Тарихи-фольклорлық үлгілердегі Жошы хан тұлғасы

Пазылбек БИСЕНБАЕВ

  әл-Фараби атындағы

 ҚазҰУ-дің қазақ әдебиеті және

 әдебиет теориясы кафедрасының аға оқытушысы

Тарихи-фольклорлық үлгілердегі Жошы хан тұлғасы

Аңыздың проза үлгілеріндегі мәліметтерге қарағанда  Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөрте ертеректегі бір соғыста меркіттердің қолына тұтқынға түседі. Оны кейін Шыңғыс ханның өзі құтқарып алады. Сөйтсе Бөрте ханымның аяғы ауыр екен, ол елге қайтып келе жатқан жолда босанады. Баланы анасы қамырға орап, бауырына басады. Міне, жолда дүние есігін ашқан  сәби осылай Жошы ( оның қазақ тіліндегі мағынасы – қонақ) атанады. Әлемді ауызына қаратқан әміршінің көңіл түкпірінде қатқан мұз, жанын жегідей жеген күдік-күмән осы еді дейді. Ілияс Есенберлиннің де бұл тараптағы айтар пікірі аңыз мазмұнымен үндеседі. Жазушы  Шыңғыс хан таққа таласып, елден жырақта жүргенде әйелі Бөрте керей жігітімен көңілдес болып, Жошының содан туғанын, 1226 жылы Ұлы құрылтай шақырып, Жошыны хан сайламақ болғанда, моңғол жырауларының  хан алдында  «Жошыны қойма, ол сенің нәсілің емес» деп қарсылық білдіргенін айтады.. Бұл жайттар тарихи роман жанрына ден қойған қаламгердің ертеден  келе жатқан тарихи-фольклорлық үлгілердің сюжеттерімен жақсы таныс болғанын көрсетсе керек.

      Әке мен баланың арасын суыта түскендей бір оқиға Сырдария мен Амударияның арасында орын алыпты дейді аңыз. Шыңғыс ханның қоңырат Дай ноянның қызы Бөртеден туған ұлдарының үлкені Жошы екені мәлім. Моңғолдардың әдет-ғұрпы бойынша кәмелетке толған ер жігіт қалыңдығын нағашы жұртынан таңдауға тиіс көрінеді. Осы дәстүрді берік ұстанған Жошы төрт әйелінің үшеуін қоңырат руынан алады. «Көшпенділерде» одан тараған ұрпақтың да нағашы жұртынан жар таңдағаны айтылады. Сөйтіп, Жошының үрім-бұтағы қоңырат руына күйеу  боп қала береді.. Енді ілгеріде қозғалған мәселеге тоқталайық. Сол екі өзеннің арасында көшіп-қонып жүрген тайпалардың ішінде қоңырат тайпасы да болды. Жошы нағашы жұртын шауып, қанға бөктіргісі келмейді. Оның құдыреті жетіп тұрса да, Үргеніш шаһарын алты ай қоршап, келісімге келуін үгіттеуі сол екен. Жошының сылбыр қимылы, әрине, Шыңғыс ханға ұнамайды. Әке мен бала арасындағы келіспеушілік осылай жалғаса береді.

 

ХІІ- ХІІІ ғасырларда өмір сүрген Иран тарихшысы  Жүзжанидың айтуына қарағанда,  Жошы өте қайратты, батыл, мақсатына жетпей  қоймайтын өжет адам болған. Одан әкесі де қауіп қылған. Жошының  Дешті Қыпшақта қалып, әкесінің әміріне мойынсұнбауы оның жергілікті түркі  тайпаларын біріктіріп, орталыққа бағынбайтын мемлекет құрмақ ниетін білдