k beredi̇… bastapqy kezde qatardag’y ja’y’i̇nger bolyp, barlyq s’aby’yldarg’a qatynasyp ju’ri̇p, abylai’ ereks’e batyrlyq ja’ne ai’las’yldyq ko’rsetedi̇.pa’i’da’li̇ ken’esteri̇ men stra’tegyali̇q ai’lalary ony dans’pan dep atandyrady… a’bi̇lma’mbet o’lgennen kei’i̇n halyq abylai’dy bi̇r ay’yzdan han eti̇p sai’lai’dy… basqa qazaq handarynyn’ bi̇rde-bi̇ri̇ naq abylai’dai’ s’eksi̇z bi’li̇k quryp ko’rgen emes… qazaq i̇s’i̇nde abylai’dyn’ dan’qy asa zor. abylai’ zamany olarda qazaqtyn’ erli̇k zamany bolyp sanalady. abylai’dyn’ joryqtary, onyn’ batyrlarynyn’ erli̇kteri̇, batyrlyq a’n’gi̇melerdi̇n’ jen’i̇si̇ bolyp tabylady.>> ( s’oqan y’ali’hanov>> dan)
    << abylai’ hannyn’ o’z aty a’bi̇lma’nsu’r. ol qazaqtyn’ a’i’gi̇li̇ hany ja’n’gi̇rdi̇n’ besi̇ns’i̇ urpag’y. <<>>jyldarynda jeti̇m qalyp, jayay’ qan’g’yryp, u’i’si̇n to’le bi’dyn’ qolyna keledi̇. as’-jalan’as’tyqtan ju’degen o’n’i̇ne, sam-sam ki’i̇mi̇ men sabalaq s’a’s’i̇na’ qarap to’le bi’ ony <<>> atandyryp tu’i’esi̇n baqtyrady…. osy mezgi̇lde qazaqtyn’ a’bi̇lma’mbet hany u’s’ ju’zge jar salyp, olardy jun’g’ar fevo’da’lda’ri̇ni̇n’ s’apqyns’ylyg’yna qarsy jalpy attanysqa kelti̇redi̇. osy kezde sabalaq to’le bi’ge keli̇p, sog’ysqa bary’g’a ruhsat su’ra’i’di̇.to’le bi’ <<>> dei’di̇. sonda ol <<>> dei’di̇. to’le bi’ onyn’ sog’ysqa bary’yna ruhsat beredi̇. qazaq a’skerleri̇ men jun’g’ar a’skerleri̇ s’ep tartyp qan mai’danda sog’ysady. sabalaq <<>> uran salyp jekpe-jekke s’yg’yp, jun’g’ardyn’ batyry s’arys’tyn’ basyn alady. qolbass’ysynan ai’yrylg’an jun’g’ar jasaqtary du’rbelen’ge tusyp qas’ady. qazaq a’skerleri̇ qy’alai’ sog’yp jen’i̇ske jetedi̇… a’bi̇lma’mbet han s’atyr ti̇gi̇p, a’bi̇lma’nsu’rdi̇ qasyna otyrg’yzyp: <<>> dep surai’dy. a’bi̇lma’nsu’r <<>> dei’di̇. sonda
    a’bi̇lma’mbet han: <<>> dep qus’aqtap sui’yp, halqyna ai’typty: <<>> dep, u’s’ ju’zden toqsan jaqsyny erti̇p baryp, ja’ni̇bek ( s’aqs’aq ja’ni̇bek) degen ki̇si̇den bata alyp, a’bi̇lma’nsu’rdi̇ ( abylai’dy) u’lken han qoi’ypty… ji’rma beske kelgende han tag’yna otyrady. muny buqar jyray’ bylai’ bayandai’dy: << .=»»>>…<<>>… qazaq tari’yhs’ysy s’a’keri̇mni̇n’ ai’ty’yns’a, abylai’ qazaqtyn’ u’s’ juzyn bi’lei’ti̇n uly hany bolg’an…buqar jyray’ qalqaman ulynyn’ abylai’ hang’a ai’tqan<<>> degen so’zi̇ osyny da’leldei’di̇… << -=»» .=»» …=»»>>… abylai’ han 1781- jyly jetpi̇s jasynda qai’tys boldy. su’i’egi̇ qazaq handyg’ynyn’ astanasy tu’rki̇sta’n qalasynda jerlendi̇. qazaq aqyn jyray’lary abylai’dyn’ o’mi̇ri̇n, erli̇gi̇n dastan eti̇p jyrlady, qazaq halqy abylai’dyn’ atyn uran eti̇p s’aqyratyn boldy ( ni’g’i̇met mn’jani’:<<>>)

er qabanbai’
qabanbai’ batyrdyn’ qai’ jyly ty’yp, qai’ jyly o’lgeni̇ ty’raly naqtyly derek joq. mynadai’ mo’ls’erler ai’ty’g’a bolady: 1781- jyly abylai’ han qai’tys bolg’anda, buqar jyray’ ju’z jasta eken. qabanbai’ qai’tys bolarda <<>> deli̇ngen. olai’ bolg’anda, qabanbai’ abylai’dan on eki̇ jyl buryn yag’yni’ 1769- jyly qai’tys bolg’an bolady. qabanbai’ qy’bas a’tpen sertteskende<<>> dei’di̇. 1769- jyly jetpi̇s segi̇z jasqa kelgen bolsa, 1691- jyly ty’g’an bolady, sonda 1723- jyly ol ki̇si̇ni̇n’ resi̇mi’ urang’a ai’nalg’an kezi̇ otyz eki̇ jas s’amasynda y’aqyty. bul mo’ls’er s’yndyqqa bi̇rs’a’ma’ janasady. u’i’tkeni̇, <<>> romanyndag’y derekke qarag’anda, 1750- jyldarda abylai’ s’i̇ri̇k ko’l boi’yna u’s’ juzdyn’ barlyq i’gi̇leri̇n ji’nag’an. tarqan ja’ni̇bekpen bi̇rge abylai’g’a qosylg’andar alpysty alqymdag’an a’i’gi̇li̇ batyr qabanbai’ ja’ne a’i’eli̇ a’i’gi̇li̇ ga’y’ha’r batyr, qanjyg’aly bo’genba’i’ batyr… t,b. bar deli̇ngen. bul ja’i’i̇t jog’arydag’y mo’ls’erdi̇n’ durystyg’yn sypattai’dy ( <<>>57-,58- better)
<< qabanbai’- 18- g’asyrdag’y qazaq batyry, jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’resti̇ ui’ymdastyry’s’ylardyn’ ja’ne qazaq jasaqtary qolbass’ylarynyn’ bi̇ri̇. qabanbai’ nai’man tai’pasynyn’ qa’ra’kerei’ ry’ynan s’yqqan, qazaqtyn’ ay’yz-eki̇ a’n’gi̇meleri̇nde ony <<>> dep te atai’dy. ol nai’mannyn’ qa’ra’kerei’ ry’ynyn’ bi’y bolg’an. qabanbai’ orta ju’zde g’ana emes, ki̇s’i̇ ju’zdegi̇ y’aqi’g’alarg’a da aralasyp otyrg’an. qabanbai’dyn’ ko’ptegen erli̇k i̇steri̇ abylai’dyn’ jun’g’arlarg’a qarsy joryqtaryna bai’lanysty bolyp otyrady>> ( << .=»»>> 6-tom, 202-bet) .
qabanbai’ batyr bu’ki̇l qazaq jastarynyn’ bas sardary, a’i’gi̇li̇ batyry bolg’an. onyn’ eresen erli̇kteri̇ ty’raly an’yz- a’n’gi̇meler, jyr- dastandar bi̇rs’a’ma’ mol. <<>> dastany sonyn’ bi̇ri̇.<< s’yg’ary’s’ysy belgi̇si̇z, el ay’zynan jazylyp alyng’an؛ qabanbai’ abylai’ han tusynda qazaq halqynyn’ jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’resi̇ne qolbass’y bolyp, u’lken erli̇k ko’rsetken ai’byndy batyr. 18- g’asyrda ty’g’an o’len’-jyr, an’yz-a’n’gi̇me, qi’sa-dastandardyn’ bi̇r bo’li̇mi̇ er qabanbai’ esi̇mi̇ne bai’lanysty bolyp keledi̇. bul s’yg’armalardyn’ bi̇ri̇nde, qabanbai’ jay’g’a qarsy jekpe-jek ko’rsetken erli̇gi̇, alg’as’ batyr atalg’andyg’y sy’rettelse, endi̇ bi̇ri̇nde qa’ba’nba’i’men o’s’tesken jay’larynyn’ onyn’ ag’asy temi̇rden qalai’ kek almaq bolg’any bayandalady. u’s’i̇ns’i̇ bi̇r dastanda g’as’yq jarynan qapyda ai’yrylg’an qabanbai’dyn’ o’ki̇ni̇s’i̇ men armany sy’retteledi̇. al <<>> dastanynda qabanbai’dyn’ batyr ty’ysy da’y’letba’i’g’a’ joryqta alyp ju’reti̇n aq ty’yn tapsyryp jatyp <<>> dep ai’tqan o’si’eti̇ bayandalady. tag’y bi̇r an’yzda halyq batyry qabanbai’dyn’ ti̇ri̇ kezi̇ndegi̇ erli̇k i̇steri̇ madaqtalyp, o’lgen son’ onyn’ su’i’egi̇ sa’ri̇bel degen jerge zor qu’rmetpen qoi’ylg’any ai’tlady>> ( <<q.s.e>> 4- tom, 164-bet)
buqar jyray’dyn’ qabanbai’ qai’tys bolarda keli̇p ai’tqan tolg’ay’y da, qabanbai’dyn’ erli̇k o’mi̇ri̇n tolyq a’i’gi̇lei’di̇:<< :=»» .=»» -=»» …=»»>> ( <<qabanbai’>> 56-57- better)
ko’ptegen batyrlar jyrynda da qabanbai’dyn’ erli̇k i̇steri̇ ai’tylady. <<>> qi’sasynda:
<< bi̇r er bar qa’ra’kerei’ elden s’yqqan,
bo’genni̇n’ bi̇rge juryp so’zi̇n uqqan,
qabanbai’ degen batyr onyn’ aty,
sog’ysyp qas jay’laryn jerge tyqqan.>> — dei’di̇.
<<>> qi’sasynda:
<< nai’mannyn’ ty’ bass’ysy,
ba’i’ji̇gi̇t- er qabanbai’,
beti̇ qai’tpas qabandai’.
talai’ buzg’an qamaldy,
qabanbai’dyn’ tusynda
ju’gendey’si̇z jylqysy,
qosaqta qoi’ sanalmai’….
ai’lasy men a’di̇si̇,
adam oi’lap tappastai’.
alty malta as eti̇p,
beli̇n s’es’i̇p jatpasty-ai’.
ai’baryn onyn’ surasan’,
syrt dus’pany batpastai’.
beri̇kti̇gi̇n surarsan’,
eli̇n jay’g’a satpastai’.
qabanbai’ elge jar saldy attanbaqqa qalmaqqa,
o’ksi̇kti̇ ketken qalmaqtan ataly kekti̇ almaqqa.
qara kerei’, matai’dan o’n’s’en’ san’ylaq ji’yldy.
qans’yrdai’ qatyp tulparlar erler tastai’ tui’yldy>>-dei’di̇ (<<>>, 60-61-better) .
qabanbai’ batyrdyn’ erli̇k o’mi̇ri̇n son’g’y kezderi̇ onyn’ to’rti̇ns’i̇ urpag’y su’lei’men ( 1896- jyldary bolys bolyp ko’ktu’ma’ si’ezi̇ne to’be basy bolg’an) jyrlag’an. su’lei’menni̇n’ ma’teryalda’ri̇n may’symbai’ jyray’ men ka’ri̇ba’i’ aqyndar alyp, el i̇s’i̇ne ken’ taratqan. may’symbai’ jyray’ qartai’g’anda qolyndag’y ji’g’an- tergen ma’teryali̇n do’rbi̇lji̇ndi̇k sadyqang’a bergen. sadyqannyn’ qolyndag’y barlyq tari’hi’ muralarg’a onyn’ aqyn uly bei’seng’a’li’ i’e bolyp, rettep baspa oryndary arqyly basylymg’a i’e etken (1988-jyly) . bei’sa’ng’a’li’di̇n’ <<>> atty ji’naq ki̇ta’pqa’ engi̇zgen <<>>,<<>>, <<>>, <<>>, <<>>, <<>> degen taqyryptag’y tari’hi’ derekterge tolg’an ma’teryali̇ tabylmai’tyn tamas’a qundy ma’teryal. <<>> degen jyrda erqa’ba’nba’i’ mynadai’ bei’nelengen:
<< ty’ypty erqa’ba’nba’i’ qujaquldan,
s’yn atyn qa’beken’ni̇n’ era’si̇l der.
u’lkender an’yz qylyp ken’eskende,
si’patyn qa’beken’ni̇n’ mynadai’ der:
adamnan ty’mysynda o’zges’e qyp,
jaratqan qu’di̇retpen pa’ry’a’rdi’ger.
bar eken man’dai’ynda qoi’yn tobyq,
muny jurt batyrlyqtyn’ belgi̇si̇ der>>.
<< man’dai’y kere qarys jalpaq eken,
tanay’y do’n’es kelgen talpaq eken,
bu’rki̇ttei’ toyat alg’an tug’yrdag’y,
s’yg’yn’qy to’s su’i’egi̇ s’alqaq eken.
do’n’gelek to’besi̇ne marjan tu’i’gen,
ki’geni̇ qos s’a’s’a’qti̇ qalpaq eken.
jan eken bi’i̇k qabaq qoyu qasty,
ko’nek pe degendei’si̇n’ ko’rsen’ basty.
o’mi̇ri̇n o’zi̇ ty’g’an eli̇ne arnap,
du’s’pa’nmen qan mai’danda san ai’qasty.
i̇s’i̇nen qalyn’ toptyn’ tanylatyn,
aqyrsa arystandai’ day’ysy as’ty.
kes’egi̇ ha’zi̇ret a’li̇ qaharmandai’,
dus’pannyn’ za’resi̇ us’yp, quty qas’ty.
qazaqtyn’ eli̇n bastap, eri̇n erti̇p,
qorg’ady el men jerdi̇, mal men basty…>> (<<qabanbai’>>248-250-253-better)

<<>>,<<>> zor jen’i̇spen ayaqtag’an son’, abylai’ han batyrlar men bi’lerdi̇n’ ken’esi̇n s’aqyryp, ataq bery’ ji’nalysyn o’tki̇zedi̇. sonda abylai’: arqay’yldy jamsatqan alybym,jay’ s’ebi̇ne atoi’ salyp s’apqan dara bozym- qabanbai’ munan kei’i̇n han urany bolsyn, jasaqtar jay’g’a s’apqanda <<>> s’abatyn bolsyn,- dei’di̇. ken’estegi̇ler maqul ko’redi̇. sonda buqar jyray’ bylai’ dei’di̇:<< -=»» .=»»>> ( <<>> 227-228-better)

3 bo’genba’i’ batyr
<< bo’genba’i’ (1690-1775 ) . abylai’ zamanyndag’y ataqty qolbasy, batyr. ol kezdegi̇ qazaq ja’y’i̇ngerleri̇ni̇n’ u’lken ag’asy, sondyqtan ony halyq an’yzdarynda ardaqtap<<>> dep ketken. s’yqqan ortasy- erei’men tay’y men si̇leti̇ o’zeni̇ni̇n’ arasyn qonystai’tyn arg’yn i̇s’i̇ndegi̇ qanjyg’aly ry’y. bo’genba’i’ batyr syr boi’ynda ty’yp, torg’ai’ o’zenni̇n’ boi’ynda qai’tys bolg’an. ol jerdi̇ qazyr <<>> dei’di̇, buryng’y aty <<>>. su’i’egi̇ tu’rki̇sta’n qalasyndag’y a’hi̇met yassay’i’dyn’ ku’mbezi̇ne jerlengen. bo’genba’i’ batyrdyn’ uly atasy- a’ldeku’n, o’z a’kesi̇- aqs’a, anasy- boyay’. turanaly, tu’ri̇mbet degen eki̇ balasy bolg’an. turanalydan bapan’ bi’, odan saqqulaq bi’. bo’genba’i’ batyrdy halyqtyn’ ereks’e ardaqtap g’asyrlar boi’y jyrlap kely’i̇- onyn’ erli̇k, a’sker basylyq i̇steri̇ne bai’lanysty. 18- g’asyrdyn’ bi̇ri̇ns’i̇ jartysynda qazaq halqyn torlag’an ko’p jay’dan eldi̇ qorg’ay’da bo’genba’i’ batyr u’lken erli̇k ko’rsetti̇. ol oljabai’, qabanbai’, malai’sary, t,b. ba’ti̇rla’rmen ti̇ze qosyp, halyq ta’y’elsi̇zdi̇gi̇ u’s’i̇n talai’ s’ai’qastarg’a ki̇rdi̇.o’ni̇n’ dan’qy, a’si̇rese, qubaqalmaq ( jun’g’arlyq) pen sog’ysqanda ereks’e da’y’i̇rledi̇. 1725-1727- jyldary qazaq jurtynyn’ astanasy- tu’rki̇sta’n qalasyn qorg’ay’da qai’rat ko’rsetken a’bi̇la’i’men bi̇rge qazaq jasaqtaryn sog’ysqa bastady, su’i’ti̇p, tu’rki̇sta’n men sa’y’ra’nna’n jun’g’arlardy qy’yp s’yg’yp, jun’g’ar ala tay’yna asyra bo’kseredi̇. 1756- 1758- jyldary manc’i’n’ a’skerleri̇ne soqqy beri̇p, olardy u’ri̇mji̇den asyra qy’ady. bo’genba’i’ batyrdyn’ son’g’y u’lken joryg’ynyn’ bi̇ri̇ 1750- jyldary a’yako’z boi’ynda bolg’an. jun’g’arlar bo’genba’i’ batyr bastag’an qazaq qolyna to’tep bere almai’, qatty soqqyg’a us’yrap jen’i̇ledi̇. osy arada bo’genba’i’ batyr jun’g’arlardan aq u’i’li̇ amanat alyp, budan bylai’ jay’laspay’g’a anyttasyp taty’lyqqa keldi̇. taty’lyqtyn’ belgi̇si̇ reti̇nde qalmaqtyn’ qolbasylary astylaryndag’y ayay’ly tulparlaryn soi’yp, olardyn’ bastaryn qazaq qolbasylaryna tartty. bo’genba’i’ batyr aqyl-oi’ i’esi̇ de bolg’an ki̇si̇. ol els’i̇li̇k qi̇zi̇meti̇n atqaryp, 1761- jyly abylai’dyn’ a’di̇l degen balasyna eri̇p, bi̇ti̇m ty’raly ju’n’go’g’a’ baryp qai’tqan>> (<<>> 2- tom, 435-bet)
bo’genba’i’ batyrdyn’ erli̇gi̇ jo’ni̇nde an’yz- a’n’gi̇meler, jyr-dastandar molynan tarag’an. sonyn’ bi̇ri̇ <<>> jyry, 4500 jol keledi̇. jyrda bo’genba’i’di̇n’ jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy qolyna qary’ alyp, eldi̇ ui’ymdastyrg’an, en’ alg’as’ atoi’ salyp ag’a s’yqqan batyrlardyn’ bi̇ri̇ ekeni̇, a’kesi̇ mayanbai’dyn’ aq ty’yn ko’teri̇p, eli̇n-jeri̇n qorg’ay’ jolynda ayanbai’ ter to’kkeni̇ jyrlanady. so’ni̇men bi̇rgen qartai’g’an kezi̇nde aq ty’yn ag’asynan asyrap alg’an uly sarybai’ batyrg’a tapsyrg’any, sarybai’dyn’ qanjyg’aly eli̇n bu’ldi̇ri̇p 7000 u’i’di̇ ko’s’i̇ri̇p ketken azg’yn qa’sqa’ba’i’men jasag’an ku’resi̇ ja’ne jeti̇ ag’ai’yn ty’i̇si̇men syrg’a sapar s’ekkeni̇, jylqy alyp qai’tqan joldaryndag’y sansyz sai’ystarynyn’ ma’n-ja’i’i̇ jyrlanady.
bo’genba’i’ batyrdyn’ erli̇k i̇s-a’reketteri̇ basqada batyrlar jyrynda qosyp jyr eti̇ledi̇.<<>> jyrynda:
<< altybai’, er espenbet, a’qta’mberdi̇,
qol bastap batyr degen a’tpen keldi̇.
tag’y da qanjyg’aly er bo’genba’i’,
aq ty’i̇men arg’yn ata jaqtan keldi̇>>deli̇nedi̇.<<>> jyrynda:
<< qan qusty qai’g’yly bop er qabanbai’,
jay’ymnan qalamba dep kek ala almai’.
namysyn qa’bekemni̇n’ a’peremi̇n- dep,
keli̇pti̇ qanjyg’aly er bo’genba’i’>>.- dep jyrlanady (<<qabanbai’>> qi’sasynan) .

  1. espenbet batyr
    espenbet batyrdyn’ (ty’i̇lg’a’n,o’lgen jyly belgi̇si̇z) . atasy er qosai’dyn’ ba’y’ly’i̇men o’sken espenbet, jastai’ynan qolyna qary’ alyp ku’reste s’ynyg’ady. jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’reste qabanbai’ batyr men a’qta’mberdi̇ batyr bastag’an topqa qatysyp, jay’g’a qarsy san retki̇ sai’ystarg’a tu’sedi̇. bi̇r retki̇ jekpe-jek sai’ysynda, qazaqtyn’ jeti̇de, segi̇z batyryn attan domalatqan jun’g’ar no’yani̇men sai’ysyp, ai’laly jay’dyn’ i̇s’ek-qarynyn aqtaryp basyn kesi̇p, o’z s’ebi̇ne kelgende, qalyn’ jasaq og’an s’eksi̇z alg’ys ai’tady.
    espenbet<<>> kezi̇nde atyna oq ti’yp org’a tusyp ketken aqpantai’ batyrdy atqaly turg’an qalmaq noyanyn alystan atyp jyg’yp, batyr ty’ysyn qutqaryp alady. onyn’ bul erli̇gi̇n jyray’lar bylai’ jyrlai’dy:
    << at dedi̇ batyr adaqqa,
    ko’rset dep qai’rat talasta.
    nysanag’a alyp qalmaqty,
    adaq ta s’yqty qabaqqa.
    ( mundag’y <<>>- espenbetti̇n’ dan’yqty aty) .
    joq edi̇ mergen bul tusta,
    adaqtan ozg’an qazaqta.
    qalmaq tayap qalg’anda,
    jebesi̇n i̇ldi̇ sadaqqa.
    kelgen eken jaqyndap,
    aqpantai’ tu’sken tarapqa.
    batyr eken say’ytty,
    oq dary’y qay’ypty.
    qai’lasy mol jyryn der,
    lajyn eppen tay’ypty.
    a’ldi̇men atyn us’yryp,
    jayay’ jerge tusyryp.
    ay’nap attan tu’skende,
    say’ytyn ketti̇ sypyryp.
    say’ytyn tartty etektep,
    qarymym qa’i’tsem jetet dep.
    qoltyqtyn’ tartty astynan,
    osy tustan o’tet dep.
    oq dari’tyn orynyn,
    burynnan alg’an eseptep.
    ko’zdegen jerden oq ti’dy,
    o’lti̇rer jerden dop ti’dy.
    jan jeri̇nen o’ti̇pti̇,
    s’yn’g’yrg’an day’ysy esti̇ldi̇.
    aqpantai’ batyr zarlanyp, s’yg’a almai’ jur qarmanyp,
    aty oqqa us’qan son’,
    tusypty a’lgi̇ jarg’a anyq.
    tort mu’s’esi̇ say’ eken.
    saqtag’an eken alla anyq.
    tastady org’a arqandy,
    qasyna tusty da’l baryp,
    ajaldan aman qutyldy,
    o’mi̇ri̇ qai’ta jalg’anyp>>.
    ( <<>>, 223-224- better)
    bul s’ai’qasta jun’g’ar noyany dorjy o’zi̇n –o’zi̇ o’lti̇ri̇p, jen’i̇li̇s tabady, myn’nan astam jasag’y qolg’a tu’sedi̇. bulardy <<>> degi̇zi̇p, tas qus’aqtatyp, anyt i̇s’ki̇zi̇p, eli̇ne qoya beredi̇. qolda qalg’an bi̇r suly’ qyzg’a er tan’day’g’a eri̇k berdi̇. qyz bi̇r ti̇lek ai’tady:<<>>. abylai'<<>> dei’di̇ ( kei’i̇n <<>>atang’an) . bi̇ra’q da’meli̇ batyrlar maquldap, oq atsada bi̇rde-bi̇ri̇ ti’gi̇ze almapty. qyz eki̇ns’i̇ ti̇legi̇n qoi’yp: ko’l jag’asyndag’y to’bege s’yqsam, bi̇ri̇n-bi̇ri̇ arqalap ju’gi̇ri̇p, qai’ buryn kelgenge jar bolsam – dei’di̇. qyryq ji̇gi̇tti̇n’ segi̇zi̇ qatar jeti̇p u’lgi̇rgendi̇kten bug’an kesi̇m ety’ge bolmai’dy. qyz u’s’i̇ns’i̇ ti̇legi̇n de jumbaq ai’tady. jas batyrlardan es’ki̇mde bul jumbaqty s’es’e almapty, osy kezde qaray’yldan jan’a kelgen espenbet ma’n-ja’i’di̇ uqqan son’, jay’lyq jalay’dy a’ty’men jumbaqty s’es’y’ge qatynasatyn bolady. espenbet sadag’yn tartyp qalg’anda, jaza ai’yldyn’ og’y oramaldy qyran i̇lgen qazdai’ jalyp etki̇zi̇p us’yryp tusyrypty. eki̇ns’i̇de de ol qyz jumbag’yn s’es’i̇p, han ablai’dan tartyp barlyq sardarlardy qai’ran qaldyryp alg’ysqa bo’lenedi̇. sonda boranabi’ bi’ : << espenbet mergendi̇kte eki̇ ret ag’alady.byryns’y, qysyltayan’da aqpantai’dy qutqardy؛ eki̇ns’i̇, oq jetpeske i̇li̇ngen qyzdyn’ oramalyn sons’a bi’i̇kten atyp tusyryp ag’alap alg’a s’yqty. u’s’i̇ns’i̇, qyzdyn’ jumbag’yn da s’es’i̇p, qyzdyn’ o’zi̇n moi’yndatty a’ri̇ qyz ty’raly<<>> dep durys s’es’i̇m jasady.sui’typ o’s’pes en’bek ko’rseti̇p arttag’yg’a u’lgi̇ bolarlyq i̇z qaltyrdy. bi̇zdi̇n’ qazaq ozg’ang’a o’reli̇ oryn beredi̇. sondyqtan bul ji̇gi̇te <<>> dep ataq bereli̇k. jastarymyz adaqs’a alg’a umtylatyn,adaqs’a u’zdi̇k tabymdylyq ko’rseteti̇n bolsyn. tapqyrlyg’y o’zi̇ni̇ki̇, dan’qy qazaq ha’lqi̇ni̇ki̇ emes pe?!>> degende bul qay’ym qol sog’yp qosylypty. so’ni̇men espenbet adaq degen dan’yqty ataqqa i’e bolypty. ( <<>>241-bet) .
    espenbetti̇n’ erli̇kteri̇ ty’raly<<>> degen jyr s’yg’arylyp, qalyn’ qay’ymg’a taralg’an.
  2. er jasbai’
    er jasbai’ ( ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z) . orta ju’z arg’yn ba’senti’n ry’ynan s’yqqan batyr. ol o’zi̇ni̇n’ batyr, mergen ja’ne <<>> ekendi̇gi̇men el ko’zi̇ne tu’sken. jun’g’ar s’apqyns’ylyg’y tusynda ol o’z eli̇n bastap, tay’ly o’n’i̇r, s’atqaldy ormandarda jay’g’a qarsy atoi’ salyp,jay’yna o’lti̇re soqqy beredi̇. onyn’ erli̇kteri̇ne eli̇ su’i’i̇nedi̇.s’i̇ti̇rma’nda’g’i̇ ku’reste jasybai’ erli̇kpen qaza tabady. onyn’ qazasyn esti̇gen dosy oljabai’ batyr, qai’g’ysyn qai’ratqa ai’naldyryp, jay’g’a degen qaharly kekpen jay’ jasag’yna tui’yqsyz ti’syp, qatty qyrg’yng’a us’yratady da, tay’ly o’n’i̇rdegi̇ eli̇ni̇n’ en’sesi̇n ko’teredi̇. jasybai’dyn’ erli̇gi̇n qa’di̇rlep bi̇r ko’ldi̇<<>>, bi̇r asy’dy <<>>dep atai’tyn bolady. jasybai’dyn’ erli̇gi̇ jo’ni̇nde <<>>atty dastan s’yg’arylyp, el i̇s’i̇nde tarai’dy (ma’teryalda’n) .
  3. oljabai’ batyr
    oljabai’ to’leba’i’ uly 18-g’asyrda o’mi̇r su’rgen orta ju’z batyry. su’i’i̇ndi̇k ry’ynan, ai’dabol bi’dyn’ nemeresi̇. oljabai’ ja’i’i̇nda’ naqtyly tari’hi’ derekter saqtalmag’an. <<>> atty halyq jyrynda qazaq halqynyn’ jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy azattyq ku’resi̇ne belsene qatysy’s’y, halyq qamqors’ysy reti̇nde bei’nelenedi̇. bo’genba’i’, qabanbai’, nay’ryzbai’, malai’, malai’sary ba’ti̇ra’rmen jaqyn bolyp, ko’ptegen urystarda o’la’rmen qoyan- qoltyq qi’myl jasag’an. oljabai’ abylai’dyn’ ty’ ustay’s’y batyrlarynyn’ bi̇ri̇ ( <<>> degen laqap atqa i’e bolg’an) , onyn’ ko’ptegen joryqtaryna ( jun’g’arg’a qatysty) qatysty. abylai’ jun’g’arlardyn’ qolyna tutqyng’a tu’skende ony qutqary’da eley’li̇ en’bek etti̇. abylai’ ony <<>> ( atqan oq oljabai’g’a ti’megen son’, abylai’ <<>>dep at qoyady) dep te atag’an. halyq jyrynda oljabai’ bei’nesi̇ tym asyra sy’retteledi̇. s’yn ma’ni̇nde ol abylai’ hannyn’ o’z bi’li̇gi̇n nyg’ai’ty’ jolyndag’y ku’resi̇ne eley’li̇ rol atqarg’an (<<q.s.e>>8- tom, 466- bet) .
  4. s’aqs’aq ja’ni̇bek batyr
    s’aqs’aq ja’ni̇bek batyr ( ty’ylg’an jyly?…-1751 ) . arg’ynnyn’ s’aqs’aq ry’ynan s’yqqan, el i̇s’i̇nde bedeli̇ zor bi’ ja’ne molda. han ordasynda tarhan ( jog’ary qolbasy) bolg’an. jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’resti̇ ui’ymdastyry’s’y ataqty batyrlardyn’ bi̇ri̇. ony qos’qar uly ja’ni̇bek dep te atai’dy.
    kerei’ ja’ni̇bek batyrdyn’ a’kesi̇ berda’y’let a’i’eli̇ bosang’an kezde joryqtan kele jatqan s’aqs’aq ja’ni̇bekti̇ ary’aqtap u’i’i̇ne s’aqyryp keli̇p, aqsarbasyn atap soi’yp,balasyna at qoi’yp bery’di̇ talap etedi̇. balpanaqtai’ balag’a mei’i̇ri̇ tu’sken ol:
    << kerei’ degen eli̇n’ ko’p,
    el ai’nalar s’es’en bol.
    jag’alasar jay’yn’ ko’p,
    jay’g’a s’apsan’ eser bol.
    el i̇s’i̇nde day’yn’ ko’p,
    jurt aldynda ko’sem bol.
    jabylg’an jay’dy japyryp,
    s’ai’qasqanda esen bol.
    jekege s’yqsan’ jeldeni̇p,
    jay’yn’nyn’ basyn keser bol.>> dep yqylas- batasyn beredi̇ de, besi̇gi̇n ko’teri̇p ko’ri̇p: <<>> dei’di̇.kei’i̇n ja’ni̇bek batyr, ai’byndy s’es’en, a’qi̇lgo’i’ ko’sem bolyp, ataq-dan’qy u’s’ ju’zge tarai’dy.
    s’aqs’aq ja’ni̇bek el atasy, ay’zy dy’aly bolg’andyqtan ony qara da, han da qu’rmettep, yqylasyn aly’dy a’det etken. abylai’ ( a’bi̇lma’nsu’r) o’z erli̇gi̇men elge tanylyp, a’bi̇lma’mbet han ony o’z orynyna handyqqa qoyarda toqsan jaqsyny ja’ni̇bekke ji̇beri̇p, onyn’ yqylas-batasyn alg’an:
    << sabalaq sodan abylai’ atalypty,
    jasy u’lken ja’ni̇bekten bata alypty.
    an’yz bop at- atag’y elden- elge,
    erli̇gi̇ bu’ki̇l elge taralypty>>.
    << ken’gi̇rba’i’, boranbai’ bi’ el u’lgi̇si̇,
    i̇z basty, buqar jyray’ so’z u’lgi̇si̇.
    du’g’a’go’i’ s’aqs’aq ja’ni̇bek tag’y da bar,
    jan dosy abylai’dyn’ molla ki̇si̇>>- dep jyr eti̇ledi̇ <<>> dastanynda.
    s’aqs’aq ja’ni̇bek ko’ptegen ku’resterde el bastag’an ko’sem de bolady. 1750- jyldary ol abylai’ ha’nmen bi̇rli̇kte s’i̇ri̇k ko’l boi’yna u’s’ juzdyn’ bi̇li̇kti̇leri̇n ji’nap ken’es quryp, jun’g’ar s’apqyns’ylaryn alastay’dyn’ jobasyn jasasqan. << …=»»>> ( <<>>1984- jyl 5- sany. g’alym s. nurjaqyanov maqalasy) .
    << -=»» 1742-=»» .=»» …=»» 1762-=»»>> ( <<q.s.e>>4- tom, 350-bet) .

baraq batyr
ki̇s’i̇ ju’z s’ekti̇ ry’ynan s’yqqan <<>> dep atalg’an baraq batyr ( ty’ylg’an jyly?…-1751 ) , abylai’ han tusynda jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ty’ ko’tery’s’i̇, el bastay’s’y ataqty batyrlardyn’ bi̇ri̇ bolg’an. bul ty’raly tari’hs’y g’alym y. esemberli’i̇n o’zi̇ni̇n’ tari’hi’ derekterge toly <<>>atty ki̇ta’bi̇nda’ baraqtyn’ jasaqtar bastyg’y bo’lg’a’ndi̇g’i̇n,seren dorjy bastag’an jun’g’ar s’apqyns’ylarynyn’ qazaq halqyn tutqyndap ai’dap a’keti̇p barajatqan belgi̇li̇ qosynyna tutqi’yl s’aby’yl jasap, qalmaqtyn’ ko’p noyanyn sol mai’danda o’lti̇ri̇p, a’skerleri̇n toz-toz qylyp jen’i̇li̇ske us’yratqanyn, tutqyndalg’an qazaq halqyn sol mai’danda qutqarg’anyn jandy fa’kti̇lermen bayan etedi̇.
baraq batyr mundai’ joryqtarg’a ko’p ret qatynasqan. ol 1748-1750- jyldardag’y jun’g’ar a’qsu’i’ekteri̇ tah talasqa tu’si̇p, i̇s’tei’ ydyrap toptarg’a bo’li̇ngen son’, a’rqa’i’si̇ top o’z ku’s’i̇n nyg’ai’ty’ ma’qsa’ti̇men qazaq dalasyna qarai’ ken’ ko’lemdi̇ s’aby’yl qozg’ap, qazaqtyn’ ko’ptegen jeri̇n, el- jurtyn basyp alady. osy kezde abylai’ han, qabanbai’ batyrlar qazaq batyrlaryn ken’eske s’aqyryp, jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy jaza joryg’yn qalai’ ju’rgi̇zy’di̇ ken’esedi̇. baraq batyrda osy ken’eske qatysyp, jospar boi’yns’a ju’rgi̇zi̇lgen joryqtarda jasaq basy bolyp, erli̇k ko’rsetedi̇. <<>>mynadai’ deli̇ngen: << …=»» .=»»>>dep atap o’tken.a’i’tqa’nda’i’ sol joly qalbadan s’org’ag’a dei’i̇ngi̇, qulystai’,tarbag’atai’ o’n’i̇ri̇ndegi̇ jerdi̇ qai’taryp alyp, qol bastag’an jay’ noyany baldynzany ti̇ri̇dei’ qolg’a tu’si̇redi̇. baldynzanyn’ qaryndasyn qaryn men naryn oljag’a tu’sken son’, baryndy baraq batyr nekesi̇ne alady. mundag’y qyan- keski̇ s’ai’qastarda tama bastag’an on alty batyr qaza tabady. olardyn’ kegi̇ u’s’i̇n qalyn’ tal men qamysqa ot qoi’yp, og’an tyg’ylg’an jay’dy tu’gel qyryp salady. osy jo’ni̇ndegi̇ bi̇r jyrda:
sol jerde jaman batyr, baraq keldi̇,
qasyna tu’gel erti̇p talapty erdi̇.
talqandap mo’i’i̇ns’i’den qalmaqtardy,
o’li̇gi̇n el ko’zi̇ne sanap berdi̇>> dep jyrlang’an.
<<>> talqanday’ s’ai’qasyna da qatysqan baraq qas’qan jay’dyn’ aldyn tosy’g’a s’yg’yp ( myn’dai’ ja’sa’qpen) han dorjynyn’ qosynyn jermen jeksen etedi̇. qosynnan ai’yrylg’an han dorjy qu’sa’li̇qpen o’zi̇n- o’zi̇ o’lti̇ri̇p tynady. baraqtyn’ jasaqtary jen’i̇ske jetedi̇ ( <<>> 224-,225-better) .
kei’i̇n qabanbai’ ui’ystyrg’an a’teke jyryqtan kek aly’ joryg’yna da qatynasady. bul <<>> dastanynda jyrlang’an. ja’ne <<>>o’len’i̇nde:
<< baraq mi̇ngen qanat ker,
mi̇ner baptap talapty er,
eri̇ menen aty egi̇z,
si’patyna qarap ko’r>> dep madaqtalg’an. <<>>degen jyrda <<>> deli̇ngen ( sol ki̇ta’pta’)
<< baraq- ki̇s’i̇ ju’zdi̇n’ s’ekti̇ ry’ynan s’yqqan soltandardyn’ bi̇ri̇. a’bi̇lha’i’i̇rdi̇n’ sayasatyna qarsy toptyn’ bass’ysy. baraq a’bi̇lha’i’i̇rdi̇n’ rossyag’a bag’yny’yna qarsy turdy… 1748- jyly yulde orys els’i̇si̇ m. tevkelev abylhai’yr hang’a jolyg’yp, barlyq talas ma’seleler jo’ni̇nde keli̇si̇mge keldi̇. hang’a jaqtas bi’ler men sultandar <<>>ty’raly qay’ly aldy. bi̇ra’q hang’a qarsy toptyn’ ku’resi̇ onan sai’yn ku’s’ei’e tu’sedi̇. hyua hany qai’yptan baraqqa si’lyq alyp kele jatqan els’i̇lerdi̇ a’bi̇lha’i’i̇r adamdarynyn’ jolai’ tonap aly’y baraq sultan men han arasyndag’y qary’ly jan’jalg’a a’kep soqtyrady. osy jan’jal u’sti̇nde baraq a’bi̇ha’i’i̇rdi̇ o’lti̇redi̇. ol o’lgen son’ 1748- jyly ki̇s’i̇ ju’zde eki̇ handyq quryldy. s’ekti̇ ry’ynan batyr sultan, bai’uly ry’laryna a’bi̇lha’i’i̇rdi̇n’ mu’ra’ger balasy nuraly han bolyp sai’lanady. ki̇s’i̇ ju’zdi̇n’ on’tustyn’ s’yg’ystag’y qonystary batyr sultannyn’ bi’li̇gi̇ne, so’ltu’sti̇k batystag’y qonystary nuraly handyg’yna qarady. nuraly baraqqa qarsy ku’resi̇p, kek aly’dy oi’lasada, ony i̇ske asyra almady. a’bi̇lha’i’i̇rdi̇ o’lti̇rgen baraqtyn’ i̇si̇n qarag’an bi’ler soty ony aqtap ji̇berdi̇. budan kei’i̇n baraq jun’g’ar fevda’lda’ri̇n panalady>> (<<>>2-tom, 162- bet.

  1. s’apyras’ty nay’yryzbai’ batyr
    << 1781=»» 1706-=»» .=»» …=»» 1729-=»» 1750-1752-=»»>> ( <<>> 8- tom, 228-bet) . osy derekke qarag’anda, s’apyras’ty nay’yryzbai’dyn’ o’z kezi̇nde qabanbai’, bo’genba’i’ ba’ti̇rla’rmen u’zen’gi̇les o’mi̇r o’tki̇zi̇p, eli̇n-jeri̇n qorg’ay’, ultyn gu’ldendi̇ry’ jolynda o’zi̇ni̇n’ bu’ki̇l o’mi̇ri̇n arnag’an ataqty batyr ekendi̇gi̇ haq.

10 .boranbai’ batyr
boranbai’ batyrdyn’ ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z. nai’man, ba’i’ji̇gi̇t bai’ys ry’ynan s’yqqan, bu’ki̇l nai’mang’a bi’li̇k ju’rgi̇zgen bi’ a’ri̇ jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste el ba’sta’p,erli̇k ko’rsetken batyr. sondyqtan bai’ystyn’ bes ry’y jay’g’a qarsy ku’reste <<>> urandai’tyn bolg’an. abylai’ han onyn’ elge jasag’an ko’semdi̇gi̇ne ja’ne ku’resker erli̇gi̇ne qarap, o’zi̇ni̇n’ han ordasyna a’qi̇ls’i̇,ken’ess’i̇ eti̇p, bi’lerdi̇n’ qatarynan oryn bergen.
boranbai’ el qamqors’ysy bolg’an. jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’resti̇ ui’ymdastyry’s’ylardyn’ bi̇ri̇ bolg’an qabanbai’ batyrg’a mi̇neti̇n at qa’jet bolg’anda, el o’tkengi̇ qambardyn’ qaraqasqasy, qobylandynyn’ tai’by’ryly, erta’rg’i̇nni̇n’ tarlany seki̇ldi̇ attardy eske alyp, da’l sondai’ at tay’yp mi̇ngi̇zy’di̇ oi’lastyrady. sonda boranbai’ bi’ u’s’ ju’zge ba’i’li̇g’i̇men aty s’yqqan bulanbai’g’a hat jazyp, attyn’ kelbet- synyn ai’qyn ai’typ at suratady. bulanbai’ ty’ystary, ji̇lqi̇s’i̇la’ri̇men aqyldasyp, arda emi̇p ju’rgen qy’bas atty lai’yq tabady. sonan qabanbai’ batyrdy erti̇p, boranbai’ bi’ bulanbai’ ay’ylyna keli̇p qy’bas atty ko’zben jaqtyryp alyp ketedi̇. <<>>bul ja’i’i̇tterdi̇n’ barlyg’y jyrlanady:<< … ki̇m uqpas nai’mandag’y boranbai’dy, <<>> urandai’dy….>>. << .=»» …=»»>>.
boranbai’ jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ko’ptegen ku’resterge qatynasqan. mysalg’a bi̇ri̇n ai’tsaq, <<>> kezi̇nde boranbai’ abylai’ men qabanbai’lar s’aqyrg’an ken’eske qatynasyp, sog’ysty jobalay’g’a o’zi̇ndi̇k u’les qosqan. jospar boi’yns’a <<>> jasaqtan bes top i̇ri̇ktelgen ( eki̇ juz ki̇si̇den) jasaq ui’ymdastyrylady. bo’ken’ aqbantai’ batyrdyn’ tobyna aqyls’y bolyp qatynasyp, <<>> beki̇ngen jay’dyn’ bi̇r jaq bu’i’i̇ri̇ne ti’syp, jay’dyn’ toz-tozyn s’yg’arady. son’g’y kezderi̇ qabanbai’ batyrdyn’ a’teke jyryqtan kek aly’ joryg’yna da qatysqandyg’y <<>> dastanynda jyrlang’an. sol <<>> alg’annan kei’i̇ngi̇ batyrlarg’a ataq bery’ ji’nalysynda boranbai’ bi’ espenbet batyrdyn’ ereks’e ko’rsetken erli̇kteri̇ men tapqyrlyqtaryna bag’a beri̇p, og’an <<>> degen ardaqty ataqty bery’di̇ usynys etken. onyn’ usynysyn ken’es qay’ymy tolyq qoldag’an ( <<>>ki̇ta’bi̇na’n) .

malai’sary batyr
malai’sary batyrdyn’ ty’ylg’an, o’lgen jyly ma’li̇msi̇z. arg’yn ba’senti’i̇n ry’ynan s’yqqan ataqty batyr. ol jun’g’ar s’apqyns’ylarynyn’ qazaq halqyn <<>>ku’i’ge tu’si̇rgeni̇ne qatty kekteni̇p, jasaq ui’ymdastyryp, qabanbai’, bo’genba’i’ ba’ti̇rla’rmen bi̇rli̇kte jay’g’a qarsy ku’res s’epteri̇n as’yp, qi’myldar jasag’an. ku’res barysynda qaryndasy ga’y’ha’rdi̇ da ku’reske bay’lyg’an. kei’i̇ngi̇ kezderi̇ ol s’ep buzyp, jay’dyn’ i̇s’ki̇ ahy’aldaryn i’elep, jay’dy jen’y’ge ko’ptegen qolai’lylyqtar ty’dyrg’an. o’zi̇n tutqyndag’an jay’dy ja’i’ra’ti̇p, u’lken erli̇k ko’rsetken. so’ni̇men ga’y’ha’r ataqty qolbasy qabanbai’ ba’ti̇rmen turmystanyp, ku’resterde a’ri̇ ja’y’i̇nger seri̇k a’ri̇ aqyls’y bolg’an.
malai’sarynyn’ erli̇kteri̇ el i̇s’i̇nde an’yz bolyp tarag’an. <<>> jazg’an qurbang’ali’ hali’di’ bylai’ dei’di̇: << -=»» …=»»>>. tari’yhs’y g’alym i̇lyas esenberli’i̇n <<>> ki̇ta’bi̇nda’: << 1750-=»» .=»» …=»»>> dep atap o’tken. <<>> degen dastanda:
<< sai’ysta qajymag’an seri̇kteri̇,
urqyna mura bolg’an er i̇steri̇.
jun’g’ardyn’ s’apqyns’ylyq lan’ynda,
s’ai’qasy azyag’a o’ri̇stedi̇.
bolg’any og’an seri̇k qazaqqa anyq,
qosai’,tama, ers’u’rek, malai’sary…>> dep jyrlang’an- (<<>> ki̇ta’bi̇nda’) . <<>>8-tom,228- beti̇nde << nay’ryzbai’ qu’tba’nbet ulynyn’ erli̇k qi’myldaryn atap o’tken, sonda basqa ba’ti̇rla’rmen qosyp, malai’saryny da atap o’tken: << …=»» 1750-1752-=»»>> deli̇ngen.<< -=»» .=»» 18-=»»>> ( <<>> 7- tom, 416- bet)
12.ga’y’ha’r batyr
ga’y’ha’r batyr arg’yn ba’senti’i̇n ry’ynan s’yqqan, malai’sary batyrdyn’ qaryndasy. ol jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste ag’asy ma’la’i’sa’ri̇men bi̇rli̇kte atqa mynyp, jasaqtar ara habar-os’ar jetki̇zy’, jay’ jag’dai’yn s’oly’, hay’ypty jag’dai’lardy i’geri̇p, jay’ s’ebi̇n talqanday’ syaqty ko’ptegen mi̇ndetterdi̇ o’tep, o’zi̇ni̇n’ aqyldy da ai’laly ekendi̇gi̇n a’i’gi̇legen.
jun’g’ardyn’ hun ta’i’ji̇si̇ sy’an rabdan tu’rki̇sta’n qalasyn qors’ap, ko’pke dei’i̇n ala almai’, a’y’re sarsan’g’a tu’si̇p jatqanda, sy’an rabdannyn’ qyzy bas bolg’an u’lken qosyn og’an ko’mek bermeks’i̇ bolyp qi’myl jasai’dy. sonda ga’y’ha’r batyr jay’ s’ebi̇n buzyp s’yg’yp, og’an ko’mekteskeli̇ kele jatqan qosynnyn’ i̇s’ki̇ ahy’alyn ug’yp, qabanbai’ batyr, malai’sarylarg’a habarlai’dy. qabanbai’ batyrlar i’kemdi̇ orai’dy i’geri̇p orai’dy i’geri̇p, jay’g’a qatal soqqy beredi̇. osyndai’ ku’rdeli̇ ku’reste ga’y’ha’r da tutqyndalyp, ol o’zi̇n tutqyndag’an bass’yny ( noyandy) rai’ynan qai’taryp, qary’yn qalyn’ qalmaqqa qarsy qaratatyn etedi̇. sonan kei’i̇n bo’genba’i’ batyr men boyan batyrdyn’ qosynyna jay’ jag’dai’yn jetki̇zi̇p, olardyn’ jay’dy ku’i’rete soqqylap, jen’i̇ske jety’i̇ne mu’mki̇ndi̇k ty’dyrady.osyndai’ qyan- keski̇ ku’rester barysynda erli̇gi̇men tanylg’an ga’y’ha’r batyr kei’i̇n qabanbai’ ba’ti̇rmen turmystanyp, og’an aqyls’y, seri̇k bolady. el i̇s’i̇nde <<>>dastany jaryqqa s’yg’yp, ken’ taralady (<<>> ki̇ta’bi̇, 92-,108- bet ja’ne <<>>4- tom, 164-bet) .

  1. altybai’ batyr
    altybai’ batyrdyn’ ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z.18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, taraqty ry’ynan s’yqqan ataqty batyr. ol o’z o’mi̇ri̇n jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’respen o’tki̇zgen.
    ataqty tari’yhs’y qurbang’ali’ hali’di'<<>> atty ki̇ta’bi̇nda’, abylai’ han da’y’i̇ri̇nde batyr ja’ne a’sker basy bolyp o’tken qabanbai’, espenbet, a’qta’mberdi̇ qatarly ba’ti̇rla’rmen bi̇rge altybai’ batyrdy da atap o’tken: <<>> dep ko’rsetken.
    <<>> ki̇ta’bi̇nda’, altybai’dyn’ <<>> talqanday’ s’ai’qasynda bi̇r topqa jasaq bastyg’y bolg’anyn ja’ne bul jolg’y sog’ysta eresen erli̇k ko’rseti̇p, abylai’ han jag’ynan <<>> qatarynan oryn alg’andyg’y da’ri̇pteledi̇.
    <<>>nyn’ 1-tomy 299- beti̇nde eli̇ u’s’i̇n eresen erli̇kter ko’rsetken altybai’ batyrg’a halqynyn’ eskertki̇s’ reti̇nde basyna ku’mbez turg’yzg’andyg’yn, <<>>osy ataqty batyrdyn’ <<>>barlg’yn atap o’tken.
  2. a’di̇lbek batyr
    a’di̇lbek batyrdyn’ ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z. abylai’ han zamanynda jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’resterde el bastag’an bi’ a’ri̇ batyr bolg’an. a’di̇lbekti̇n’ a’kesi̇ soqyr abyz degen ki̇si̇ de qa’ra’kerei’den s’yqqan bi̇lgi̇r- s’es’enderdi̇n’ bi̇ri̇ bolyp, el i̇s’i̇ne<<>>qa’lti̇rg’a’n adam eken. a’ke ta’li̇mi̇n alg’an a’di̇lbek te jas kezi̇nen s’es’en, o’tki̇r bolyp el ko’zi̇ne tu’sken, kei’i̇n bi’ bolyp, eli̇n bastap, jay’g’a qarsy ku’resterdi̇ ui’ymdastyrg’an.
    tari’hi’ derekterde a’di̇lbekti̇n’ han abylai’ as’qan bi̇r ji’yndag’y er ju’rek, keski̇n, di̇lma’r- s’es’endi̇gi̇ bylai’ da’ri̇ptelgen: han abylai’ qartai’yp, o’z orynyna qalmaq qatynynan ty’g’an qasym to’reni̇ han sai’lamaq bolyp, u’s’ juzdyn’ bi̇li̇kti̇ adamdaryn ji’yng’a s’aqyrady. ji’yng’a qa’ra’kerei’di̇n’ bi̇li̇kti̇leri̇ ja’i’i̇ra’q keledi̇, olar o’z so’zderi̇n ai’typ, man’yndag’ylardy bay’ran’qyrap ketken bi̇r kezde, ta’ka’ppa’r qasym to’re <<>> dep keketedi̇, sonda a’di̇lbek bi’ julyp alg’andai’:
    << meni̇n’ atym a’di̇lbek,
    so’i’ler so’zi̇m a’li̇ ko’p.
    jan- jag’yn’a qaras’y,
    han- bi̇r adam, qara- ko’p.
    han sai’lasaq qasym-ay’,
    orta juzdyn’ i̇s’i̇nde
    sendei’, sendei’ bala ko’p.
    atan’ abylai’ s’aqyrdy,
    han sai’la dep qasymdy.
    y’a, sai’lamai’myn qasymdy.
    bolmai’ jatyp basyndy.
    han bolyp eldi̇ ustai’ ma,
    osyndai’ doly, as’y’ly!?
    ki̇rsi̇z ko’ktegi̇ ai’,
    mynsyz tek bi̇r qudai’.
    a’ken’ seni̇n’ sart edi̇,
    s’es’en’ qalmaq quralai’.
    ekey’i̇nen jaralg’an,
    boi’yn’a las taralg’an,
    i’nay’at joq, uyat joq,
    sensi̇n’ nag’yz sumyrai’>> dep o’tki̇r ti̇li̇men oryp tastag’anda, qasym as’y’g’a basyp sadag’yn ala us’ypty. bi̇ra’q ony ai’tbai’ batyr tosyp tastai’dy. ai’tbai’ da qasymdy ai’yptap, ony han sai’lamai’tyndyg’yn bi̇ldi̇redi̇. sonda abylai’ han a’di̇lbekten <<>> dep surai’ qalady. a’di̇lbek tag’y da i’menbesten:
    << y’a, abylai’, han i’em,
    han soqyr bolsa, halqy qor bolady.
    qara soqyr bolsa, aqyly mol bolady.
    i’nay’atty ki̇si̇den han sai’lai’yq,
    ko’pke ti’yp pai’dasy, a’di̇leti̇ zor bolady.
    ta’ka’ppa’r, keji̇r adamnan
    han sai’lasaq, taqsyr –ay’,
    qaharyn s’a’s’i̇p halyqqa,
    ai’dag’ardai’ sor bolady.
    qaray’yl qoi’saq tyrnadan,
    bastan qi’qy’ keter me?
    tu’si̇nbeske ai’tqan zar,
    qulag’ynan o’ter me?!
    qolqalama qasymdy,
    synbasyn sag’y bekerge.
    ko’p so’i’leti̇p qa’i’tesi̇n’,
    osy ai’tqanym jeter-de!>>depti̇. so’ni̇men qasym sai’lanbai’, u’lken uly y’a’li’ han sai’lanypty ( qazaqstan<<>>jy’rnalynyn’ 1983-jyl 12-sanynda

15 . ai’tbai’ batyr
ai’tbai’ 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, abylai’ han tusynda jasaq basy ja’ne batyr bolg’an, onyn’ ko’p o’mi̇ri̇ jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’respen o’tken. ai’tbai’dyn’ a’kesi̇ ta’i’kelti̇r ataqty s’es’en-bi’ bolyp o’tken, a’kesi̇ni̇n’ ta’g’i̇li̇mi̇men na’rlengen ai’tbai’ da urt ti̇ldi̇ s’es’en, qi’yp tu’ser almas seki̇ldi̇ bolyp elge tanylg’an.
abylai’ han qartai’yp, el bi̇li̇kti̇leri̇n s’aqyryp ji’yn as’yp, qasym to’reni̇ ( o’z uly) han sai’lamaq bolady. ji’yng’a ja’i’ kelgen a’i’gi̇li̇ soqyr abyzdyn’ balasy a’di̇lbek bi’dy qasym jazg’yra bergen son’, a’di̇lbek ony o’tki̇r ti̇li̇men oryp tastag’anda, qasym sa’da’qpen ony atpaq bolady. sonda ai’tbai’ qasymdy tosyp:
<< y’a, qasym, ne qylasyn’ soqyrg’a,
soqyr bi̇lmei’ so’i’lep otyrma?
tyldy qalai’ by’maqpyz,
osyndai’ ji’yn- topyrda?!
nag’as’yn’ qalmaq bolg’anda,
a’ken’ seni̇n’ sart edi̇,
oi’bai’, ba’lem, qutyrma?!>> dei’di̇. qasym onyn’ ai’tqanyn jaqtyrmai’ <<>> dep keketedi̇. sonda ai’tbai’ batyr:
ry’ym aqjol bolg’anda,
ta’i’kelti̇rdi̇n’ balasy-
atym ai’tbai’ batyrmyn؛
o’z beti̇mmen kelgem joq,
atan’ abylai’ s’aqyrdy,
<<>>,
sai’lay’g’a keli̇p jatyrmyn.
el qorg’any batyrg’a,
kelmei’ jatyp aqyrdyn’.
qamal buzyp qans’a ret,
qalmaqqa ti̇ze batyrdym.
bi̇zden kegi̇n alg’yn’ keldi̇ me,
nag’as’yn’ qalmaq- ka’pi̇rdi̇n’- dei’di̇.
so’zge s’ydai’ almag’an qasym ai’tbai’g’a qylys’ sy’i̇ra’di̇.el ony toqtatady. abylai’ tag’yna otyryp ai’tbai’dan <<>> dep surai’dy. ai’tbai’ abylai’dyn’ ko’ptegen erli̇kteri̇n ai’ta keli̇p, son’ynda:
<< baqtty ty’g’an adamnyn’,
artyqs’a bolar talaby.
sai’lamai’myn handyqqa
qasym degen balan’dy.
han bo’lg’a’nmen ai’yrmas,
jaqsy menen jamandy.
s’es’i̇p to’re bere almas,
halal menen haramdy.
sen su’i’i̇p qatyn qi̇lg’a’nmen,
arg’y zaty onyn’ aram-dy>> degen jay’abyn ai’tady. abylai’ ko’p pi̇ki̇ri̇ne ay’yp qasymdy emes, u’lken uly y’a’li’di̇ han sai’lag’an eken (qazaqstan<<>>jy’rnalynyn’ 1983-jyl 12-sanynda) .

16 . altai’ batyr
18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, ki̇s’i̇ juz, aq kete ry’ynan s’yqqan, jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste eli̇n bastap erli̇k ko’rsetken ataqty batyr. ol ki̇s’i̇ juz jeri̇ne basa ko’ktep ki̇rgen ata ja’y’i̇men ai’qasy’da a’bi̇lqa’i’i̇r handy qorg’ap ja’ne qoldap, o’ktei’ ki̇rgen jay’dy ko’p ret toi’taryp, olarg’a o’z ku’s’teri̇ni̇n’ basym ekendi̇gi̇n tanytqan. jay’ tumsyg’y tasqa ti’e bergen son’, qa’za’qta’rmen keli̇si̇mge keli̇p <<>> s’artyn jasasqan. osy qi’myldarda altai’ batyr ( a’ri̇ bi’) to’tens’e man’yzdy rol atqarg’an.
<<>> dastanynda a’blma’mbetti̇n’ handyq orynyn abylai’g’a bergendi̇gi̇, abylai’ hang’a qazaqtyn’ ko’p batyrlary ergendi̇gi̇ jyrlanady. sonyn’ i̇s’i̇nde:
<<…. altai’ men a’qta’mberdi̇, er esenbek,
ataqty malai’sary, ers’i̇nbek.
bularda abylai’dyn’ batyrlary,
a’i’gi̇li̇ eli̇n qorg’ag’an elden erek>> dep jyrlang’an.
<< -=»» 18-=»» .=»» 1742-=»» …=»» 1747-=»» 1748-=»»>> ( <<>>1- tom, 295-bet) .

17aralbai’ batyr
18- g’asyrda o’tken uly ju’z batyrlarynyn’ bi̇ri̇. ol jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste ko’p ret erli̇k ko’rsetken, eli̇n qorg’ap, el i̇s’i̇nde ko’ptegen an’yz qaltyrg’an adamnyn’ bi̇ri̇. al, <<>>1-tomynyn’ 436- beti̇nde onyn’ o’mi̇ri̇ jo’ni̇nde bylai’ deli̇ngen:<< aralbai’- uly juzdyn’ batyry, 1733- jyly qodar, to’le, satai’, ha’nkeldi̇, bo’lek syaqty bi’lermen batyrlardyn’ atynan petrbo’ri̇kke ji̇beri̇lgen els’i̇li̇kti̇n’ quramynda boldy. ol uly juz bi’ley’s’i̇leri̇ni̇n’ << …=»» .=»»>> degen pi̇ki̇ri̇n pats’ag’a jetki̇zedi̇. orys i’mpera’to’ri̇ anna yuanovna 1734- jyly 10-i’u’nde uly juz bi’leri̇ men batyrlaryna joldag’an gra’mo’ta’si̇nda’ olardyn’ rossyag’a qosyly’yna qarsy emesti̇gi̇n bi̇ldi̇redi̇. aralbai’ sol jyly gra’mo’ta’ni̇ alyp eli̇ne keldi̇. bi̇ra’q sol kezdegi̇ syrtqy sayasi’ jag’dai’g’a bai’lanysty uly juz qazaqtarynyn’ rossyag’a qosyly’yna mu’mki̇ndi̇k bolmady>>.

buqar jyrlag’an on batyr
18. si̇rgeli̇ qara ti̇ley’ke

  1. qaraqalpaq qu’la’s’bek
  2. ti̇keden esterbek
  3. qasqaray’ uly moldabai’
  4. tan’syqqoja
  5. serkeba’i’ 24. ji̇bekba’i’
  6. s’o’i’bekba’i’
  7. mamyt
  8. ai’naqul ba’ti’

ju’zden asa jas jasap, abylai’ zamannyn’ ky’a’geri̇, abylai’ joryqtarynyn’ aqyls’ysy- jyray’y bolyp o’tken qalqaman uly buqar jyray’dyn’ ko’z aldynan o’tken tari’hi’ y’aqi’g’alar, tari’hi’ adamdar ty’raly ai’s’yqty i̇z qaltyryp, el i̇s’i̇ne umtylmas jyrlar taratyp ketkeni̇ jurtqa ayan. buqar jyray’dyn’ osyndai’ ataqty jyrlarynyn’ bi̇ri̇<<>> degen jyry bolyp, munda abylai’ han o’zi̇ bas bolyp, ui’mdastyrg’an jun’g’ar s’apqyns’ylarynyn’ hun ta’i’ji̇si̇ haldan hannyn’ s’ebi̇n buzyp, ordasyn ku’i’rety’ syndy jeti̇ ku’ndi̇k qandy s’ai’qastyn’ ma’n- ja’i’i̇ jyrlang’an. sog’ysta el bastap erli̇k ko’rsetken batyrlardyn’ esi̇mi̇ bi̇r- bi̇rlep atalg’an. jyrg’a qaran’yz:
<< g’a’lda’nmenen urysyp,
jeti̇ ku’ndei’ jurysyp,
sondag’y joldas adamdar:
qara kerei’ qabanbai’,
qanjyg’aly bo’genba’i’,
kerei’de batyr ja’ni̇bek,
si̇rgeli̇- qara ti̇ley’ke,
qaraqalpaq qu’la’s’bek,
ti̇keden s’yqqan esterbek,
s’apyras’ty nay’ryzbai’,
qu’da’mendi̇ ji̇bekba’i’,
serka’ba’i’ men s’o’rkeba’i’,
tan’syqoja mamyt bar,
qasqara uly moldabai’,
qatardan jaqsy qaldyrmai’,
ai’naqul ba’ti̇ i̇s’i̇nde,
o’n’kei’ batyr ji’ylyp,
abylai’ saldy jarlyqty,
haldan handy qas’yryp,
s’ep salg’an jeri̇n buzdyryp,
urysty qatty qyzdyryp؛
qasymqannyn’ s’es’esi̇n,
han abylai’ alg’an-dy,
ja’bi̇rlegen qalmaqqa,
tyrnag’yn qatty batyrdy,
buzylyp qalmaq ketken son’,
o’n’kei’ batyr ji’yl dep.
han abylai’ s’aqyrdy.
byr to’bege ji’yldy,
qum to’bedei’ u’i’i̇ldi̇.
bo’li̇ske olja tussyn dep,
han abylai’ bui’yrdy…
basyn’a bi̇tken ku’ni̇n’i̇z,
qutty bolsyn ulyn’yz,
han abylai’ atandyn’,
du’ni’eden s’yqpai’ mi̇ni̇n’i̇z,
altyn tahtyn’ u’sti̇nde.
u’s’ juzdyn’ basyn quradyn’,
jeti̇m menen jesi̇rge,
es’ bi̇r jaman qylmadyn’,
a’di̇ldi̇kpen jurdyn’yz.
a’depti̇ i̇ske ki̇rdi̇n’i̇z.
armanym barma, han i’em,
ma’rtebeli̇ to’bege,
jay’yn’dy alyp ja’i’la’di̇n’,
jeti̇ ku’n ki̇ri̇p urysqa.
o’li̇mge basty bai’ladyn’,
ai’tar so’zi̇m osy du’r.
aqylyn’ bar han edi̇n’,
munyn’ tubyn oi’lag’yn>> ( <<qazaq>> 213-,214- bet)
demek tari’h ky’a’geri̇ buqar jyray’ sol bi̇r jeti̇ ku’ndi̇k s’ai’qastag’y abylai’g’a joldas bolg’an batyrlardy bi̇r- bi̇rlep atap o’tedi̇. bul sog’ysta g’aldan hannyn’ qas’yp ketkeni̇, ordasy oi’ran eti̇li̇p, mal- mu’lki̇ oljag’a alyng’any, qasymqang’a s’es’e bolg’an adamdy osy jolg’y sog’ysta oljag’a alg’an- g’aldan hannyn’ qyzy ekeni̇- bayan eti̇ledi̇. munda bi̇z <<>> dep qabanbai’, bo’genba’i’, ja’ni̇bek, nay’ryzbai’ batyrlardan basqa on batyrdy ai’typ otyrmyz. buqar jyray’ o’z jyryna nes’e on myn’dag’an jasaqtar i̇s’i̇ndegi̇ hang’a joldas, elge bas bolyp, ereks’e erli̇k ko’rsetken batyrlardy ki̇rgi̇zi̇p otyrg’any ai’tpasaqta tu’si̇ni̇kti̇. sondyqtan bul <<>> abylai’ tusyndag’y halyq batyrlary dep atay’ o’z ju’i’esi̇n tapqandyq boly’y haq. ( on batyrdyn’ aty bi̇r jyrda jyrlang’andyqtan, onyn on bo’lek jazbai’, bi̇r jerde ko’rsetti̇k) .‎

  1. s’yn’qoja batyr
    18- g’asyrda o’tken, abylai’ han, qabanbai’ ba’ti̇rla’rmen bi̇rli̇kte jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste el bastap erli̇k ko’rsetken batyrlardyn’ bi̇ri̇.
    <<>> dastanynda, qabanbai’ batyr ay’yryp qalg’anda, ko’n’i̇l surai’ kelgen buqar jyray’dyn’ qabanbai’ batyrg’a ereks’e ku’i’i̇ngeni̇, ty’ystyq renji̇sy’den alysqa ko’s’i̇p ketken qabanbai’dyn’ i̇ni̇si̇ da’y’letba’i’g’a’ ki̇si̇ ji̇beri̇p, ku’ndi̇z-tun demei’ at s’ay’yp aldyryp kely’di̇n’ qa’jetti̇gi̇ jyrlanady. sonda buqar jyray’ osy s’yn’qoja batyrdy atap bylai’ dei’di̇: << .=»» …=»»>> dei’di̇. jyray’dyn’ ai’tqanyndai’ olar ku’ndi̇z-tun demei’ at s’aptyryp baryp, da’y’letba’i’di̇ u’i’i̇men ko’s’i̇ri̇p qai’tady. olardyn’ kelgeni̇n esti̇gende qabanbai’ batyr esi̇nen tanyp baryp, son’ynan on’alady.
    <<>> jy’rnalynyn’ 1984- jyldyq 5- sanynda g’alym s. nurjaqyanov qazaqtyn’ ulyt azattyq ku’resteri̇ndegi̇ batyrlardyn’ rolyna toqtalg’anda osy s’yn’qoja batyrdy da ereks’e atap ko’rsetedi̇. << .=»» -=»»>> dei’di̇. munda da s’yn’qoja batyr qabanbai’, bo’genba’i’ seki̇ldi̇ ataqty ba’ti̇rla’rmen ten’ qoi’ylg’an.
    << 18-=»» .=»»>> ( <<>>12- tom, 335-bet) .
  2. s’ag’alaq batyr
    18- g’asyrda ( er qabanbai’ tusynda) qabanbai’ batyrg’a seri̇k bolyp o’tken batyrlardyn’ bi̇ri̇. s’ag’alaqtyn’ a’ti̇<<er>> dastanynda atalady: << .=»»>> dei’di̇.
    dastandag’y bayanday’lardan qarag’anda, s’ag’alaq o’te qyrag’y s’oly’s’y, seni̇mdi̇ sezgi̇r obyrazynda sy’retteledi̇. << .=»»>> ( a’teke jyryqtyn’ su’i’egi̇n alg’aly kelgen qyz ai’tylyp otyr) , << .=»» …=»»>> dei’ keli̇p, qa’ba’ken’ og’an: << ..=»»>> dep na’si’ha’t ai’tady. al, qabanbai’ batyr ay’yryp, buqar jyray’ ko’n’i̇l surap kelgende, as’y sy’g’a ko’s’i̇p ketken da’y’letba’i’di̇ s’aqyry’g’a osy s’ag’alaqty jumsai’dy… kei’i̇ngi̇ kezde a’teke jyryqtyn’ uly sadyr qol bastap, qabanbai’dan kek almaq bolady. jay’ jag’dai’yn s’olyp, qaray’ylda ju’rgen s’ag’alaq bul ahy’aldy ma’li̇mdep keledi̇. osy kezde qa’ba’ken’:
    s’ag’alaq- ay’, s’ag’alaq,
    neg’i̇p jursyn’ jag’alap?
    ay’zy-basyn’ jybyrlap,
    qatyndars’a ku’bi̇rlep….>> dep, bi̇r ka’di̇k bolg’anyn sezi̇p, ony uqqysy keledi̇. sonda s’ag’alaq:
    << ju’gi̇ri̇p s’yqtym belen’ge…
    qysylmasam han batyr,
    en’i̇rep si̇zge kelem be?!
    a’teke uly- sadyr qolbasy,
    myn’ ki̇si̇men qaranor,
    keli̇p tu’sti̇ o’zenge.
    sastym g’oi’ ag’a, sastym g’oi’,
    qabanbai’dyn’ ko’zi̇ ti̇ri̇si̇nde,
    eli̇n s’abam degende>> dep jay’ap ai’tady. kei’i̇n qabanbai’ batyr kek aly’g’a qarsy attanady. jyrda qabanbai’ batyrdyn’ s’ag’alaqqa degen seni̇mi̇ bylai’ jyrlanady:
    << ei’, s’ag’alaq,s’ag’alaq,
    erti̇p edi̇m jasyn’nan.
    ju’zki̇si̇ge bag’alap,
    qy’bas atty alyp kel,
    tort ayag’yn tag’alap.
    s’ag’alaq sonda qy’basty
    qa’ba’ken’e alyp keledi̇….>>.
    jyrda s’ag’alaqtyn’ qa’ba’ken’e jaqyn ty’ys ekeni̇, ony jas kezi̇nen qasyna erti̇p bay’lyg’any, erli̇k i̇s-a’reketi̇ne qarap<<>> men mundalap tur.

da’y’letba’i’ batyr
abylai’, qabanbai’ tusyndag’y jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy joryqtarda erli̇k ko’rsetken, qabanbai’dyn’ ba’y’li̇y’i̇men pysyp- jeti̇sken ( qa’ba’ken’ni̇n’ jaqyn ty’ysy) batyrlardyn’ bi̇ri̇. da’y’letba’i’di̇n’ aty<<>> dastanynda ja’ne <<>> ki̇ta’bi̇nda’, <<q.s.e>>nda’ a’ta’ly’men bi̇rge, onyn’ joryqtag’y qi’myldary men o’mi̇ri̇ne qatysty kei’ y’aqi’g’alary sy’retteledi̇.
<<>> dep atai’dy dastanda. onyn’ qi’myly ty’raly tag’y da:
<< … a’teke, osy kelgen jalg’yz qara,
kes-kestep at oi’natyp, tur bulg’aqtap.
a’ldi̇men og’an s’qty er da’y’letba’i’,
qyrg’yzdy qai’tpai’myn dep jerge ay’natpai’.
na’i’za’men a’tekeni̇ i̇lemi̇n dep,
jyg’yldy attan ay’yp er qay’maqtai’>>- dei’di̇. kei’i̇n qabanbai’ batyr a’tekeni̇ attan us’yryp, jer qaptyrg’an son’, a’tekeni̇n’ qyzy u’lken aq ta’i’la’qpen a’kesi̇ni̇n’ su’i’egi̇n aly’g’a keledi̇. bi̇ra’q aq tai’laq oljag’a alynady. da’y’letba’i’ osy aq tai’laqqa talasyp a’g’a’si̇men renji̇si̇p, sary bel- as’y sy’g’a ko’s’i̇p ketedi̇. bi̇ra’z y’aqyt o’tken son’ qabanbai’ batyr qatty ay’yrady. buqar jyray’ keli̇p ko’n’i̇l surai’dy. da’y’letba’i’di̇ ko’s’i̇ri̇p kely’ge s’yn’qoja men s’ag’alaqty ji̇bertedi̇. osy kezde qabanbai’ ko’n’i̇l ai’typ tebi̇renedi̇:
<<… da’y’letba’i’di̇ segi̇zde,
sery’enge erti̇p baryp em,
tog’yz jasar ku’ni̇nde,
qon’yrat degen bi̇r elden,
ai’ttyryp beri̇p alyp em.
keki̇li̇k degen kezen’nen,
ayan’dap ju’ri̇p asqanda,
ayag’yn di̇k-di̇k basqanda,
qyryq a’i’eldi̇n’ i̇s’i̇nen,
i̇zi̇n artyq ko’ri̇p em.
…. sol keli̇nge sa’lem- de>> dei’di̇. da’y’letba’i’ ko’s’i̇p kelgende, qabanbai’ batyr esti̇p talyqsyp ketedi̇. son’ynan on’alyp, og’an o’si’eti̇n ai’tady. arada kek aly’ u’s’i̇n qol bastap kelgen a’tekeni̇n’ uly sadyrg’a qarsy joryq bolady. qabanbai’ batyr ony da jamsatyp attan domalatady. osydan kei’i̇n o’z ay’yry’y ku’s’ei’i̇p qai’tys bolady. qai’tys bolar aldynda ol da’y’letba’i’g’a’: << -=»»>> dep o’si’et ai’tady ( <<>> dastanynan)
al, << …=»»>>dastanynda qabanbai’dyn’ batyr ty’ysy da’y’letba’i’g’a’ joryqta alyp ju’reti̇n aq ty’yn tapsyryp jatyp: <<>> dep o’si’et ai’tqany bayandalady.- dei’di̇ ( <<q.s.e>>4- tom, 164-bet) .
<<>> ki̇ta’bi̇nda’: qabanbai’ batyrdyn’ <<>>degen jyr bar. osynda kek aly’g’a umtylg’an jay’g’a qarsy ko’ki̇rek kere ortag’a s’yqqan da’y’letba’i’di̇n’ qi’myly bylai’ ai’tylg’an:
<< qai’ratyn ji’yp da’y’letba’i’ qams’y basty atyna,
ko’zi̇ tu’sti̇ qalmaqtyn’, toqpaqtai’ bolg’an s’a’s’i̇na’.
kele salyp qalmaq ta, tura umtyldy da’y’letke,
s’a’ps’a’n’di̇qpen da’y’letba’i’, kelti̇rmedi̇ na’y’betke.
si̇ltedi̇ nai’za bu’i’i̇rden, qyrandai’ ko’kten s’u’i’i̇lgen…
o’ki̇ri̇p tusty atynan, ja’i’ra’di̇ tu’rkes’ batyrdan…>> ( <<>>ki̇ta’bi̇ 190-bet) .
31. o’tegen batyr
o’tegen batyr ( 1699- 1773 ) . uly ju’z dy’lat tai’pasynan s’yqqan, abylai’ hannyn’ qorg’ay’s’y jasaqtarynyn’ bass’ysy bolg’an ataqty batyr. jun’g’ar s’apqyns’ylary qazaq halqyn <<>> etken jyldary, halyq batyrlary a’r jerden jasaq quryp, ata ja’y’i̇men ai’qasqa tu’sedi̇. osy tusta o’tegen batyr da o’z eli̇nen jasaq ui’ymdastyryp, qabanbai’ batyrdyn’ qol astynda ju’rgi̇zi̇lgen ko’p retki̇ joryqtarg’a qatysady. abylai’ han tag’yna otyrg’annan kei’i̇n o’tegen batyr onyn’ ordasyn qorg’ai’tyn jasaqtarg’a bass’ylyq eti̇p, han ordasynyn’ ko’ptegen i̇steri̇ne aralasyp, eli̇ u’s’i̇n ese qosady. a’i’tsede g’aldan han abylai’ hannyn’ qyr son’yna tusyp, ony ti̇ri̇dei’ tutqyndap, balasy s’arys’ u’s’i̇n kek almaqs’y bolady. bul kezde abylai’ o’tegen batyr bastag’an bi̇r bo’li̇m ja’sa’qta’ri̇men sayats’ylyq eti̇p tay’ly o’n’i̇rde ju’redi̇. an’dyg’an jay’ i̇zderi̇nen tusyp, an’ ay’lap s’ars’ap, ui’qtap jatqan kezi̇nde tutqyndap, g’aldan hannyn’ ordasyna aparady. g’aldan han abylai’ men o’tegendi̇ adam ko’rmes zyndang’a jay’yp tastai’dy.
qazaq bass’ylary abylai’dy s’yg’aryp aly’g’a barg’anda, g’aldan han ony suraqqa tartpaq bolyp tu’regelti̇p qoi’g’anda, muny ko’rgen o’tegen arlanyp keti̇p << .=»»>> dep abylai’g’a jonyn to’sei’ qalady. abylai’ han og’an i̇s’tei’ elji̇rei’di̇. aqyry, keli̇si̇mge keli̇p, g’aldan han ekey’i̇n de bosatady ( abylai’ ty’raly an’yzdar>>dan) .
<< o’tegen batyr- 18- g’asyrdyn’ bi̇ri̇ns’i̇ jartysynda jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’resken qazaq batyry. babasy si̇ri̇mbet 1635- jyly oi’rat hany baturdyn’ ely’ myn’ a’skeri̇ne soqqy bergen salqam ja’n’gi̇rdi̇n’ sabynda urysqa qatynasqan. o’tegen batyr on bes jasynan jun’g’arlarg’a qarsy sog’ysqa aralasqan. 1723- jyly tay’asar, ra’i’i̇mbek, ha’nkeldi̇ ba’ti̇rla’rmen ti̇ze qosyp, ju’n’g’a’rla’rmen ai’qasady. 1740- jyly s’amasynda… ji’deli̇ bai’ysynda 17 jyl ju’ri̇p qai’tqany ma’li̇m. o’tegen batyr el arasynda an’yzg’a ai’nalg’an adam. ony alg’as’ jyrlag’an su’i’i̇mba’i’di̇n’ balasy ku’sen aqyn. o’tegen ja’i’i̇nda’ tari’hi’ derek ji’nag’an tari’yhs’y deleba’i’evti̇n’ ma’teryalda’ri̇na’ qarag’anda, ti̇lemi̇s, ma’i’ko’t aqyndarda batyrdy dastan eti̇p jyrlag’an eken. bulardyn’ i̇s’i̇nde bi̇zge jetkeni̇ jambyldyn’ <<>> dastany. kenen a’zi̇rba’i’ev ben delebdi’ev deregi̇ne qarag’anda, o’tegen batyrdan tarpan’, odan bi’menbet, to’li̇mbek, joldaspai’. son’g’y urpag’y joldasbai’ 1756- jyly jambyl obylysy kra’sno’go’r ay’dany <<>> ku’mbezi̇nde turg’an. o’tegen batyr ty’raly derek- an’yzdar ji’nay’g’a e. symai’ylov, q. tu’rg’a’nba’i’ev, n.s. si’merno’va’, s. bega’li’i̇nder qatysqan>> ( <<>>9- tom, 76-bet) .

ra’i’i̇mbek batyr
18- g’asyrda o’tken, uly ju’z u’i’si̇n alban ry’ynan s’yqqan, jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy halyq ku’resi̇n ui’ymdastyry’s’ylardyn’ bi̇ri̇, alban eli̇ni̇n’ uranyna ai’nalg’an ataqty batyr.
1750- jyldary jun’g’ar a’qsu’i’ekteri̇ i̇s’tei’ qyrqysyp, han tag’yna talasqan kezderi̇nde a’rqa’i’si̇ top o’z ku’s’i̇n ku’s’ei’tpek bolyp, tag’y bi̇r ret qazaq dalasyna qarai’ s’aby’yl jasai’dy. olar qalbadan-s’org’a dei’i̇ngi̇ ja’ne tarbag’atai’- qulystai’ o’n’i̇ri̇n basyp alyp, mundag’y qazaqtardy qyrg’yndap, mal- mu’lki̇n tonai’dy. osy tusta abylai’ han a’rqa’i’si̇ tai’panyn’ ataqty batyrlaryn ken’eske s’aqyryp, jay’dy qalai’ alastay’dy aqyldasady. uly ju’zden ra’i’i̇mbek batyr ko’p ja’sa’g’i̇men ken’eske keli̇p qatynasady. ken’esten kei’i̇n joba boi’yns’a a’rqa’i’si̇ ry’ tai’palar attanysqa keli̇p, jog’arydag’y atalg’an oryndardan jay’dy qy’yp s’yg’yp, zor jen’i̇sterdi̇ qolg’a kelti̇redi̇. <<>> beki̇ni̇s etken jay’dy alastay’ kezi̇nde de, ra’i’i̇mbek o’z ja’sa’qta’ri̇men jay’dyn’ bi̇r bu’i’i̇ri̇nen soqqylap qyrg’yn taptyrady. osyndai’ zor jen’i̇steri̇ u’s’i̇n han ordasynyn’ <<>> sai’lanyp, bi’ler ken’esi̇ne qatynasyp otyrady. bai’murat, tentek batyr, ra’i’i̇mbekter ty’raly ai’tylatyn halyq jyrlarynyn’ bi̇ri̇nde : << …=»» .=»»>> dep jyrlanady. <<>> kezi̇ni̇n’ ky’a’geri̇ buqar jyray’da o’zi̇ni̇n’ bi̇r jyrynda:
<< … ai’qasy barlyg’ynyn’ qatysty edi̇
qa’zi̇bek, berdi̇qo’ja’, ra’i’i̇mbek,
barlyg’y osylardyn’ a’rtu’sta’ edi̇.
qalbadan osy joly qalmaq qas’yp,
tura almai’ qarsylasyp salmaqtasyp.
qarg’yba, bazar, bog’as ba’ri̇n tastap,
jo’neldi̇ ma’n’i̇ra’qpen arjaqqa asyp>> dep atap o’tken ( <<qabanbai’>> ki̇ta’bi̇na’n) .
<<>> jy’rnalynyn’ 84- jyldyq 5- sanynda g’alym s. nurjaqyanov bylai’ degen:<< …=»»>>. demek ra’i’i̇mbek el bastap, erli̇k ko’rsetken, el uranyna ai’nalg’an batyrlardyn’ bi̇ri̇.
<< ra’i’i̇mbek batyr ( 1750- jyly ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z) — jun’g’ar basqyns’ylyg’yna qarsy ku’resken qazaq batyry. uly juzdyn’ alban tai’pasy, alban ry’ynyn’ si̇ri̇mbet degen atasynan tarai’dy. atasy ha’nkeldi̇ batyr 1733- jyly uly juzdyn’ ataqty adamdary qodar bi’, to’le bi’, satai’ batyr, bo’lek ba’ti̇rla’rmen bi̇rge orys pats’asy annayuanovnag’a ( 1730-1740 ) els’i̇ ji̇beri̇p, rossyanyn’ qol astyna aly’dy o’ti̇ngen. ra’i’i̇mbek batyr on jeti̇ jasynda jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste eren erli̇k ko’rseti̇p, batyr atandy. torai’g’yr men so’geti̇ tay’ynyn’ aralyg’yndag’y ken’ jazyqta ( almaty- narynqol joly) ju’n’g’a’rla’rmen sog’ysqan jeri̇ oi’ran to’be atalady. torai’g’yr tay’ynyn’ ai’yrly asy’ynan alty ki’lo’meti̇r jerde ra’i’i̇mbek bastay’y bar. ra’i’i̇mbek ba’ti̇rmen bi̇rge jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy satai’, bo’lek, qi̇zi̇lbo’ri̇k, qo’i’keldi̇, qo’na’keldi̇, qystyq, malai’, esen, ba’i’sei’t,t.b. batyrlar i’yq ti̇resi̇p ku’resken. ra’i’i̇mbek ba’ti̇r:<<>>dep ai’typty degen so’z qalg’an. bul eldi̇ mekendegender bu’gi̇n de solai’ atalady. ra’i’i̇mbek batyrdyn’ esi̇mi̇ albannyn’ uranyna ai’nalg’an, onyn’ bei’i̇ti̇ almaty qalasynda>> ( <<q.s.e>> 9- tom, 426- bet) .
ja’ni̇bek batyr
berda’y’let uly ja’ni̇bek abaq kerei’ ry’ynan s’yqqan ataqty batyr.ol abylai’ han tusynda jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’resterde jasaq basy bolyp, eli̇n bastap erli̇k ko’rsetken, qarsylasqan jay’yn almai’ qoi’mag’an, jurtyna ko’semdi̇k, bi’li̇kte s’es’endi̇k etken el atasy bolg’an adam. onyn’ erli̇gi̇, ju’rekti̇li̇gi̇, batyldyg’y, s’es’endi̇gi̇ ja’i’li̇ el i̇s’i̇ne taralg’an an’yzdarda ko’p bolg’an. <<>> dastany ay’yzdan- ay’yzg’a taralyp jyrlanyp kelgen.
<<>> ki̇ta’bi̇nda’ ( asqar tatanai’) ja’ni̇bekti̇n’ balalyq s’ag’y, esei’gen kezdegi̇ er mi̇nezi̇, qary’ly qolg’a qolbass’y boly’y, abylai’ hannyn’ on’ ti̇zesi̇nen oryn aly’y, erli̇kteri̇n eske aly’y ja’i’li̇ mol tari’hi’ derekter ai’tylg’an.
qa’zi̇bek bi’ ( nag’as’ysy) bay’lyg’an ja’ni̇bek <<>> azamat ekendi̇gi̇n a’i’gi̇lep jeti̇le beredi̇. ol han abylai’dyn’ jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy qary’ly qol ui’ymdastyryp jatqanyn esti̇p qa’zi̇bek bi’den ruhsat surai’dy, << …=»»>> dei’di̇. sonda qa’zi̇bek: <<…>> dese, ja’ni̇bek: << .=»»>> dei’di̇ ( ol qa’zi̇bekti̇n’ o’z basynan o’tki̇zgen erli̇gi̇ne qarai’ ai’tqan- dy) . qysylg’an qa’zi̇bek:
<< qol basqarsan’ jolyn’ ki’eli̇ bolsyn!
el basqarsan’ so’zi̇n’ i’eli̇ bolsyn.
ko’kberi̇n’ qoldai’ bersi̇n>> dep bata beredi̇.
o’si̇menen ja’ni̇bek jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reske qatynasyp, aly’an-aly’an joryqtarda bolyp, ereks’eli̇k ko’rseti̇p, elge tanylady. qym-qy’yt juryp jatqan s’ai’qastardyn’ bi̇ri̇nde abylai’ hannyn’ aty nas’arlap, qosyndary bytyrap, qay’ o’ks’elei’ qy’yp kele jatqanda, bi̇r bu’i’i̇ri̇nen kezi̇ge ketken ja’ni̇bek abylai’g’a :<< .=»»>> dep, aldyn kes-kestep tura qalady. << .=»»>> dei’di̇ abylai’ og’an. << -=»» .=»»>>.
ja’ni̇bekti̇n’ jalyndy so’zi̇ne i’lansada, namysyn ji̇bermegen abylai’ og’an:<<>> dei’di̇. as’y’y kelgen ja’ni̇bek qynabynan qylys’yn sy’yryp alyp: <<>> dep tap beredi̇. sonda g’ana abylai’ attan tusyp, ja’ni̇bekti̇n’ atyna mi̇ni̇p alg’a ketken sarbazdardy tosy’g’a umtylady. ja’ni̇bek qy’g’yns’y jay’dy bo’gep, onyn’ jekpe- jekke s’yqqan noyandarynyn’ basyn kesi̇p qanjyg’asyna bai’lap, jay’ qolyn artqa s’egi̇ny’ge ma’jbu’rlei’di̇. kei’i̇n abylai’ qosyny ery’lep tynym alg’anda <<>> i’esi̇n i̇zdeti̇p, onyn’ ja’ni̇bek ekeni̇n bi̇li̇p, ja’nkes’ti̇ erli̇gi̇ne ereks’e su’i’i̇nedi̇. ja’ni̇bekti̇n’ osy seki̇ldi̇ erli̇kteri̇ ko’p bolg’an, kei’i̇n ol kerei’ eli̇nen ui’ymdasqan jasaqtardyn’ qolbasy bo’ly’men bi̇rge, abylai’dyn’ on’ ti̇zesi̇nen oryn alg’an aqyls’ysy da bolg’an.

esenkeldi̇ batyr
18- g’asyrda o’tken, nai’man matai’dyn’ qyzai’ ry’ynan s’yqqan, jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’resterde elge bass’y, han abylai’g’a aqyls’y bolg’an, a’ri̇ batyr a’ri̇ sayasi’ qa’i’ra’tker adam.
esenkeldi̇ni̇n’ a’kesi̇ qudai’nazar jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste kezen’ tosyp, sog’ysyp qi̇zi̇men bi̇rge ko’p jay’dyn’ s’aby’ylyn toi’taryp, eli̇n qutqary’ jolynda ba’ti̇rli̇qpen qurban bolg’an. jastai’ jeti̇m qalg’an esenkeldi̇ bi̇r ag’a, bi̇r i̇ni̇si̇n erti̇p alyp, nag’as’ylary sary u’i’si̇nni̇n’ eli̇nde esei’i̇p, erjeti̇p, kei’i̇n el surag’an bi’ bolg’an. osy kezde jun’g’ar s’apqyns’ylary tag’yda elge ylan’ salyp, apat ty’dyrg’andyqtan, eli̇nen jasaq ui’ymdastyryp, jay’g’a qarsy ku’rester ju’rgi̇zgen. osy barysta el batyry qa’ba’nba’i’men dostasyp, han abylai’g’a orda aqyls’ysy bolyp ko’ptegen en’bek si̇n’i̇rgen. bul barysta esenkeldi̇ han abylai’dyn’ els’i̇li̇k u’i’rmesi̇n bastap, ejen han ordasyna baryp ko’ptegen tarty’- taralg’ylar usynyp, ejen hannyn’ jun’g’ar basqyns’ylaryn tynys’tandyry’ jo’ni̇ndegi̇ bui’ryq- jarlyqtaryn ug’yp, og’an o’zderi̇ni̇n’ sa’i’keseti̇ndi̇gi̇n bi̇ldi̇ri̇p, keli̇si̇m jasasyp qai’tqan. osydan kei’i̇n jun’g’ar a’qsu’i’ekteri̇ni̇n’ tarbag’atai’, qaratal o’n’i̇ri̇ne jasag’an eki̇ retki̇ s’aby’ylyn toi’taryp, jay’dy qynadai’ qyryp jen’edi̇. kei’i̇n c’yanlun’ hannyn’ ji̇bergen gena’ra’lda’ri̇n a’yako’z man’ynda ku’ti̇p alyp, osy arada jun’g’arlardyn’ jay’lasy’yn ayaqtatyp, eki̇ jaq halyqtarynyn’ bei’bi̇t- tynys’ o’ty’ keli̇si̇mderi̇n jasasady. osyndai’ zor i̇sterdi̇n’ ba’ri̇nde esenkeldi̇ o’zi̇ni̇n’ i̇s bi̇ler ko’semdi̇gi̇n, aqyldy-ai’laly s’es’endi̇gi̇n, yntymaq- berekeni̇n’ ui’tqysy ekendi̇gi̇n a’i’gi̇lep, el qorg’ay’, jer qorg’ay’- otan qorg’ay’ i̇si̇ne su’beli̇ u’lester qosady.
esenkeldi̇ni̇n’ erli̇kteri̇ el i̇s’i̇nde an’yzg’a, jyrg’a ai’nalg’an. <<>> dastanynda:
<< al endi̇ so’z bastai’yn abylai’dan,
ko’p so’zdi̇n’ jaza berem ba’ri̇n qai’dan.
tan’dady seri̇k bolar joldastaryn,
oty bar ju’regi̇nde jalyndag’an.
qyzai’dan esenkeldi̇ batyrdy ertti̇,
( aqylg’a aqyl qosar adam lepti̇)
erti̇pti̇ do’rty’i̇lden to’bet bi’dy,
joldasty tag’y taldap alam depti̇…
… aldyna ejen hannyn’ kepti̇ bular,
… s’yg’ardy ko’n’i̇ldegi̇ dertti̇ bular,
o’s’tesi̇p qazaq, qalmaq el s’abysqan,
qan to’kken tu’gel ai’tty o’rtti̇ bular…
… ejende ol ti̇legi̇n qabyl alyp,
jasady y’a’deli̇ sertti̇ bular…>> dep jyrlang’an.
<<>> ( <<>>) ty’raly tari’hi’ derekterde bylai’ deli̇nedi̇: << qandyjap s’arty- qazaqtar men qalmaqtar arasyndag’y keli̇si̇m. jun’g’arlyqtar qazaq jeri̇ne mezgi̇l- mezgi̇l s’aby’yl jasap turdy… son’g’y i̇ri̇ qaqtyg’ys 1726- jyly boldy. qazaqtar uly ju’zden jeti̇ myn’, orta ju’zden on myn’, ki̇s’i̇ ju’zden on myn’ jasaq ji’nap, s’ubar ten’i̇z ko’li̇ni̇n’ man’ynda, bulanty o’zenni̇n’ jag’asynda jun’g’ar fevda’lda’ri̇n oi’srata jen’di̇. bi̇ri̇gi̇p qi’myl jasay’, … qazaqtardyn’ jag’dai’yn bi̇rs’a’ma’ jaqsartty. haldan seren o’lgennen kei’i̇n ( 1745- jyly) jun’g’arlardyn’ o’z i̇s’i̇nde alay’yzdyq bastaldy. onyn’ u’sti̇ne ju’n’go’ i’mpera’to’ri̇ c’yanlun’ a’skerleri̇ jun’g’arlyqtardy ku’i’retti̇. osyndai’ jag’dai’da abylai’ ju’n’go’men qatynasyn saqtai’ otyryp qa’lma’qta’rmen dostyq s’art jasasty. 1761-1760- jyly qazaq-qalmaq y’a’ki̇lderi̇ ( a’r jaqtan eki̇ myn’ adamnan) a’yako’zdi̇n’ batpaq sy’ degen salasynda ( osy jerdegi̇ bi̇r sog’ysta qalmaqtyn’ qandyjap degen hany o’lgen) keli̇sso’z ju’rgi̇zdi̇. halyq da’stu’ri̇ boi’yns’a, ko’k qasqa ai’g’yr, qara bas qos’qar soi’yp, qoldaryn qang’a batyryp, anyttasyp dostyq s’artyn jasasty. qazaq pen qalmaq ko’p qyrylg’an<<>>, <<>> dep atalatyn jerlerge baryp bas i’i̇p, qary’ jaraqtaryn syndyrdy. jazyqsyz qaza tapqan ata- babalardy eske aldy. budan kei’i̇n qazaq- qalmaq arasynda sog’ys bolg’an emes. bul dostyq s’arty <<>> dep atalady. batpaq sy’ o’zeni̇- mamyr sy’ ( qalmaqs’a mols’ylyq) atalyp ketti̇.>> ( <<>>, 6-tom, 448- bet) .

  1. berdi̇qo’ja’ batyr
    18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta juz nai’man s’ans’yquldan s’yqqan ataqty batyr. ol jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy azattyq ku’res barysynda qabanbai’ batyrdy o’zi̇ne ag’a ustaz tutyp, tay’ly o’n’i̇rdegi̇ ko’ptegen urystarg’a qatynasyp, eresen erli̇gi̇men el ko’zi̇ne tu’sken. ataqty <<s’org’a>> kezi̇nde jun’g’ar s’apqyns’ylary a’lqa’bek-bi̇lezi̇kten jasyryn attanyp, orqas’ar tay’ynda jatqan qazaq halqynyn’ jylqysyn s’ay’yp, tynys’ jatqan ay’yldardy qyzyl qyrg’yng’a salyp ketedi̇. son’ynan qalyn’ ja’sa’g’i̇men tarbag’atai’ o’n’i̇ri̇n basyp alady. osy mezgi̇ldi̇n’ el ku’i’i̇ ty’raly ai’tylg’an halyq jyrynda:
    << u’s’ pos’annyn’ s’o’bi̇ ty’,
    s’org’ag’a keli̇p qyldyq by’.
    jay’ joq dep bei’g’a’m jatqanda,
    byr ku’nde boldy qandy sy’.
    …. qara jer pana bolmady,
    qalmaqtan qorqyp qas’qanda-ai’!
    qalyn’ qalmaq qamady,
    ai’nala s’ay’yp qaptaldai’… >> deli̇nedi̇. osy kezde qabanbai’ batyr to’n’i̇rektegi̇ elge hat jazyp, batyrlardy ken’eske s’aqyrady. bul ken’eske kelgen batyrlar i̇s’i̇nde berdi̇qo’ja’da’ bolady. ken’es na’ti’jesi̇ qazaq jasag’yn beske bo’li̇p, jay’dy urymtal jerlerden sog’yp ku’i’rety’ ta’kti’ka’si̇n qoldany’g’a keli̇sedi̇.so’ni̇men jay’dy bi̇r-bi̇ri̇ne qospai’, tus-tustan qy’alai’ sog’yp,qalbadan s’org’ag’a dei’i̇ngi̇ ken’ o’n’i̇rdi̇ azat etedi̇. qalyn’ qamys- s’i̇li̇kke jasyryng’an jay’dy o’rtpen joyady. bul ty’raly el an’yzynda:
    << berdi̇qo’ja’,qa’sa’ba’i’, batyr jantai’,
    qaz day’ysty qa’zi̇bek o’n’kei’ san’laq.
    bai’murat, ra’i’i̇mbek, batyr tentek-
    barlyg’y jay’g’a ketken kegi̇n almaq…
    qalmaqqa keli̇p ti’dy s’org’adag’y,
    bul jol kem bolmady olja jag’y.
    berdi̇qo’ja’ bastag’an batyrlardyn’
    aqqan qan qylys’ynan sorg’alady….>> deli̇ngen.
    osy <<>> ty’raly tari’h ky’a’geri̇ buqar jyray’lardyn’ bi̇r jyrynda:
    <<…. a’i’gi̇li̇ qandy qyrg’yn emi̇ldegi̇,
    ay’yry ko’rgeni̇mni̇n’ o’mi̇rdegi̇.
    atysty qalyn’ taldy panalap ap,
    qalmaq ta o’n’a’i’li̇qpen jen’i̇lmedi̇.
    degenge anay’- mynay’ qaramady…
    tus-tustan qazaq eli̇ qamalady.
    qamalyn alg’yzbai’tyn bolg’annan son’
    amalsyz o’rt qoyudy s’amalady.
    qalyn’ o’rt qamysy men talyn qyryp,
    ta’lmen bi̇rge qalmaqtyn’ sanyn qyryp.
    o’rt keti̇p tus-tusynan qopalarg’a,
    ji̇berdi̇ jer men ko’kti̇ jalyn qi̇li̇p>>dep ko’rseti̇lgen. endi̇ bi̇r an’yzda berdi̇qo’ja’ batyrdyn’ o’nerli̇ sybyzg’ys’y ekendi̇gi̇, sybyzg’y tarty’ arqyly ay’ry’dy saqai’tatyn ki’esi̇ bar ekendi̇gi̇ sy’retteledi̇. <<>> dastany osy mazmundy jyrlag’an ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .

syrym batyr
syrym datov ( 1712-1802 ) . ki̇s’i̇ ju’z s’ary’alarynyn’ ko’teri̇li̇s bass’ysy, bai’baqty ry’ynan s’yqqan. jastai’ynan top jaryp ko’rsetken o’negeli̇ i̇steri̇, a’di̇l bi’li̇gi̇ u’s’i̇n bala bi’ atanady. ol pats’a u’ki̇meti̇ni̇n’, qazaq soltandarynyn’ a’di̇letsi̇zdi̇gi̇ne narazy bolyp, s’ary’alardy man’ai’yna toptastyrady. syrym 1772- jyly s’ary’alar ko’teri̇li̇si̇ne bass’ylyq etti̇. ol 1773- jylg’y e.m. py’ga’c’i’ev bastag’an s’ary’alar sog’ysyna ulasady. bul ko’teri̇li̇s basylg’annan kei’i̇n de syrym pats’a u’ki̇meti̇ne qarsy ku’resi̇n toqtatpady. orynbor gena’ra’l gu’berna’to’ri̇ i’geli̇sti̇ro’mg’a’ jazg’an bi̇r hatynda: <<>>dep jazady. 1783- jyly bei’g’a’m jatqan qazaq ay’yldaryna s’aby’yl jasag’an ataman c’a’ga’no’vti̇n’ a’ti̇reti̇n oi’syrata jen’gen syrym datov atamandy qolg’a tusyryp, ony hyuag’a alyp ketedi̇. oral qamalyndag’y pats’a a’skeri̇ tegi̇s attanyp, 1783- jyldyn’ ku’zi̇nde syrymdy ustai’dy. bi̇rnes’e ai’ tu’rmede otyrg’an ol qyry’ar qarjy to’lep bosatylady. syrym 1785- jyly 2700 qo’lmen qai’tadan ko’teri̇li̇ske s’yg’ady. og’an ti̇lens’i̇, baraq batyrlardyn’ jasaqtary qosylyp, sarbaz sany 3500 ge jetedi̇. i̇ri̇ktelgen 500 ji̇gi̇tten jasaq qurg’an syrym ja’i’i̇q o’zenni̇n’ boi’yndag’y beki̇ni̇sterge s’aby’yl ja’sa’y’men bolady. bul kezde y’fag’a <<>>jer ay’darylg’an nuraly han qai’tys bolyp, onyn’ orynyna era’li̇ han sai’landy. syrym orynbor man’yna oi’ysty. ondag’y oi’y jergi̇li̇kti̇ a’ki̇mder sezi̇p qoi’dy da, orynbordan qosyms’a a’sker aldyrdy. syrym arnai’y ki̇si̇ ji̇beri̇p, o’zi̇men pi̇ki̇rles tatar azamatyna qorg’ang’a o’rt saly’dy tapsyrdy. ondag’y maqsaty- pats’a a’skerleri̇ o’rtpen ai’nalysqanda, qorg’annyn’ jan-jag’ynan s’aby’yl jasamaq bolatyn. syrymnyn’ tapsyrmasy oryndaldy.byraq onyn’ bul oi’y aldyn ala sezi̇li̇p qaldy. ko’teri̇ss’i̇ler jaqyndai’ bergende olarg’a zen’bi̇rekten oq jay’dyryldy. syrym jasaqtary kei’i̇n s’egi̇ndi̇. ol endi̇ ku’resti̇ parti’zandyq a’di̇spen ju’rgi̇zdi̇. syrymg’a qarsy jazalay’s’y a’ti̇retter s’yqty, bi̇ra’q ol ustatpady. 1794- jyly era’li̇ han du’ni’e saldy. onyn’ orynyna nuralynyn’ balasy esi̇m han bolyp sai’landy. syrym basqarg’an ko’teri̇ss’i̇ler 1794- jyly 27- martta esi̇m handy o’lti̇rdi̇. esi̇mni̇n’ orynyna ai’s’y’aq han sai’lang’annan kei’i̇n ol jasaq quryp, syrymg’a qarsy attandy. syrym eki̇ jyldai’ aral ten’i̇zi̇ni̇n’ batys jaq betkei’i̇n mekendedi̇. pats’a ekspdi’tsyasi̇ son’ynan qalmag’an son’ ho’rezi̇mge, hyua handyg’yna o’ti̇p ketti̇. hyua hany ha’y’i̇pteni̇p syrymdy o’lti̇ry’ge a’reket jasady. syrymnyn’ o’li̇mi̇ ja’i’li̇ el arsynda a’rtu’rli̇ a’n’gi̇me- an’yz bar ( <<>>10- tom, 497- bet) .
37. qa’zi̇bek bi’
<< qa’zi̇bek ( 1665- 1765 ) . 17- g’asyrdyn’ ayag’y men 18- g’asyrdyn’ alg’as’qy jartysyndag’y qazaqtyn’ ataqty bi’y, arg’yn i̇s’i̇ndegi̇ qa’ra’kesekten s’yqqan. ta’y’ke han qazaqtyn’ u’s’ ju’zi̇n bi’ley’ u’s’i̇n uly ju’zge to’le bi’dy, ki̇s’i̇ ju’zge a’i’teke bi’dy, orta ju’zge qa’zi̇bek bi’dy tag’ai’yndag’an. halyq ay’zynda saqtalg’an tari’hi’ an’yzdar men kei’bi̇r derekterge qarag’anda qa’zi̇bek bi’ <<>> ( orys dy’ko’mentteri̇ osylai’ atag’an) nemese <<>> jasay’g’a qatynasqandardyn’ bi̇ri̇.
qa’zi̇bek bi’ ta’y’ke, sa’meke, a’bi̇lma’mbet, abylai’ handardyn’ tusynda memi̇leket basqary’ i̇si̇ne belsene aralasyp, qazaq handyqtarynyn’ i̇s’ki̇ ja’ne syrtqy sayasatyna eda’y’i̇r yqpal jasap otyrdy. ol jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy halyq ku’resi̇n ui’ymdastyry’s’ylardyn’ bi̇ri̇ boldy. 18- g’asyrdyn’ 40- jyldarynda abylai’ jun’g’arlardyn’ qolyna tu’skende, ony tutqynnan bosatyp aly’g’a qa’zi̇bek bi’ de belsene aralasqan. qa’zi̇bek bi’ sa’meke hannyn’ tusynda-aq rossyag’a qaray’g’a pei’i̇l bi̇ldi̇rgen. 18-g’asyrdyn’ 60- jyldarynda c’i’yn handyg’y o’z jag’yna tarty’ ma’qsa’ti̇men qa’zi̇bek bi’ge els’i̇leri̇men qosa ko’ptegen si’lyqtar ji̇bergen. bi̇ra’q ol ju’n’go’ qol astyna qaray’g’a razy bolmady. c’i’n i’mperyasi̇ abylai’dy da tyg’yz qarym- qatynasta boly’g’a bei’i̇mdep keldi̇. qa’zi̇bek bi’ eki̇ el arasynda <<>> atanyp keldi̇>> ( <<q.s.e>> 6- tom, 399- bet) .
38. qa’zi̇bek batyr
qa’zi̇bek tay’asar uly (?- 1723 ) s’apyras’ty nay’yryzbai’ batyr jasaqtarynyn’ myn’basy, s’apyras’ty tai’pasy asyl ry’ynyn’ a’ji̇ke atasynan s’yqqan batyr. qa’zi̇bek batyr jun’g’ar ba’sqi̇ns’i̇la’ri̇men bolg’an sog’ysta tutqyn bolyp qolg’a tu’sken ag’asy ba’i’ko’bekti̇ qutqarmaq bolyp, ko’p qa’lma’qpen sog’ys jasap, jay’yn qyrg’yndap juryp sog’ys u’sti̇nde qurban bolg’an. batyrdyn’ o’lgen jeri̇n jergi̇li̇kti̇ halyqtar <<>>dep atap eskertki̇s’ etken. ( <<>> 6- tom, 399- bet)
39. qarasai’ batyr
qarasai’ altynai’ uly (1644-1727 ) . jeti̇ sy’da jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy azattyq sog’ysta qol bastag’an batyr. alatay’ bo’kteri̇nde ty’yp o’sken, uly juz s’apyras’ty tai’pasynyn’ esqo’ja’ ry’ynan. qarg’aly, uzynag’as’, qaraqystaq, qa’stek, ji’ren ai’g’yr, yrg’ai’ty o’zenderi̇ boi’yndag’y qaraqya, aqtasty, sary jazyq, sy’yq to’be tay’laryndag’y ko’ptegen jerlerdegi̇ sog’ystarda jay’ s’ebi̇n buzyp, sy’yq to’be basyna ty’yn ti̇kken. muny ko’rgen ag’asy qo’i’s’egi̇r men arttag’y sarbazdar <<>> uran salyp, jay’dy tu’re qy’yp s’yqqan. jay’g’a qarsy bul sog’ysqa qyrg’yzdar da qatynasqan. sol jen’i̇sten bastap, s’apyras’tynyn’, onyn’ ry’larynyn’ urany qarasai’ atandy. erli̇gi̇ el esi̇nde qalg’an qarasai’ batyrdy jambyl jyrlag’an. qara qystaqtag’y ay’yz o’tkel tusyndag’y bi’i̇k s’oqy <<>>dep atalyp, batyrg’a eskertki̇s’ eti̇lgen ( <<q.s.e>>6- tom, 497- bet) .
40. qaras’ batyr
qaras’ batyr ( 1715-1813 ) . jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’res ju’rgi̇zgen halyq batyry, uly juz s’apyras’ty tai’pasynyn’ esqo’ja’ ry’ynan s’yqqan. qaras’ batyrdyn’ a’kesi̇ jarlyg’ap- qarasai’ batyrdyn’ nemeresi̇. qaras’ batyr ba’ti̇rli̇g’i̇men qosa qazaq- qyrg’yz arasynda taty’ ko’rs’i̇li̇kti̇, el bi̇rli̇gi̇n saqtay’dag’y a’di̇letti̇li̇gi̇men de aty s’yqqan. kei’i̇n bi̇r jarym g’asyr o’tken son’ qaras’ batyr urpaqtary onyn’ bei’i̇ti̇ni̇n’ basyna eskertki̇s’ ornatty. ol almaty obylysy, jambyl ay’dany <<>>o’n’tu’sti̇k jag’ynda to’rt ki’lo’meti̇r jerde ( <<q.s.e>>6- tom, 514- bet) .

  1. qa’stek batyr
    qa’stek jarylg’ap uly ( ?…- 1723 ) . s’apyras’ty nay’ryzbai’ batyr jasaqtarynyn’ myn’basy bolg’an, s’apyras’ty tai’pasynyn’ esqo’ja’ ry’ynan s’yqqan batyr. qa’stek jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste aty s’yqqan. 1723- jylg’y tay’ i̇s’i̇ndegi̇ urysta ju’n’g’a’rla’rmen sog’ysyp, jay’dyn’ ko’p a’skeri̇n qyryp, kei’i̇n s’egi̇ndi̇rgen. osy sog’ysta eresen erli̇k ko’rseti̇p juryp, bi̇rqa’ns’a’ jeri̇nen oq ti’yp o’lgen. sodan beri̇ batyrdyn’ o’lgen jeri̇n <<>>dep ai’tatyn bolg’an ( sol tom, 539- bet) .
  2. qos’qar batyr
    qos’qar batyr ( ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z) . uly ju’z dy’lat tai’pasynyn’ s’ymyr ry’ynan s’yqqan ataqty batyr a’ri̇ bi’. 18- g’asyrdyn’ bas kezi̇nde o’mi̇r su’rgen. jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy sog’ysta ereks’e erli̇gi̇men ko’zge tu’sken. surans’y, say’yryq ba’ti̇rla’rmen bi̇rge uly ju’z qolyn basqaryp, an’yraqai’ asy’ynda jay’g’a ajaldy so’qqi̇men toi’tarys bergen batyrlardyn’ bi̇ri̇. qabyry buryng’y qulan qystag’ynyn’ tu’bi̇nde ( <<q.s.e>> 7- tom, 8- bet) .
  3. o’ra’zi̇mbet batyr
    o’ra’zi̇mbet batyr qazaq halqynyn’ jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy azattyq ku’resi̇ kezi̇nde el bastap erli̇k ko’rseti̇p aty s’yqqan orta ju’z batyry. uly tay’dy mekendegen nai’mannyn’ bag’analy tarmag’ynan s’yqqan. o’ra’zi̇mbet batyr ja’i’i̇nda’ halyq arasynda ko’p tarag’an an’yz- a’n’gi̇melerge qarag’anda, ol abylai’dyn’ jun’g’arlarg’a qarsy sog’ystaryna ko’p ret qatysyp, qyankeski̇ ku’resterde erli̇k ko’rsetken ( <<q.s.e>> 8- tom, 526- bet) .
  4. a’net baba
    ki̇s’i̇k uly a’net baba ( 1626- 1723 ) . tobyqty ry’ynan s’yqqan, orta ju’zde bi’ ja’ne el atasy bolg’an adam. buhara medi̇ressesi̇nde oqp g’ulama atang’an. tu’rki̇sta’nda’ handyq qurg’an a’z ta’y’keni̇n’ ken’ess’i̇ bi’y bolyp, a’det zan’y- <<>> jasasqan. uzaq jasap, ko’pti̇ ko’ri̇p, ko’pti̇ bi̇lgen qartty el- jurt <<>> atag’an. ol qazaq handyg’yn nyg’ai’ty’g’a, el- jurtty <<>> za’n’i̇men basqary’g’a u’lken u’les qosqan.jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’reste at jalyn tartyp mi̇ner azamatty attanysqa kelti̇ri̇p, eli̇n- mekeni̇n qorg’ay’ jolynda ayanbai’ ter to’kken. onyn’ ko’ptegen uldary, nemereleri̇ s’apqyns’ylarg’a qarsy ku’reste qan to’gi̇p qurban bolg’an. o’zi̇ a’bden qartai’g’an s’ag’ynda <<>>, <<>>dep, u’rki̇n bolg’an elge ermei’, aqboz u’i’i̇ ti̇gi̇lgen to’bede qai’tys bolg’andyg’y el i̇s’i̇nde an’yzg’a ai’nalg’an. ( so’z negi̇zi̇ <<q.s.e>> 2- tom, 42- bette) .
  5. bai’qozy batyr
    bai’qozy batyr 17- g’asyrdyn’ son’y men 18- g’asyrdyn’ alg’as’qy jartysynda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z taraqty ry’ynan s’yqqan nai’mantai’ batyrdyn’ balasy. ataly-balaly batyrlardyn’ dan’qy jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy azattyq ku’reste s’yqty. batyrdyn’ ata mekeni̇ sary sy’ o’zenni̇n’ basy- aqtay’, ortay’, ko’kti̇n’ ko’li̇. jasy toqsannan asyp qai’tys bolg’an. bei’i̇ti̇ turg’an jerdi̇ <<>> dep atai’dy. el an’yzynda: << .=»»>> dep jyrlang’an ( <<q.s.e>> 2- tom, 84- bet) .
  6. baqai’ batyr
    baqai’ batyr ( ty’ylg’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z) . orta ju’z kerei’ ry’ynan s’yqqan, jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy azattyq ku’reste eldi̇ ui’ymdastyry’s’y, jay’yn jamsatyp, mekeni̇n qorg’ay’s’y batyr bolg’an. 1735- jyldary bolys- stars’yn bolyp, pats’a rossyasyna qaray’ jo’ni̇nde qi’myldag’an basqa sta’rs’i̇nda’rmen bi̇rge o’ti̇ni̇s’ bi̇ldi̇rgen. aradan on nes’e jyl o’ti̇p, 1742- jyldarg’a kelgende, sol kezdegi̇ pats’a u’ki̇meti̇ni̇n’ basymdylyg’yna qarai’, bag’yny’ jo’ni̇nde anyt bery’s’i̇lerdi̇n’ bi̇ri̇ bolg’an ( <<q.s.e>> 2- tom, 109- bet) .

s’aqs’aq bo’genba’i’ batyr
bul 18- g’asyrdyn’ alg’as’qy jartysynda jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’resken batyr. orta ju’z arg’yn i̇s’i̇ndegi̇ s’aqs’aq ry’ynan s’yqqan, ja’ni̇bek tarhannyn’ i̇ni̇si̇. bo’genba’i’ <<>> jyldarynda qazaq jasaqtaryn ui’ymdastyryp, jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy halyqtyq ku’resti̇ bastay’s’ylardyn’ bi̇ri̇ bolg’an. 1710-1711- jyldary halyq ji’nalysynda jun’g’ar basqyns’ylaryna toi’tarys bery’ge s’es’i̇m qabyldattyryp, bi̇ri̇kken qazaq jasag’ynyn’ jeteks’i̇si̇ bolyp sai’lang’an. a’dette orta ju’z sanatynda bolg’an ja’ne sol aralyqta ko’s’i̇p- qonyp ju’rgen, bi̇ra’q ki̇s’i̇ ju’z jeri̇nen a’bi̇lqa’i’i̇rha’n man’yna ji’y qonystang’an, y’fadag’y say’da o’ri̇nda’ri̇men bai’lanys jasap, eli̇ni̇n’ turmysyna ko’n’i̇l bo’lgen. bul barysta ro’ssyamen yntymaqta boly’, eko’no’mi’ka’ ja’ne sayasi’ bai’lanysty nyg’ai’ta bery’di̇ jaqtag’an…. 1740- 1748- jyldary rossyanyn’ qol astyna qaray’g’a,… pats’a a’ki̇ms’i̇li̇gi̇men keli̇s so’z ju’rgi̇zy’ge orynorg’a bi̇rnes’e ret barg’an.
p.i’. ri̇c’ko’vti̇n’ <<>> degen en’begi̇nde, bo’genba’i’ batyr 1756- jyly tu’ri̇kmender men qazaqtar arasyndag’y qaqtyg’ysta qaza tapty deli̇nedi̇. a.i’. dobros salovtyn’ jazy’y boi’yns’a, batyrdyn’ urpaqtary 20- g’asyrdyn’ basynda oral obylsnyn’ oral u’i’ezi̇nde o’mi̇r su’rgen eken ( <<>> 2- tom, 435- bet) .
bo’lti̇ri̇k batyr
bo’lti̇ri̇k ba’ti̇ra’lmen uly ( 1771- 1854 ) . ataqty batyr a’ri̇ s’es’en. jambyl oblysy, s’y’ ay’dany, kedei’ s’ary’a semyasi̇nda’ ty’g’an. jastai’ynan aqyndyq, batyrlyq jolyn qy’yp, esei’gen s’ag’ynda el arasyndag’y jer, sy’, en’bek, qun ja’ne jesi̇r day’larynda talai’ ret a’di̇l to’reli̇k ai’tqan. bai’- manaptar, barymtas’y, jalaqor, alayaqtar bo’lti̇ri̇kti̇n’ tapqyr, a’di̇l so’zderi̇nen jen’i̇li̇s tapqan. el arasynda <<>>degen s’es’endi̇k so’zder ko’p. bo’lti̇ri̇k so’zderi̇ qyrg’yz, o’zbek halyqtary arasynda da kezdesedi̇. halyq aqyndary k. a’zi̇rba’i’evti̇n’ <<>>, b. bi’geldi’evti̇n’ <<>>atty ji’naqtarynda bo’lti̇ri̇kti̇n’ batyrlyg’y bei’nelengen an’yz-dastandar bar. sol el an’yzynyn’ bi̇ri̇nde bo’lti̇ri̇kti̇n’ jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ bi̇r tobyn aldap ormandy s’atqalg’a ki̇rgi̇zi̇p, qyrg’yn taptyrg’any, onyn’ osyndai’ aqyldy- a’i’la’kerli̇gi̇ni̇n’ moldylyg’y, og’an qalyn’ eldi̇n’ su’i’i̇ni̇s’ eteti̇ndi̇gi̇ ai’tylg’an. ( <<q.s.e>> 2-tom, 443- bet ja’ne el an’yzdarynan) .
49. da’y’letkerei’
da’y’letkerei’ su’lta’nbek uly abylai’ hannyn’ nemeresi̇. ju’n’go’da’ oqyp, qy-tai’ ti̇li̇n jaqsy men’gergen. da’y’letkerei’ 1760- jyly julbarys su’lta’nmen bi̇rge abylai’ hannyn’ ju’n’go’g’a’ ji̇bergen els’i̇li̇gi̇n bastap barg’an. olar jun’g’ar handyg’ynyn’ qan’yrap bos qalg’an jerleri̇n qazaq ay’yldarynyn’ ko’s’i̇p- qonatyn mekeni̇ne ai’naldyry’ u’s’i̇n els’i̇li̇kti̇n’ basty mi̇ndeti̇ etken. bo’gde han els’i̇li̇kti̇n’ bul o’ti̇ni̇s’i̇n…. oi’lanbai’ qalmag’an. degenmen da’y’let bastag’an qazaq els’i̇li̇gi̇ ( 1762- 1763 ) buryng’y jun’g’arya jeri̇n abylai’ han qol astyndag’y qazaq ry’larynyn’ pai’dalany’yna ruhsat aldy. da’y’let budan kei’i̇n de (1767- jyl) ju’n’go’g’a’ qazaq els’i̇li̇gi̇n bastap bardy ( <<q.s.e>>3- tom, 504- bet) .
50. edi̇ge bi’
edi̇ge bi’ ( 17- g’asyrdyn’ ortasynan 18- g’asyrdyn’ basqy kezi̇nde o’mi̇r su’rgen) , orta ju’z, arg’yn i̇s’i̇ndegi̇ qarjas ry’ynan s’yqqan el atasy, batyry. edi̇ge ta’y’ke han ordasyndag’y bi’ler ken’esi̇ni̇n’ bedeldi̇ mu’s’esi̇ ja’ne el bi’y bolg’an. ol qazaq halqynyn’ bi̇r ay’yzdy bolyp, syrtqy jay’larg’a- jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ s’aby’ylyna toi’tarys bery’de ko’rnekti̇ rol atqarg’an sayasi’ qa’i’ra’tker. edi̇geni̇n’ a’fo’ri’zmge, qanatty so’zderge toly s’es’endi̇k bi’li̇k so’zderi̇ halyq ay’zynda saqtalg’an. ol ta’y’ke han tusyndag’y <<>> ny jasay’g’a qatysqan. halyq arasyndag’y edi̇ge bi’- <<>> dei’ti̇n da’ri̇ptemeler negi̇zsi̇z emes ( << .=»»>> 4- tom, 105- bet) .

  1. els’i̇bek batyr
    els’i̇bek batyr ( ty’g’an, o’lgen jyly belgi̇si̇z) . 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen qazaq batyry. uly ju’zdi̇n’ s’yrs’yq, keles alqaptaryn mekendegen si̇rgeli̇ tai’pasynan s’yqqan. jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste dan’qy s’yqqan. els’i̇bekti̇n’ batyrlyg’y ty’raly halyq arasynda an’yz-a’n’gi̇meler ko’p. sonyn’ bi̇ri̇ s’oqan y’ali’hanov jazyp alg’an <<>>. onda abylai’ hannyn’ jun’g’arlyqtarg’a qarsy bi̇r sog’ysynda els’i̇bek batyrdyn’ jay’g’a qarsy jalg’yz s’apqan batyldyg’y, erli̇gi̇ ai’tylg’an ( <<q.s.e>>4- tom, 127- bet) .
  2. eset esenqu’lo’v
    ki̇s’i̇ ju’z batyry, adai’ ry’ynan s’yqqan. ol 18- g’asyrda adai’, bai’uly ry’laryn bastap, sa’y’ra’n man’ynan aral ten’i̇zi̇ni̇n’ so’ltu’sti̇k batysyna qonys ay’dardy. embi̇, oi’yl, temi̇r o’zenderi̇ni̇n’ boi’yn ja’i’la’g’a’n jun’g’ar qalmaqtaryna qarsy halyq ku’resi̇n ui’ymdastyryp basqary’s’ylardyn’ bi̇ri̇ boldy. jergi̇li̇kti̇ halyqtardyn’ qyspag’yna s’ydai’ almag’an jun’g’ar qalmaqtary batysqa qarai’ yg’ysty. eset halyq ku’resi̇n basqarg’an s’aq jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ s’apqyns’ylyg’ynan ty’g’an 18- g’asyrdyn’ bi̇ri̇ns’i̇ s’i’regi̇ndegi̇ <<>> kezi̇ edi̇. basqyns’y jun’g’arlyqtardyn’ qysymynan qazaq halqy orta azya handyqtaryn ai’nalyp embi̇, elek boi’yna bet du’zegen bolatyn. eset bastag’an ry’lar jem o’zeni̇ boi’yn qorg’ap, sonda qonystandy. el qamyn jegen batyrdyn’ i̇si̇ kei’i̇ngi̇ urpaqqa an’yzg’a ai’nalyp jetti̇ ( <<q.s.e>> 4- tom, 182-bet) .
  3. eset batyr
    eset batyr ( 1667- 1749 ) . ki̇s’i̇ ju’zden s’yqqan batyr. orta ju’z ben ki̇s’i̇ ju’z qazaqtarynyn’ rossyag’a qosyly’yna at salysqan bo’genba’i’ batyrdyn’ ( s’aqs’aq) ku’i’ey’ balasy. tari’hi’ derekterge qarag’anda, eset batyr ki̇s’i̇ ju’zdi̇n’ jeti̇ ry’yn bi’legen. 1731- jyly o’kta’bi̇rde a’bi̇lqa’i’i̇rha’n bastag’an ki̇s’i̇ ju’z s’o’nja’rla’ri̇men bi̇rge pats’a u’ki̇meti̇ne anyt beri̇sken… eset batyr… rossya men qazaqstannyn’ eko’no’mi’ka’ ja’ne sayasi’ bai’lanystarynyn’ odan ary nyg’ayuyna at salysqan. eset batyr edi̇l qalmaqtarynyn’ bi’ley’s’i̇li̇k a’reketi̇ne qarsy ku’res jasag’an. pats’a u’ki̇meti̇ og’an tarhan atag’yn bergen ( <<q.s.e>>4- tom, 188- bet) .

jantai’ batyr
jantai’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, arg’ynnan tarag’an qanjyg’aly ry’ynan s’yqqan. mekeni̇ ko’ks’eta’y’di̇n’ ai’yrtay’ ay’dany. jantai’ batyrdyn’ dan’qy jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste s’yqty. abylai’ han ju’n’g’a’rla’rmen bolg’an bi̇r sog’ysta jantai’dy bes ju’z a’da’mmen jay’dy barlay’g’a ji̇bergen. osy asa hay’ypty, tar o’tkeldi̇, talqynnan o’ti̇p, ulysty bag’yndyrg’an erli̇k i̇si̇ne halyq to’tens’e su’i’i̇ngen. onyn’ batyrlyg’y ty’raly halyq arasynda an’yz- a’n’gi̇meler ko’p.ja’nta’i’di̇n’ zi’raty so’ltu’sti̇k qazaqstan obylysynyn’ leni’n ay’dany- jantai’ ay’ylynda ( <<q.s.e>>4- tom, 217- bet) .
jantai’ qazaq halqyn <<>> ku’i’den qutqary’ jolyndag’y jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste eresen erli̇k ko’rseti̇p dan’yqqa bo’lengen. onyn’ erli̇gi̇n sol tustag’y u’mbeta’i’ jyray’ <<>>degen dastanynda jyrlap, qalyn’ qay’ymg’a taratqan. 1745- 1755- jyldardag’y qalba men emi̇l o’n’i̇ri̇ndegi̇ jay’dyn’ s’aby’ylyn joyu ty’raly abylai’, qabanbai’lar s’aqyrg’an ken’eske qatysyp, ken’es jobasy boi’yns’a jasalg’an joryqtarg’a at salysqan. tari’yhtyn’ ky’a’geri̇ buqar jyray’ o’zi̇ni̇n’ bi̇r jyrynda:
<< eredi̇ el bermei’ti̇n barmaq-dag’y,
qyrqysty jan ayamai’ qalmaq tag’y.
qasabai’, s’u’rek penen jantai’ batyr,
ai’qasty a’ta’ja’y’men a’r jaqtag’y>>.
<< qalmaqtyn’ s’yg’yndaldy qas’qandary,
batyrlar jay’ qas’qan son’ jasqanbady.
ai’dap sap osy joly qulystai’dan,
aq ty’y qa’ba’ken’ni̇n’ aspandady>>- degen.
budan basqa qazaq halqnyn’ jylqysyn s’apqan baldyzandy ja’i’ra’tqa’n ku’res ty’raly taralg’an jyrda da:
<< berdi̇qo’ja’, qasabai’, batyr jantai’,
qazday’ysty qa’zi̇bek o’n’kei’ san’laq…
aqqan qan qylys’ynan sorg’alady>> deli̇nedi̇.
( <<>>ki̇ta’bi̇na’n) .
jolbarys abdolla uly
jolbarys abdolla uly ( 1690- 1740 ) . ki̇s’i̇ ju’z hany a’bi̇lqa’i’i̇rdi̇n’ ag’asy, uly juz hany da ( 1740- 1720 ) bolg’an.<<>> kei’i̇n (1730- jyl) o’zi̇ bi’legen qazaq qa’y’i̇mda’ri̇men ta’s’keni̇t qalasy turg’yndary atynan jun’g’ardyn’ basqyns’y handyg’yna ta’y’eldi̇li̇gi̇n moi’yndap, olarg’a alym- salyq to’lei’ti̇n bolyp, eli̇n saqtag’an… 1738- jyly senta’bi̇rde a’i’el pats’a anna jolbarsqa gra’mo’ta’ joldap, ti̇legi̇n qabyldai’tynyn bi̇ldi̇rse de, bi̇ra’q sol kezdi̇n’ jag’dai’yna bola jolbarystyn’ ti̇legi̇ i̇ske aspady. 1739- jyly jolbarys abylai’ ha’nmen ti̇ze qosa otyryp, jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy halyq ku’resi̇n ui’ymdastyrdy. sonyn’ na’ti’jesi̇nde ta’s’keni̇t, sai’ram qalalary azat eti̇ldi̇. a’i’tse de jolbarys ta’s’keni̇t turg’yndarynyn’ qastandyq qolynan qaza tapty (<<q.s.e>> 4- tom, 465- bet) .
jolbarys qa’ra’bek uly
jٶlbarys qa’ra’bek uly uly ju’zdi̇n’ dy’lat tai’pasynan s’yqqan batyr. o’tegen batyr sarbazdarynyn’ bi̇ri̇- qa’ra’bekti̇n’ balasy. 18- g’asyrdyn’ eki̇ns’i̇ jartysy men 19- g’asyrdyn’ bas kezi̇nde o’mi̇r su’rgen. jolbarys qa’ra’bek ulynyn’ jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste ja’ne qoqan handyg’ynyn’ zorlyq- zombylyg’yna qarsy ku’reste i̇stegen erli̇gi̇men dan’qy s’yqqan ( <<q.s.e>> 4- tom, 465-, 466- bet) .

ko’ti̇ba’r
ko’ti̇ba’r (? — 1833 ) . ki̇s’i̇ ju’zdi̇n’ batyry, s’ekti̇ ry’ynan s’yqqan. syrym ( datov) batyr bastag’an ulyt azattyq qozg’alysy kezi̇nde jasaq ui’ymdastyryp, pats’a u’ki̇meti̇ni̇n’ otarlay’ sayasatyna qarsy ku’resti̇. aq ja’i’i̇q boi’yndag’y beki̇ni̇sterge bi̇rnes’e ret s’aby’yl jasady.joryqqa a’rda’i’i̇m o’zi̇ bas bolyp, qo’li̇men attang’an. onyn’ erli̇kteri̇ jo’ni̇nde el i̇s’i̇ne tarag’an an’yzdar ko’p, << -=»»>> dastanynda da jyrlang’an ( <<q.s.e>> 6- tom, 53- bet) .
janqoja batyr
janqoja nu’rmu’ha’medo’v ( 1780-1860 ) . hyua bekteri̇ne qarsy ku’reste aty s’yqqan batyr. ol syrdarya egi̇ns’i̇leri̇ni̇n’ ( 1856-1857 ) jyldardag’y otars’yl pats’a u’ki̇meti̇ne qarsy ko’teri̇li̇si̇ni̇n’ bass’ysy bolg’an. s’ekti̇ ry’ynan s’yqqan. hyuahannyn’ zorlyq- zombylyg’yna s’ydai’ almag’an janqoja qara qumg’a qonys ay’daryp, hyua handyg’yna ja’ne qoqan bi’ley’s’i̇leri̇ne qarsy ku’rester ju’rgi̇zdi̇. 1835- jyly syrdarya boi’yna salyng’an babajan qamalyn qi’ratyp, hyuadan ji̇beri̇lgen jasaqtardy tas talqan etti̇. otars’yl pats’a u’ki̇meti̇ syr boi’yndag’y qazaq halqynyn’ sy’armaly jerleri̇n tartyp alyp ka’za’k orystarg’a bery’den syrt, alman- salyqty molai’typ, zorlyq- zombylyqty ku’s’ei’tkendi̇kten syrhalqy ko’teri̇li̇s jasay’g’a ma’jbu’r boldy. janqoja u’s’ myn’ adamdyq jasaq quryp, bi̇ri̇ni̇s’i̇ no’mi̇rli̇ portty qors’ady. 1857- jyly aryqbalyq man’ynda pats’anyn’ otars’yl ku’s’teri̇ jag’ynan jen’i̇li̇ske us’yrap, sonan qy’an darya men jan’a darya aralyg’ynda ko’s’i̇p- qonyp ku’n ko’ri̇s jasady. a’i’tse de qyr son’ynan qalmag’an pats’a a’ki̇ms’i̇ldi̇gi̇ <<>> ta’si̇li̇n qoldanyp, soltan qasymov bastag’an jasaqty jay’lay’g’a jumsap, janqojany o’lti̇rti̇p, ay’ylyn qyrg’yng’a us’yratyp tyndy ( <<>>8- tom, 419- bet ja’ne basqa ma’teryalda’n) .
59. tursynbai’ batyr
tursynbai’ balta kerei’ 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen orta ju’zdi̇n’ ataqty batyry. abylai’ hannyn’ tustasy. tursynbai’ jun’g’ar a’qsu’i’ekteri̇ni̇n’ s’apqyns’ylyg’y kezi̇nde qazaq jasaqtaryn ui’ymdastyryp, qol bastay’s’y, jay’g’a qarsy erli̇kpen ku’res ju’rgi̇zy’s’i̇ bolg’an. kei’bi̇r tari’hi’ derekterge qarag’anda, ol kedei’ s’ary’a semyasi̇na’n s’yqqan. halyq ay’zynda saqtalg’an tari’hi’ an’yzdarda <<>>degen laqap a’ti̇men belgi̇li̇. a’i’tsede tursynbai’dyn’ o’mi̇r jolyn jan- jaqty si’pattai’tyn naqtyly tari’hi’ derekter tolyq ji’nalmag’an ( <<q.s.e>> 11- tom, 191- bet) .
60. surans’y batyr
surans’y batyr (1775- 1864 ) . qazaq batyry, uly ju’z s’apyras’ty tai’pasynyn’ esqo’ja’ ry’ynan s’yqqan. onyn’ atalary qarasai’ batyr, tu’ri̇kpen batyr, mi̇rza’bek batyr, ka’s’ke batyrlar el arasynan atag’y s’yqqan s’es’en a’ri̇ batyr bolg’an adamdar. surans’y batyr to’i’s’i̇bek beki̇ni̇si̇ni̇n’ man’ynda qoqan handyg’ynyn’ u’s’ myn’ a’skeri̇men sog’ysyp olardy jen’gen. onan kei’i̇n ormon hannyn’ eki̇ myn’ qolyna qatal toi’tarys bergen. 1850- jyldardyn’ basynda qazaq jeri̇ne qai’ta joryq jasag’an qoqan handyg’ynyn’ a’skeri̇ ti̇ley’qa’bi̇l ry’yn s’ay’yp, mal- mu’lki̇n talan- tarajyg’a salg’anda surans’y batyr say’yryq ba’ti̇rmen bi̇rge u’s’ ju’z qo’lmen olardy qopada qy’yp jeti̇p, el kegi̇n qai’targ’an. sol kezderi̇ an’yraqai’ alqabyn mekendegen dy’lat eli̇ne qoqandyqtar tag’y s’aby’yl jasap kelgende surans’y batyr, say’yryq batyr, a’nda’s,ja’go’r, da’y’qa’ra’, s’ymyrbai’ bastag’an ja’sa’qta’rmen bi̇rge sol eldi̇n’ bi̇r bo’li̇gi̇n basqyns’ylardan azat etken. kei’i̇n uzynag’as’tag’y s’ai’qasta qoqan a’skerleri̇n oi’syrata jen’i̇p, uzynag’as’tan sai’ramg’a dei’i̇ngi̇ aralyqty qoqan basqyns’ylarynan azat etken. surans’y batyr da’l osy joryqta sai’ramda qaza tapqan. surans’y batyr ty’raly s’. y’ali’hanov <<>>dep atag’an. surans’y batyrdyn’ erli̇gi̇ ty’raly su’i’i̇nba’i’, jambyl jyray’lar po’ema’, tolg’ay’lar s’yg’aryp jyrlag’an ( <<q.s.e>> 10- tom, 464- bet, tag’y basqa tari’hi’ derekterden) .

say’yryq batyr
say’yryq batyr ( 1784- 1854 ) . qoqan handyg’ynyn’ jun’g’arlar seki̇ldi̇ ja’y’zdi̇qpen jasag’an s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’resterde qol bastag’an qazaq batyry. s’apyras’ty tai’pasynyn’ esqo’ja’ ry’ynan s’yqqan. ol nemere ag’asy surans’y ba’ti̇rmen bi̇rge jeti̇sy’di̇ i̇lege dei’i̇n bi’legen qoqan hany men qyrg’yzdyn’ ormon hanyna qarsy jergi̇li̇kti̇ halyqtan jasaq quryp ku’res jasag’an. sa’rkemerdegi̇ ti̇ley’qa’bi̇l ry’laryn s’apqan qoqandyqtarg’a qarsy urysqa say’yryq batyrda belsene qatynasyp, eli̇n azat ety’de erli̇k ko’rsetken. 1850- jyldardag’y qyrg’yz fevda’lda’ri̇ni̇n’ s’apqyns’ylyg’y kezi̇nde qa’stek sai’ynda bolg’an qandy s’ai’qasta qaza bolg’an. say’yryq batyr ty’raly su’i’i̇nba’i’, jambyl jyray’lar jyr tolg’ag’an. say’yryq ty’raly el i̇s’i̇nde an’yz- a’n’gi̇meler ko’p, bi̇ra’q tolyq ji’nalmag’an ( <<q.s.e>>10- tom, 61- bet) .
62. yspatai’ batyr
yspatai’ a’li̇bek uly ( 1781- 1868 ) jyldardag’y qazaq batyry. dy’lat tai’pasynyn’ botpai’ ry’ynan s’yqqan. qoqan handyg’yna qarsy qazaq- qyrg’yz halqynyn’ qozg’alystaryna belsene qatynasy’s’y bolg’an…. ( <<q.s.e>> 10- tom, 490- bet) .
63. sary bi’
sary bi’ s’on’g’ar uly ( 1761- 1838 ) . ki̇s’i̇ ju’zdi̇n’ buldy ry’ynan s’yqqan s’es’en bi’ a’ri̇ batyry. ol jun’g’ar qalmaqtarynyn’ s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’resterde qol bastay’s’y bolg’an. syrym datov bastag’an s’ary’alar ko’teri̇li̇si̇n qoldap, og’an qatysqan. sary bi’ ai’tqan s’es’endi̇k so’zder el arasynda ji’y ai’tylady.byraq olar tolyq ji’nalmag’an ( <<q.s.e>>10- tom, 42-bet) .
ha’nkeldi̇ batyr
ha’nkeldi̇ batyr jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’resken qazaq batyry. alban tai’pasy, a’lja’n ry’ynyn’ si̇ri̇mbet tarmag’ynan. 1723- jyly jun’g’ar qalmaqtarynyn’ qazaq jeri̇ne jasag’an joi’qyn s’aby’ylyna qarsy u’i’si̇n tai’palarynyn’ basyn qosyp, uzaq jyl boi’y azattyq sog’ys ju’rgi̇zgen batyrlardyn’ bi̇ri̇…. ha’nkeldi̇ni̇n’ ja’y’i̇ngerli̇k joryg’yn nemeresi̇ ra’i’i̇mbek batyr jalg’astyryp, el i̇s’i̇ne dan’qyn s’yg’ardy ( <<q.s.e>> 11- tom, 610-bet) .
65. y’a’li’ han
y’ali’ han (?- 1821 ) . abylai’ han o’lgennen kei’i̇n orta ju’z eli̇ ony han ko’tergen. pats’a gra’mo’ta’ joldap orta ju’z hany eti̇p jaryalag’an. y’a’li’ hannyn’ u’ki̇met bi’li̇gi̇ a’lsi̇zdey’ boldy, onyn’ qol astyna negi̇zi̇nen arg’yn ry’ynyn’ qay’ymdary qarady. syrtqy sayasatta y’a’li’ han a’kesi̇ abylai’dyn’ ju’rgi̇zgen bag’ytyn qoldady. ol bi̇r jag’ynan ro’ssyamen qatynasta bolyp, eki̇ns’i̇ jag’ynan qy-tai’ u’ki̇meti̇men bai’lanysyn saqtady. otars’yl pats’a u’ki̇meti̇ o’z tarapynan endi̇gi̇ jerde onyn’ qy-ta’i’men bai’lanysta boly’yna ti’ym saly’g’a bar ku’s’i̇n saldy. y’a’li’ hang’a kele jatqan ju’n’go’ni̇n’ bo’gdeha’n els’i̇leri̇n han sarai’yna ( y’a’li’di̇n’ ordasyna) ji̇bergi̇zbei’ tosty. su’i’tsede onyn’ qy-tai’ u’ki̇meti̇men qarym- qatynasy toqtalg’an joq. otars’yl pats’a u’ki̇meti̇ o’z yqpalyn nyg’ai’ty’ maqsatyn s’eka’ra’li̇q s’epti̇ orta ju’z teri’to’ryasi̇na’ qarai’ jyljyty’ ( ken’ei’mes’i̇li̇k ety’) jo’li̇men ju’zege asyra bastady. pats’a u’ki̇meti̇ni̇n’ i̇rtki̇ saly’y saldarynan ma’n- ja’i’di̇ bi̇lmegen buqaralardyn’ y’a’li’ hang’a narazylyg’y ku’s’ei’di̇, y’a’li’ han u’sti̇nen pats’a u’ki̇meti̇ne aryzdar jay’dyryldy. pats’a o’zi̇ jasag’an orai’dy myqty ustap, qyryq nes’e myn’ adamy bar soltandar men bi’lerdi̇ rossyag’a <<>>qaray’g’a ma’jbu’rledi̇. mundai’ jag’dai’da y’a’li’ han qy-tai’ u’ki̇meti̇men bai’lanysty ku’s’ei’te tusty, ti̇pti̇ son’g’y kezderi̇ s’i’njyan’g’a ay’yp ko’s’i̇p ketpeks’i̇ boldy. y’a’li’ hannyn’ c’i’n u’ki̇meti̇men tyg’yz bai’lanysy baryn bi̇lgen ja’ne y’a’li’ han bi’li̇gi̇n buryng’ydan da a’lsi̇rete tu’sy’ge tyrysqan rossya pats’a u’ki̇meti̇ aqyry ( 1815- jyl) bo’kei’ soltandy orta ju’z handyg’yna beki̇ti̇p, o’z maqsatyna qolai’lylyq jaratty ( <<>> 11- tom, 274- bet tag’y basqa tari’hi’ derekterden) .
bazarbai’ batyr
bazarbai’ batyr 18- g’asyrdyn’ eki̇ns’i̇ jartysynda o’mi̇r su’rgen orta ju’z batyry. altai’dag’y qazaq halqyn jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ s’apqyns’ylyg’ynan qorg’ay’ ku’resi̇nde aty s’yqqan. ol altai’ qazaqtarynyn’ hany danyarg’a ja’ne pats’a rossya u’ki̇meti̇ni̇n’ otarlay’ sayasatyna qarsy halyqtyq ko’teri̇li̇ske bass’ylyq ety’s’i̇ boldy. bul arada bazarbai’ batyr bastag’an myn’ qol tolyq jen’i̇ske jetti̇. bi̇ra’q muny ko’re almag’an s’arpats’anyn’ jendetteri̇ ony aldap- arbap qolg’a tu’si̇ri̇p, azaptap o’lti̇ry’men tyndy. ( bas ko’tergen qans’alag’an qazaq batyrlardy men el ko’semderi̇n osyndai’ qa’sti̇qpen o’lti̇rmedi̇ dei’si̇z s’arpats’alyg’y!?) ( <<q.s.e>> 2- tom, 79- bet) .

er sag’yndyq
er sag’yndyq 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, nai’man-qyzai’ ry’ynan s’yqqan batyr. er sag’yndyq jun’g’ar a’qsu’i’ekteri̇ni̇n’ qazaq eli̇ne jasag’an qyrg’yndy s’apqyns’ylyg’y tusynda, o’z eli̇nen jasaq quryp, og’an qolbass’ylyq etken. alatay’ o’n’i̇ri̇ndegi̇ ko’p retki̇ s’ai’qastarg’a qatysyp, eli̇n- mekeni̇n qorg’ag’an. ko’rs’i̇ qyrg’yz halqyna ko’mek eti̇p, qyrg’yz ay’yldaryn basyp alg’an jun’g’arlyqtardy joi’yp, qyrg’yz jasaqtarynyn’ bass’ysyn qors’ay’dan- qalyn’ o’rtten qutqaryp, eresen erli̇k ko’rsetken. onyn’ bul erli̇gi̇ <<er>> a’ti̇men el i̇s’i̇nde ken’i̇nen jyrlang’an ( <<tari’hi’>> ja’ne <<>>dastanynan) .
68. er ag’ybai’
er ag’ybai’ 18- g’asyrdyn’ son’ynda o’mi̇r su’rgen, arg’ynnyn’ s’ubyrtpaly ry’ynan s’yqqan ataqty batyr. << halyq ag’ybai’dyn’ batyrlyg’yn, aqylyn, tapqyrlyg’yn, ko’regendi̇gi̇n jog’ary bag’alag’an. el ay’zynda onyn’ ko’zi̇ o’tki̇r-ji̇ti̇li̇gi̇, jers’i̇ldi̇gi̇, saparda joly bolg’ys’tyg’y, jumysta tyndyrymdylyg’y an’yz tu’ri̇nde ai’tylady. osy sebepti̇ halyq ony <<>> dep atap ketken>> ( <<q.s.e>> 1-tom, 106- bet) .
ag’ybai’ batyr jun’g’ar qa’lma’qta’ri̇men jasag’an ko’p retki̇ sog’ystarda s’ep buzy’s’y bolg’an. osyndai’ bi̇r sog’ysta ol ja’sa’qta’ri̇men qors’ay’da qalyp, a’i’la’kerli̇gi̇men jay’ s’ebi̇n buzyp s’yqsada, onyn’ i̇ni̇si̇ kelebe tutqyndalyp qalady. jun’g’arlyqtar kelebeni̇ tu’i’e teri̇si̇nen qatyrg’an <<>>salyp alyp ketedi̇. arada ko’p ku’nder o’tkennen kei’i̇n ag’ybai’ o’z jay’yn an’dyp juryp, seksen nes’e jay’dy jalg’yz qyrg’yn taptyrg’an bolsada, i̇ni̇si̇n qutqara almai’, i̇ni̇si̇ jay’ og’ynan qaza tabady. ag’ybai’dyn’ osy seki̇ldi̇ erli̇gi̇ jo’ni̇nde <<>> dastany s’yg’yp el i̇s’i̇ne ken’ taralg’an ( <<er>> dastanynan) .
69. a’i’s’i̇bek batyr
a’i’s’i̇bek batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, say’ran- tu’rki̇sta’n qalasyn qorg’ay’ s’ai’qasynda eresen erli̇k ko’rsetken batyr. 1720- jyldarda qazaqtyn’ astanasy atalg’an tu’rki̇sta’n- say’ran qalasyn jun’g’ar s’apqyns’ylary qors’ap alyp, basyp aly’g’a urynady. qabanbai’ batyr qala i̇s’i̇ndegi̇ eldi̇ qorg’anystyq sog’ys jasay’g’a ui’ymdastyryp, a’i’s’i̇bek batyrdy halyqtyq qosyng’a qolbasylyqqa ko’rsetedi̇ de o’zi̇ qaladan jasyryn s’yg’yp ken’ sahara halqyn qozg’ay’g’a ju’ri̇p ketedi̇. a’i’s’i̇bek batyr qors’ay’g’a alg’an jay’dyn’ atamandaryn jasyryn ja’i’g’a’y’ u’s’i̇n tuyaq, qyaq ( ag’aly-i̇ni̇li̇) bastag’an bes batyrdy jasyryn ji̇beredi̇. bi̇ra’q qala i̇s’i̇ndegi̇ bi̇r u’lken sardardyn’ qatyny kepter arqyly syrtqy jay’g’a habar ji̇beri̇p, bes batyrdyn’ ketkeni̇n, olardyn’ ereks’e belgi̇leri̇n ai’typ qoyady. jay’ jaq bes batyrdyn’ u’s’ey’i̇n ustap o’lti̇redi̇. tuyaq pen qyaq o’n’deri̇n o’zgerti̇p aman qalady da, tuyaq qalag’a qai’typ a’i’s’i̇bek batyrg’a ahy’aldy ma’li̇mdei’di̇. qyaq jay’ ortasynda jasyryn ju’ri̇p tegi̇ qazaq bolg’an bi̇r sardarg’a onyn’ a’ke- s’es’eleri̇ni̇n’ ko’rgen ku’nderi̇n ai’typ, jay’ jaqtan ony o’z yqpalyna tartyp alady da, jay’ ku’s’i̇n a’lsi̇retedi̇. osy sardar qyaqtyn’ ko’rsetken a’qi̇li̇men saharag’a keti̇p, jasaq ji’nap keli̇p, tu’rki̇sta’ndi̇ qors’ag’an jay’dyn’ artqy jag’ynan urys qozg’ai’dy. a’i’s’i̇bek batyr qala halqyn ku’reske qozg’ap, aqyry jay’dy s’egi̇ny’ge ma’jbu’r etedi̇ ( <<qyaq->> an’yzy, <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .
70. qyaq batyr 71. tuyaq batyr
qyaq ja’ne tuyaq 18- g’asyrda o’tken, qan’ly eli̇nen s’yqqan ag’aly-i̇ni̇li̇ qos batyr. ekey’i̇ de jun’g’ar s’apqyns’ylaryna ja’ne qoqan handyg’ynyn’ zorlyg’yna qarsy ku’resterde ko’rsetken erli̇gi̇men aty s’yg’yp, el i̇s’i̇ne an’yz bolyp tarag’an. tari’h g’alymy i̇lyas esemberli’i̇n o’zi̇ni̇n’ tari’hi’ derekterge toly <<>>ki̇ta’bi̇nda’ qos batyrdyn’ erli̇kteri̇n ereks’e atap o’tken. onyn’ ai’ty’yns’a, tu’rki̇sta’n- say’ran qalasy jay’dyn’ qors’ay’ynda qalg’anda, qabanbai’ batyr qala halqyn qorg’any’ sog’ysyn ju’rgi̇zy’ge ui’ymdastyryp, ataqty a’i’s’i̇bek batyrdy qolbasy eti̇p belgi̇lei’di̇. sog’ys uzaqqa sozylady. a’i’s’i̇bek batyr qalanyn’ ha’ni̇men aqyldasyp, qors’ap alg’an jay’dyn’ basty-basty atamandaryn o’lti̇ry’ u’s’i̇n qyaq ben tuyaq bastag’an bes batyrdy jasandyryp, jasyryn ji̇beredi̇. olar jay’ s’ebi̇ne ki̇ri̇p, i̇s’ki̇ ahy’aldaryn ug’ysyp ju’rgende, u’s’ batyr tui’yqsyz tutqyndalyp o’lti̇ri̇ledi̇. qyaq ben tuyaq o’n’-tu’steri̇n derey’ o’zgerti̇p, onan arman jasyryna tu’sedi̇. bi̇ra’q, jay’ jaqtyn’ bi̇r noyany bulardyn’ qyr son’yna tu’si̇p ustamaq bolg’anda, tuyaq batyr qas’yp ko’z tasalap qalag’a ki̇ri̇p ketedi̇ de, qyaq batyr qoldy bolady. qyaqty ustag’an noyannyn’ a’si̇lgi̇ tegi̇ qazaq ekendi̇gi̇n bi̇leti̇n qyaq, suraq u’sti̇nde o’ni̇men tanysyp, og’an a’si̇li̇ tegi̇ni̇n’ qalai’ ekendi̇gi̇n ug’yndyrady. kegi̇ kernegen noyan qyaqty bosatyp, onyn’ a’qi̇li̇men s’epten s’egi̇ni̇p qazaq jeri̇ne ketedi̇ de, ol jerden qol ji’nap, jun’g’ar s’apqyns’ylaryn artqy jaqtan qatty jazalai’dy. jay’ s’egi̇ny’ge ma’jbu’r bolady.
eli̇n- jeri̇n qorg’ay’da eresen erli̇k ko’rsetken qyaq pen tuyaqty el esi̇rkep, han qa’di̇rlei’di̇. son’g’y kezderi̇ qoqan handyg’ynyn’ zorlyq- zombylyg’y asqyndap ketkendi̇kten og’an qarsy joryq bastalady. abylai’ han jasag’ynyn’ ataqty batyrlary bolyp, qyaq pen tuyaq ta bul joryqqa qatysady. ta’s’keni̇tti̇ qolg’a aly’ syndy ay’yr s’ai’qasta, ko’p halyqty hay’yp-qa’terden qutyldyrg’an qyaq pen tuyaq ekey’i̇ de erli̇kpen qurban bolady. bular jo’ni̇nde el ay’zynda ko’ptegen an’yz- a’n’gi̇meler ai’tylyp kelgen ( <<>> ki̇ta’bi̇ni̇n’ eskertpe mazmundarynan) .
72. sarybai’ batyr
sarybai’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, qanjyg’aly bo’genba’i’ batyrdyn’ aq ty’yna mu’ra’gerli̇k etken balasy. bo’genba’i’ batyr qartai’yp, attan tu’ser kezi̇nde <<>> dep, ag’asynan asyrap alg’an uly sarybai’g’a ty’yn tapsyrady. og’an qabanbai’ batyr batasyn beredi̇. <<sarybai’ .=»»>> dep jyrlanady <<>>qi’sasynda.
sarybai’ batyr bo’genba’i’ urqyna qastandyq etpek bolyp, eli̇n bo’li̇p bu’li̇ns’i̇li̇k jasag’an <<to’re>>kek alady. onyn’ ordasyn oi’randap, orda i’esi̇ qu’lja’bekti̇n’ qyzy zei’nepti̇ qatyndyqqa alady, zorlap ko’s’i̇ri̇p a’ketken jeti̇ myn’ u’i’li̇ qanjyg’aly eli̇n o’z mekeni̇ne qai’taryp ko’s’i̇ri̇p keledi̇. kei’i̇n qalmaq hany qaranai’ kek almaq bolyp, qanjyg’aly eli̇ne s’aby’yl jasag’anda, sarybai’ jasag’yna qolbasylyq eti̇p, s’ep quryp, sog’ys ju’rgi̇zedi̇. aqyry jekpe- jekte qaranai’dy jer jastandyryp, jay’ qosynyn toz- topalan’ eti̇p, jen’i̇ske jetedi̇ ( tari’hi’ derekter ja’ne <<>> dan ) .

bekso’lta’n batyr
bekso’lta’n batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, bo’genba’i’ batyrdyn’ ag’asy egi̇nba’i’di̇n’ balasy. jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ bi̇r toby qaranai’ noyan bo’genba’i’ eli̇nen ata kegi̇n almaq bolyp, on tog’yz myn’ ja’sa’g’i̇men attanyp, <<>> suqtanady. ol:
<< o’lti̇ri̇p bo’genba’i’di̇ kegi̇mdi̇ alsam,
boi’ymda qalmas edi̇ es’bi̇r arman….
bo’genba’i’ jeti̇m qylg’an ku’s’pen ai’dap,
o’lti̇rgen jan a’kemdi̇ qolyn bai’lap.
ketpei’di̇ salg’an day’ysy qulag’ymnan,
oi’randap, uran salg’an mayanbai’lap…
a’kemni̇n’ o’z tag’ynda kesken basyn,
sol kezde tog’yzda edi̇ meni̇n’ jasym.
ti̇ri̇dei’ qolg’a alsam sol bo’genba’i’di̇,
qazaqtar sonda o’li̇mnen qu’ti̇la’si̇n’>>dep, mai’danda ai’bar ko’rsetedi̇. jekpe-jekte ol a’ldi̇men s’yqqan eki̇ batyrdy domalatyp attan tu’si̇redi̇. osy kezde namysy qozg’an bekso’lta’n s’yg’yp, qaranai’dyn’ qarynyn jaryp, attan domalatady. qay’ qoly toz- toz bolyp qas’a jo’neledi̇ ( tari’hi’ derek ja’ne <<>>dastanynan) .
ku’s’i̇k batyr
ku’s’i̇k batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, qa’ra’kerei’, ma’mbet ry’ynan s’yqqan, kezi̇nde el ko’semi̇, bi’ a’ri̇ batyr qolbasy bolg’an.
qabanbai’ batyr jasyraq kezi̇nde ag’asy esenba’i’di̇ jun’g’ar s’apqyns’ylary o’lti̇ri̇p, jylqysyn s’ay’yp a’ketedi̇. <<>> ma’mbet ry’ynyn’ batyly barmag’an son’, bug’an qabanbai’dyn’ to’zi̇mi̇ s’ydamai’, jasta bolsa jaramdy attyn’ bi̇ri̇ne mi̇ni̇p, ag’asyn o’lti̇rgen jay’yn an’dyp juryp, onyn’ o’lje jyrg’yl, arsalan’ degender ekeni̇n bi̇li̇p, olardy qapylysta jaryp tastap, altai’ jeri̇ndegi̇ jezdesi̇n i̇zdep keti̇p qalady. eli̇ artynan ko’p ret habar ai’typ <<>> dese de kelmei’di̇. kei’i̇n osy ku’s’i̇k batyr <<>> degen aqyl ko’rseti̇p, on eki̇ otay’dy qabanbai’ barg’an elge ko’s’i̇ri̇p ji̇beredi̇. olar ku’nderdi̇n’ bi̇ri̇nde <<>> i̇ske kez kelti̇ri̇p, ko’s’i̇ri̇p kelmek bolady. sonda ku’s’i̇k batyr ko’s’kenderge bata beredi̇.
osy barg’an on eki̇ otay’ eki̇ de u’s’ jyldy o’tki̇zi̇p, aqyrynda qabanbai’dyn’ o’z eli̇ne alyp keledi̇. <<>> jalg’asty ko’tergen o’mi̇r batyr endi̇ aq ty’dy qabanbai’g’a tapsyrady. ku’s’i̇k pen o’mi̇r og’an batalaryn beredi̇ ( <<qabanbai’>> ki̇ta’bi̇na’n) .
75. barmaq batyr
barmaq batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, y’aqtyn’ y’ali’ ry’ynan s’yqqan, sa’y’e ai’tqys’, boljag’ys’ qa’si’eti̇ne qarap, el <<>> dep tabyng’an. 1745-1755- jyldarda jun’g’ar s’apqyns’ylary top- topqa bo’li̇ni̇p alyp, qazaq halqynyn’ mal- janyn s’ay’yp, mekeni̇n tartyp aly’dy ku’s’ei’tedi̇. jun’g’ar noyandary baldynza, han dorjy degender qalbadan s’org’a dei’i̇ngi̇ ja’ne qara emi̇l, sary emi̇ldi̇ basyp alyp, ay’yr qyrg’yns’ylyq salady. osy kezde abylai’ han, qabanbai’ batyrlardyn’ s’a’qi̇rty’i̇men ji’rma’jeti̇ batyr- ko’semder bas qosyp ken’es o’tki̇zedi̇. bug’an barmaq batyrda qatysady. ken’este jay’dy top- topqa bo’li̇p, jeke- jeke joyu, bi̇ri̇n qurtyp, bi̇ri̇n tarty’ ta’si̇li̇men urys ju’rgi̇zy’ge keli̇sedi̇. osy ken’es jobasy boi’yns’a ku’reske attanyp, jay’dy bi̇r-bi̇ri̇ne qospai’,qyzyl qyrg’yn, sar su’rgi̇nge salady. so’ni̇men qalbadan s’org’a dei’i̇ngi̇ o’n’i̇rdi̇, onan qara emi̇l,sa’ri̇ emi̇l o’n’i̇ri̇n qai’taryp alyp, eldi̇ azat etedi̇. osy urystar barysynda tama batyr bastag’an on alty batyr qurban bolady. batyrlar kegi̇ u’s’i̇n qalyn’ tal, qopaly qamysqa ki̇ri̇p beki̇ni̇p alg’an jay’ jasag’yna o’rt qoi’yp, bi̇ri̇n qas’yrmai’ ti’pyl etedi̇. bul ty’raly halyq jyrynda << …=»»>> deli̇ngen. qabanbai’ batyr bas bolyp <<>>s’ai’qasyn jasag’anda, barmaq batyr eki̇ ju’z adamdyq <<>>toptyn’ bi̇ri̇ne bass’ylyq eti̇p, su’beba’i’ ba’ti̇rmen bi̇rge jay’dy ayamai’ soqqlap jen’i̇ske jetken.
barmaq batyrdyn’ s’es’endi̇k, aqyndyg’y da bolg’an. onyn’:
<< oi’lasan’yz ji̇gi̇tter,
a’y’el buryn ne jaman?
qai’g’ysy qatty jay’ jaman,
asylyq erden azg’any
jan’ylsa jazym ta’y’ba’da’n,
uyat ku’s’ti̇ o’li̇mnen,
erge namys, ar jaman.
eki̇ns’i̇den ne jaman?
qai’g’yly ko’n’i̇l s’er jaman,
aram bei’net ter jaman.
jyrtylg’an jag’a, jen’ jaman >> dep ong’a dei’i̇n <<>> ma’nderi̇n s’es’edi̇ ( <<>> ki̇ta’bi̇ ja’ne basqadan) .

tama batyr
tama batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, qa’ra’kerei’ ry’ynan s’yqqan batyr, s’es’en. jun’g’ar basqyns’ylary qazaq halqyna s’aby’yldag’anda, qylmag’an jamandyg’y qalmag’an. olar qazaq halqyn tozdyry’ u’s’i̇n ko’p y’aqyttarda jylqysyn s’ay’yp a’keti̇p, eldi̇ jayay’ qaltyry’ ta’si̇li̇n qoldang’an. 1745- 1755- jyldardyn’ bi̇ri̇nde s’org’a o’n’i̇ri̇nde jatqan qazaqtyn’ qalyn’ jylqysyn s’apqan jun’g’arlyqtar tama batyrdyn’ balasy bai’qonysty ja’ne bes, alty jylqys’ylaryn o’lti̇ri̇p, tynys’ jatqan ay’ylyn oi’randap ketedi̇. mundag’y el es jya almai’ qalbag’a qarai’ qas’ady, <<>> degen jerde jay’ o’ks’elep jeti̇p, ko’p el sy’g’a ag’yp qyrg’yn tabady. qaraly ku’nnen eli̇n qutqary’ u’s’i̇n qart batyr tama da atqa mi̇ni̇p, kenje, da’y’letba’i’, nazarg’azy seki̇ldi̇ batyrlardy qasyna erti̇p jay’ artynan qy’alap sog’ys jasai’dy. bul ahy’aldan habar tapqan qabanbai’ batyr da el batyrlaryn ken’eske s’aqyryp, sog’ysty qalai’ ju’rgi̇zy’di̇ aqyldasady. olar jay’dy top- topqa bo’li̇p, bi̇ri̇n- bi̇ri̇ne qospai’ joyug’a keli̇sedi̇. osy keli̇si̇m boi’yns’a jay’g’a qarsy joryqtar ui’ymdastyrylyp, qalba men s’org’a dei’i̇ngi̇ ja’ne qara emi̇l, sary emi̇l jerleri̇ jay’dan azat etedi̇. aqsy’ boi’yndag’y sog’ys o’te qatty bolady. qalyn’ tal, qopa qamysqa jasyryng’an jay’ tama batyr bastag’an on alty batyrdy atyp o’lti̇redi̇. qatty kektengen el bul jerge o’rt qoi’yp, mundag’y jay’dyn’ bi̇ri̇n qas’yrmai’ joyady. tama batyr erli̇gi̇ el i̇s’i̇ne an’yz bolyp taralady. bi̇r jyrda:
<< tama batyr ai’qasta, talai’dy attan us’yrdy,
qabanbai’ jazym bolar dep, jan us’yrta qysyldy.
qarsy kelgen qas jay’yn, jalmanynan tusyrdy>> dep madaqtalg’an ( qabanbai’ batyr>> dan) .
tentek batyr
tentek batyr 18- g’asyrda o’tken, orta ju’z, nai’man, matai’ ry’ynan s’yqqan. jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy ku’reste el bastap, erli̇k ko’rsetken batyr. 1750- jyldar i̇s’i̇nde qalba, s’org’a, qara emi̇l, sary emi̇l o’n’i̇ri̇n basyp alg’an jun’g’ar s’apqyns’ylary mundag’y halyqty talan- tarajylap, ay’yr azapqa qaltyrady.abylai’ han, qabanbai’ batyrlar el batyry, el ko’semderi̇men bas qosyp, jay’g’a qarsy ku’resti̇n’ ma’n- ja’i’i̇n aqyldasqannan kei’i̇n, jay’dy bi̇r- bi̇ri̇ne qospai’, bo’lek- bo’lek ku’i’i̇nde joyudy keli̇sedi̇. tentek batyrda ken’eske qatynasady a’ri̇ osy durys jobasy boi’yns’a ju’rgi̇zi̇lgen seksen ku’ndi̇k s’ai’qasta o’z ja’sa’g’i̇men ju’rgen jeri̇nde jay’yna tajal bolyp ti’syp qyrg’yn taptyrady. << .=»»>>dep jyrlang’an. <<>>buzy’da tentek batyr u’lken u’lester qosqan. <<>> qi’sasynda qabanbai’ batyrdyn’ a’teke jyryqty jazalay’ joryg’yna da <<>>dep bayandalg’any beker emes ( <<qa’ba’nba’i’>>ki̇ta’bi̇na’n) .
qasabai’ batyr
qasabai’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, qa’ra’kerei’di̇n’ toqpaq ry’ynan s’yqqan. jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste erli̇k ko’rsetken batyr. qasabai’ batyr qabanbai’ batyrg’a ty’ys keleti̇ndi̇kten ki̇s’kene kezi̇nen bastap o’ni̇men bi̇rge juryp, el qorg’ay’ joryqtaryna qatynasyp dan’qy s’yqqan.<<>> dastanynda:
bazardan alyp kelgen syrly as’amai’,
batyrlar o’ti̇p ketti̇-ay’ ko’p jasamai’.
bas qosty sons’a batyr degennen son’,
toqpaqtan kepti̇ s’ay’yp er qa’sa’ba’i’>>dep ereks’e atalady.
qasabai’ batyr 1750- jyldardag’y qalbadan s’org’a, qulystai’- tarbag’atai’, qara emi̇l, sary emi̇l o’n’i̇ri̇n jun’g’ar basqyns’ylarynan azat ety’ jolyndag’y ji’rma jeti̇ batyrdyn’ ken’esi̇ne qatynasyp, seksen ku’ndi̇k joryqtarda o’z ja’sa’g’i̇men bi̇rge bolyp, jay’dy joi’yp, el ko’zi̇ne tu’sken ataqty batyrlardyn’ bi̇ri̇. el ay’zyndag’y jyrlarda: << .=»»>> deli̇ngen ( <<qa’ba’nba’i’>>ki̇ta’bi̇na’n) .
qasai’ batyr
qasai’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, qa’ra’kerei’di̇n’ tog’as ry’ynan s’yqqan ( ba’i’ji̇gi̇tti̇n’ u’s’ balasy: jumyq, tog’as, ma’mbet bolady. qabanbai’ batyr ma’mbetten bolsa, qasai’ tog’astan tarag’an) batyr.
1750- jyldarda bi̇rnes’e topqa bo’li̇ni̇p taq talasqa tu’sken jun’g’ar basqyns’ylary a’rqa’i’ssi̇ o’z yqpalyn zorai’tpaq bolyp, to’n’i̇rekti̇n’ to’rt burys’ynda jatqan qazaq halqyna ken’ ko’lemdi̇ s’aby’yl qozg’ap ko’ptegen jerleri̇n basyp alyp, halqqa ay’yr zulym salady. osy kezde abylai’ han, qabanbai’ batyrlar ji’rma jeti̇ batyrdyn’ ken’esi̇n s’aqyryp aqyl qosqan son’, jay’g’a qarsy s’org’a sog’ysy, qalba sog’ysy, qulystai’ sog’ysy, aqsy’ sog’ysyn qozg’ap, jay’dy top- to’bi̇men joyug’a ki̇ri̇sedi̇. a’si̇rese aqsy’dyn’ man’yndag’y sog’ys qatty bolyp, tama bastag’an on alty batyr qazag’a us’yrai’dy. kektengen qazaq jasaqtary qopaly qamysqa o’rt qoi’yp, ondag’y jay’dy tu’gel joyady. qasai’ batyr osy sog’ystardyn’ ba’ri̇ne qatysyp, eresen erli̇k ko’rsetedi̇ ( <<qabanbai’>> ki̇ta’bi̇na’n) .
80. bai’murat batyr
bai’murat batyr 18- g’asyrda o’tken, orta ju’z nai’mannan s’yqqan. 1750- jyldardag’y jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ qai’tarma s’aby’ylyna qarsy ku’reste jasaq basy bolg’an. ji’rma jeti̇ batyrdyn’ ken’esi̇nen kei’i̇n bai’murat batyr o’z jasag’yn bastap qalbadan s’org’a dei’i̇ngi̇, onan qara emi̇l, sary emi̇ldegi̇, aqsy’dag’y joryqtarg’a qatysyp, seksen ku’ndi̇k s’a’i’qa’spen jay’dy joi’yp, zor jen’i̇sterge jetken ku’reskerlermen bi̇rge bolady. <<>> dep jyrlanady. kei’i̇n <<>> aly’da qurylg’an <<>>bes toptyn’ bi̇r tobyna bai’murat qolbasy, bai’g’azy s’es’en aqyls’y bolyp, jay’dyn’ bi̇r bu’i’i̇ri̇nen ti’syp, oi’syrata so’qqi̇men qy’yp s’yg’ady. jen’i̇ske jetken son’ abylai’ han ordasyndag’y bi’ler ken’esi̇nen oryn alady ( <<>> ki̇ta’bi̇ ja’ne basqa derekterden) .

aqbantai’ batyr
aqbantai’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z nai’man tai’pasynyn’ by’ra ry’ynan s’yqqan ataqty batyr. ol jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste jasaq bastag’an qolbasy bolyp, qabanbai’, espenbet ba’ti̇rla’rmen tonnyn’ i̇s’ki̇ bay’yndai’ jaqyn o’tken.
jun’g’ar noyany han dorjy <<>> beki̇ni̇p alyp, s’yn’g’ys syrty- s’ag’an boi’yna kelgen qazaqtarg’a qatty qyrg’yn sala bergen son’, han abylai’ jar salyp: << -=»»>> dei’di̇. qabanbai’ batyr <<>> toptan ( eki̇ ju’z adamdyq) bes top quryp, az a’da’mmen a’r bu’i’i̇rden ti’sy’ ta’kti’ka’si̇n qoldanady. aqbantai’ batyr boranbai’ batyrdy qasyna alyp eki̇ ju’z adamdyq <<>> jasaqqa qolbass’ylyq etedi̇. olar qarasyn ko’p ko’rsety’ u’s’i̇n eki̇ ju’zdei’ tu’i’eni̇ aralaryna qosyp alyp qi’myl jasai’dy. sog’ys barysynda qabanbai’ batyrdyn’ aty jaraly bolg’andyqtan aqbantai’ o’zi̇ni̇n’ aqboz tulparyn og’an mi̇ngi̇zi̇p, qolbasylyq ety’i̇ne qolai’lylyq ty’dyrady. s’ep ja’i’g’a’n sog’ys ba’sta’li̇si̇men jekpe- jekke tu’skende qa’ba’ken’ arqay’yldy attan qulatyp, su’i’rei’ jo’nelgende, qalmaq qosyny jan- jaqqa bytrai’ qas’ady. aqbantai’ men boranbai’ batyr o’z ja’sa’qta’ri̇men bi̇r bu’i’i̇rden ti’yp jay’dyn’ es-tusyn s’yg’arady. qas’qan jay’dy qy’yp bara jatqanda aqbantai’dyn’ atyna oq ti’yp, o’zi̇ teren’ org’a qulai’dy. jay’ noyany ony tanyp atqaly jatqanda, ol noyandy espenbet batyr atyp jyg’yp, aqbantai’dy aman qutqarady. qosynyna qosylyp jay’dy o’ks’elei’ qy’g’an aqbantai’ batyr a’yako’z o’zeni̇ne jetkende, baraq batyr men ja’ni̇bek batyrdyn’ qosyny jay’dyn’ tag’y bi̇r bu’i’i̇ri̇nen ti’syp, qatty qyrg’yn salady. qa’i’teri̇n bi̇lmegen han dorjy o’zi̇n- o’zi̇ o’lti̇ri̇p tynady. sog’ys jen’i̇spen bi̇tken kezde abylai’ han zor ji’yn as’yp, qabanbai’g’a <<>> <<>> atag’yn beredi̇. aqbantai’ han ordasynyn’ bi’ler ken’esi̇nen oryn alady ( <<>>ki̇ta’bi̇na’n) .

s’u’rek batyr
s’u’rek batyr 18- g’asyrda o’tken, orta ju’z, nai’man bai’g’ana ry’ynan s’yqqan batyr. ( 1740-1755 ) — jyldarda alyp barylg’an jun’g’ar basqyns’ylaryn qalba men s’org’adan, qulystai’- emi̇lden, tarbag’atai’- a’yako’zden alastay’ joryqtarynda eli̇n bastap ty’ ko’tergen ataqty batyr. ol qabanbai’, abylai’ s’aqyrg’an ji’rma jeti̇ batyrdyn’ ken’esi̇ne qatysyp, sonan jog’aryda atalg’an o’n’i̇rlerden jay’dy tazalay’da jasag’yn bastap sog’ys jasag’an. <<>>ty’raly jyrda: <<>> dep jyrlanady. <<>> so’g’i̇spen alg’anda s’u’rek batyr erli̇k ko’rsetedi̇. osy na’ti’jesi̇ u’s’i̇n kei’i̇n han ordasynyn’ bi’ler ken’esi̇nen oryn alg’an ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .

oraqbai’ batyr
oraqbai’ batyr 18- g’asyrda o’tken orta ju’z batyry. jun’g’ar basqyns’ylary taq- talasqa tusyp, a’rqa’i’ssi̇ o’z yqpalyn zorai’ty’ u’s’i̇n tus-tustan qazaq halqyna s’aby’yl jasag’an 1750- jyldarda, oraqbai’ batyr eli̇n bastap, ja’y’men sai’ysqan, eli̇n- jeri̇n qorg’ag’an. abylai’, qabanbai’lar s’aqyrg’an ken’eske de qatysyp, jobalang’an jerlerge jasag’an joryqtardyn’ ba’ri̇nde u’lken erli̇k ko’rsetken. tari’h ky’a’geri̇ buqar jyray’ o’zi̇ni̇n’ s’org’a sog’ysy ja’i’i̇nda’g’i̇ bi̇r jyrynda:
<< bul joly ko’zge tu’sti̇ oraqbai’ er,
s’yn qurys’ qai’tpai’tug’yn bolattai’ er.
s’arystan ozyp s’yqqan er balzandy,
byr jolata talqandady jolatpai’ er… >> dep ereks’e atap jyrlag’any oraqbai’dyn’ keremet batyr ekendi̇gi̇n a’i’gi̇lei’di̇. odan kei’i̇n han ordasynyn’ aqlys’ylar ken’esi̇nen oryn alg’an ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .

s’o’n’kei’ batyr
s’o’n’kei’ batyr 18- g’asyrda o’tken ja’y’i̇nger, orta ju’z nai’mannyn’ matai’ ry’ynan s’yqqan, jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy azattyq sog’ysta erli̇k ko’rsetken batyr. <<>> degen ki̇ta’bi̇nda’ tari’yhs’y qurbang’ali’ hali’di’ mynadai’ dei’di̇: << -=»» .=»» ….=»»>>. <<>>atty dastanda s’o’n’kei’ batyr ti̇lge alynyp:
<< …. qol bastap batyr degen a’tpen keldi̇,
matai’dyn’ bi̇r batyry s’o’n’kei’ degen,
ja’ni̇bek qalyn’ kerei’ jaqtan keldi̇>> deli̇nedi̇.
<<>> alg’an kezde de s’o’n’kei’ batyr o’z ja’sa’g’i̇men erli̇k ko’rsetedi̇ ( <<>> ki̇ta’bi̇) .
85. jaman batyr
jaman batyr 18- g’asyrda o’tken, orta ju’z aqnai’man ry’ynan s’yqqan, jun’g’ar s’apqyns’ylyg’yna qarsy ku’reste el bastap erli̇k ko’rsetken ataqty batyrlardyn’ bi̇ri̇.
jaman batyrdyn’ erli̇k qi’myldary ( 1745-1755 ) — jyldardag’y jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ a’rqa’i’si̇ toptary jasag’an s’aby’ldarg’a qarsy ku’resterde ko’zge tu’sken. abylai’ men qabanbai’ batyr el batyrlaryn s’aqyryp ken’es o’tki̇zi̇p,ja’y’di̇ joyudyn’ jobasyn jasag’an. jaman batyr da bul ken’eske qatynasyp, jobada ko’rseti̇lgen jerlerge jasalg’an joryqtardyn’ ba’ri̇nde o’z erli̇gi̇n ko’rsetedi̇. qalba, s’org’a, qulystai’, as’yq, emi̇l jerleri̇n jay’dan azat eti̇p, halyqty azaptan qutqarady. osy sog’ystar ty’raly tari’h ky’a’geri̇ buqar jyray’dyn’ jyryna ko’ry’ge ko’ry’ge bolady ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .

bai’g’azy batyr
bai’g’azy batyr 18- g’asyrda o’tken orta ju’z batyrlarynyn’ bi̇ri̇. jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste han abylai’, er qabanbai’, buqar jyray’larg’a seni̇mdi̇ seri̇k bolg’an s’es’en adam.
1750- jyldarda jun’g’ar basqyns’ylarynyn’ bi̇r toby ba’i’ji̇gi̇t eli̇n s’ay’yp, mal- jandaryn tonap a’ketedi̇. abylai’, qabanbai’ batyrlar ataqty qolbaslar men batyrlardy ken’eske s’aqyryp, jay’dy alastay’dy jobalai’dy. bai’g’azy batyr da ken’eske qatysp joryqqa attanady. olar jay’dy o’ks’elei’ qy’yp, emi̇lden o’tki̇zi̇p, aqsy’dyn’ boi’yna qamai’dy. osy arada tama batyr bastag’an on alty batyr qaza tabady. kegi̇ asqyng’an qazaq jasaqtary jay’ beki̇ngen qopaly qamysqa o’rt qoi’yp, jay’dy typ- ti’pyl joq qylady. odan kei’i̇n <<>> talqanday’ s’ai’qasy bolady. bai’g’azy batyr o’z ja’sa’qta’ri̇men osy sog’ystardyn’ ba’ri̇ne qatynasyp u’lken erli̇k ko’rsetedi̇. bai’g’azy <<>>atty jasaqtardyn’ marys’yna ai’nalg’an o’len’ jasap s’yqqan ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .

  1. aq s’abdar 88. qaras’oqai’ 89. jalg’yzqaraq
    bul u’s’ batyr qabanbai’ batyrdyn’ a’teke jyryqtan kek aly’ sog’ysyna qatynasy’g’a ereks’e usynys eti̇p s’aqyrylg’an batyrlar ekendi̇gi̇ <<>>dastanynda sy’retteledi̇. onda:
    << balalar zan’yn’ qandai’, zaman qandai’,
    basynda batyr ty’yp bulantai’dai’.
    saq edi̇ qaray’ylg’a s’aldyrmas dep,
    u’i’si̇nnen aldyrypty aqs’abdardy-ai’>>؛
    << ji̇gi̇tter hai’ degende <<e>>dei’tu’g’i̇n,
    aqs’abdar qaray’ylg’a bar dei’tu’g’i̇n.
    boz bala ki’i̇m tastap, jen’i̇ltekten,
    qasqai’yp qarsy topqa sal dei’tu’g’i̇n…
    aqs’abdar qaray’ylg’a tura s’apty,
    qaray’yl tesi̇k tastan syg’alapty.
    qyrg’yzdyn’ o’z i̇s’i̇nen bu’li̇k s’yg’yp,
    byr tai’pa el sol arag’a keli̇p qapty>> dep jyrlang’an.
    al, jalg’yz qaraq bylai’ jyrlang’an:
    << mi̇ngeni̇ batyrlardyn’ qarala ayaq,
    s’abady sayag’yna qaramai’-aq.
    bas qosty sons’a batyr degennen son’,
    keli̇pti̇ teri̇sta’n’ba’li̇da’n jalg’yz qaraq>>.
    endi̇ qaras’oqai’ ty’raly:
    << qong’any ay’ylymnyn’ qara tog’ai’,
    bolsa da o’zge qi’yn, o’len’ on’ai’.
    bas qosty sons’a sons’a batyr degennen son’,
    keli̇pti̇ qaptag’ai’dan qara s’oqai’>> dep jyrlai’dy. osy jyrlang’an batyrlar qabanbai’ ba’ti̇rmen u’zen’gi̇les o’tken, maqsat- ti̇legi̇ bi̇r, el u’s’i̇n, jer u’s’i̇n jan u’s’i̇n jan ayamai’ ter to’kken batyrlar ekeni̇n an’g’ary’g’a bolady ( <<>>dastanynan) .
  2. ji’deba’i’ batyr 91. erna’za’r batyr
    bul eki̇ batyr da abylai’ han tusyndag’y ja’y’i̇ngerli̇k joryqtarg’a qatynasqan, eli̇- jeri̇ u’s’i̇n ter to’gi̇p, jun’g’ar ba’sqi̇ns’i̇la’ri̇men alysqan batyrlar ekeni̇ ma’li̇m. qazaqstan a’debi’etteri̇nde <<>> jo’ni̇nde dastannyn’ barlyg’y, onyn’ jun’g’arlyqtarg’a qarsy ku’reste erli̇k ko’rsetkeni̇ ai’tlady. erna’za’r batyr qaraqyps’aqtan s’yqqan, qabanbai’, ja’ni̇bek batyrlarg’a seri̇k sardarlardyn’ bi̇ri̇. ol jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy joryqtarg’a qatynasqan. bi̇r kezderi̇ erna’za’r batyr ja’ni̇bek batyrdan <<>> dep surag’anda ja’ni̇bek og’an: << .=»»>> degen ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .
  3. s’i̇ni̇bek batyr 93. esenbek batyr
    bul ekey’i̇ de 18- g’asyrda o’tken. ki̇s’i̇ ju’z, aq teke ry’ynan s’yqqan batyrlar. bular ki̇s’i̇ ju’z jeri̇ne basa ko’ktep ki̇rgen jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy azattyq ku’reste altai’ ba’ti̇rmen di̇ze qosa otyryp, a’bi̇lqa’i’r handy el qozg’ay’g’a a’rekettendi̇ri̇p ku’res jasag’an. jay’ jazasyn tartqan son’, <<>> ty’raly keli̇si̇mge kely’ge ma’jbu’r bolg’an. <<>> atty halyq dastanynda bul erlerdi̇n’ aty atalyp, erli̇gi̇ jyrg’a qosylg’an:
    << … altai’ men a’qta’mberdi̇, er esenbek,
    ataqty malai’sary, er s’i̇ni̇bek.
    bularda abylai’dyn’ batyrlary,
    a’i’gi̇li̇ el qorg’ag’an elden erek>>- deli̇ngen ( <<>> ki̇ta’bi̇ ja’ne derekterden) .
  4. malai’ batyr
    malai’ batyr 18- g’asyrda o’tken. uly ju’z, qystyq ry’ynan s’yqqan batyr. malai’ batyr abylai’ han tusynda ty’ ko’tery’s’i̇ tu’men basy bolg’an s’apyras’ty nay’ryzbai’ ba’ti̇rmen bi̇rli̇kte jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste dan’qy s’yqqan ( <<>> 8- tom, 228-beti̇nde bul batyrlar ty’raly bylai’ deli̇ngen: << …=»» 1750-1752-=»»>>) .
  5. a’qta’mberdi̇ batyr
    a’qta’mberdi̇ batyr 18- g’asyrda, abylai’ hannyn’ alaty’yn ko’tery’s’i̇, alg’an beti̇nen qai’tpag’an, jun’g’ar basqyns’ylaryn ayay’syz jazalag’an ataqty batyrlardyn’ bi̇ri̇. a’qta’mberdi̇ni̇n’ erli̇gi̇ ty’raly el ay’zynda ko’p an’yz- a’n’gi̇meler tarag’an. <<>> dastanynda:
    << …. altybai’, er espenbet, a’qta’mberdi̇,
    qolbastap batyr degen a’tpen keldi̇>> dep ereks’e atap o’tedi̇. <<>> jyrynda:
    << ….altai’ men a’qta’mberdi̇,eresenbek,
    ataqty malai’sary, er s’i̇ni̇bek.
    bularda abylai’dyn’ batyrlary,
    a’i’gi̇li̇ el qorg’ag’an elden erek>> dep jyrlang’an ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n)
  6. qasqary batyr
    qasqary batyr 18- g’asyrda o’tken, uly ju’z, s’apyras’ty ry’ynan s’yqqan. jun’g’ar s’apqyns’ylaryna qarsy azattyq ku’rste, abylai’dyn’ ty’ ustay’s’sy ja’ne tu’men basy bolg’an nay’ryzbai’ ba’ti̇rmen bi̇rli̇kte juryp, eli̇n- jeri̇n qorg’ay’ jolynda ter to’gi̇p ko’rsetken erli̇gi̇men el ay’zynda aty qalg’an. << …=»» 1750-=»» 1752-=»» .=»»>> ( <<>> 8- tom, 228-bet) dep, onyn’ aty atalyp o’tken.
  7. bayan batyr
    bayan batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z y’aq tai’pasynan s’yqqan ataqty batyr. ol ja’ni̇bek hannyn’ kezi̇ndegi̇ sayan batyrdan ty’g’an ayan batyrdyn’ urpag’y. qaradan s’yqsada jeti̇ atasynan a’i’gi̇li̇ batyr tuqymy bolg’andyqtan, el basyna ku’n ty’g’anda, osy bayan batyr atqa erte qonady. o’zi̇ni̇n’ asqan erli̇gi̇, halyq u’s’i̇n jan pi’da eterli̇k i̇steri̇ arqasynda ol ko’p kes’i̇kpei’ y’aq ry’larynyn’ ko’semi̇ne ai’nalg’an. o’z a’ke- s’es’esi̇ qalmaq s’aby’ylynyn’ bi̇r u’lken s’ai’qasynda qaza tapqan. o’zi̇men bi̇r ty’g’an i̇ni̇si̇ noyan, ki̇s’kenta’i’ kezi̇nen jay’g’a qarsy ku’res mas’yg’yna beri̇li̇p, joryqtarg’a qatysy’g’a talaptanyp kelgen. bayan batyr ko’p retki̇ ku’resterde u’lken erli̇k ko’rsetkendi̇kten, qolbasy bolyp, joryqtarda jen’i̇sten- jen’i̇ske qol jetki̇zi̇p otyrg’an. ol ki̇s’i̇ ju’zdi̇n’ abylqai’yr hany ju’n’g’a’rli̇qta’rmen bolg’an bi̇r retki̇ sog’ysta jen’i̇li̇ske us’yrap, s’egi̇ny’ aldynda turg’anda, u’s’ myn’ ja’sa’g’i̇men bi̇r bu’i’i̇rden as’ qasqyrdai’ ti’syp, jay’dy s’egi̇ny’ge ma’jbu’r etken. al i̇le boi’yndag’y ko’p retki̇ sog’ystarda jay’dy qynadai’ qyryp, ti̇ze batyrg’andyqtan onyn’ atyn esti̇se-aq, jay’ jan tappai’ qas’atyn bolg’an. osy ku’resterdi̇n’ bi̇ri̇nde bayan batyr eki̇ ju’zdei’ ja’sa’qpen jun’g’arlyqtarg’a ti’syp, olardyn’ qonys tepken ay’yldaryn ko’s’i̇ri̇p, jol boi’y bas batyryn o’lti̇ri̇p, ko’ptegen mal- jandaryn oljag’a alg’an. kei’i̇n abylai’dyn’ 1750- jyldardag’y uly joryqtarynyn’ bi̇ri̇nde qaza tapqan ( ٸ.esemberli’i̇n <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .<< er ju’rek batyr bayan qazag’a us’yrag’an s’aby’ylg’a arnalyp s’yg’arylg’an <<>>… degen ku’i’leri̇n qazaq my’zi̇ka’ntta’ri̇ osy ku’nge dei’i̇n tartady>>- dei’di̇ s’oqan y’ali’hanov.
  8. ag’atai’ batyr
    ag’atai’ batyr 18- g’asyrda o’tken, orta ju’z, arg’yn tai’pasynan s’yqqan ataqty batyr. ag’atai’ abylai’ hang’a i̇lesi̇p jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy ku’reste ko’rsetken erli̇kteri̇men ko’zge tu’sken. onyn’ batyrlyg’y jo’ni̇nde el i̇s’i̇nde tarag’an an’yz- a’n’gi̇meler ko’p bolg’an. son’g’y kezde ol s’ar pats’alyg’ynyn’ otarlay’ a’reketi̇ne qarsy ku’resken. onyn’ altai’, erti̇s alqabynda s’ar pats’anyn’ qa’ry’i̇men qary’lang’an ka’za’k s’apqyns’ylaryna qarsy atoi’ salg’an ku’resi̇ qazaq halqy qoldap- qy’attag’an. osy ku’resterdi̇n’ bi̇ri̇nde aqjol ba’ti̇rmen bi̇rge s’olg’yng’a s’yg’yp, qapyda tutqyng’a tusyp, bi̇r jaz jer asty zyndanyg’a jatqyzylyp azap tartady. kei’i̇n batyrdyn’ er tulg’asyna g’as’yq bolg’an my’jyq qyzynyn’ ko’megi̇men zyndannan s’yg’yp, o’zi̇n jazalag’an ka’za’kta’rda’n kek alyp, qazaq halqynyn’ ayaq asty bolmai’tyndyg’yn tanytqan ( tari’hi’ ma’teryal ja’ne <<>>dastanynan) .
  9. su’beba’i’ batyr
    su’beba’i’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, qa’ra’kerei’ ry’ynan s’yqqan. ol abylai’ han, qabanbai’ batyrlarynyn’ qalba, s’org’a, qara emi̇l, sary emi̇l, aqsy’, <<>> qatarly jerlerdi̇ jun’g’ar basqyns’ylarynan azat ety’ joryqtaryna qatynasyp, eresen erli̇k ko’rsetken. a’si̇rese, <<>> beki̇ni̇s eti̇p, man’yndag’y eldi̇ qynadai’ qyrg’an jun’g’arlyqtardy bul aradan alastay’ u’s’i̇n jasalg’an ken’eske qatynasyp, barmaq batyr ekey’i̇ ju’z ki̇si̇li̇k <<>> jasaqqa bass’ylyq eti̇p,ja’y’di̇n’ bi̇r bu’i’i̇ri̇nen s’aby’yldag’an kezde qarsy kelgen jay’yn ja’i’pa’p, zor jen’ske qol jetki̇zgen ( <<>>ki̇ta’bi̇na’n)

.
100. ko’tes’ batyr
ko’tes’ batyr 18- g’asyrda o’mi̇r su’rgen, orta ju’z, nai’mannan s’yqqan halyq batyry. ko’tes’ batyr abylai’ men qabanbai’ batyr ui’ymdastrg’an jun’g’ar basqyns’ylaryna qarsy joryqtarg’a ko’p ret qatynasyp erli̇k ko’rsetken.
jun’g’ar basqyns’ylary 1750- jyldary qai’talai’ bas ko’teri̇p, qazaq halqyn talan- tarajyg’a tu’si̇redi̇. olardyn’ bi̇r toby qalba men s’org’a, qulystai’, tarbag’atai’, aqsy’ o’n’i̇rleri̇n basyp alyp, ondag’y qazaq halqynyn’ jylqylaryn s’ay’yp, o’zderi̇n qyzyl qyrg’yn, sa’rsu’rgi̇nge salg’an. osy kezde abylai’ men qabanbai’ jer- jerdegi̇ batyrlary jay’g’a qarsy ku’res jasay’g’a s’aqyrg’an. ko’tes’ batyrda bul qi’mylg’a qatynasyp, jog’arg’y o’n’i̇rlerden jay’dy qy’alap, eli̇n azat ety’ joryqtaryna qatynasqan. <<>> ja’ne <<>> man’yndag’y qyan- keski̇ sog’ysta qopa qamysqa jasyryng’an jay’larynyn’ og’ynan qaza tapqan on alty batyrdyn’ qatarynda qaza bolg’an. halyq ony eske alyp, sol man’dag’y bi̇r sai’dy <<>>dep atag’an ( <<>> ki̇ta’bi̇na’n) .
qosyms’a ju’ktelgen sy’retteri̇:

كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=942

Podeli’tsya ssylkoi’:
Najmi’te, c’toby podeli’tsya na Twitter (Otkryvaetsya v novom okne)Najmi’te zdes, c’toby podeli’tsya kontentom na Facebook. (Otkryvaetsya v novom okne)Najmi’te, c’toby podeli’tsya v Google+ (Otkryvaetsya v novom okne)
Ponravi’los eto:
Pohojee
Kenesary hannyn’ kegi̇n qai’targ’an er Ta’neke
Aprel 8, 2018
V “Zan’ – zaman”
Kenesary hannyn’ kegi̇n qai’targ’an er Ta’neke
Noyabr 12, 2017
V “Zan’ – zaman”
Aqmola s’ai’qasyna 180 jyl
Oktyabr 12, 2018
V “Zan’ – zaman”
Edit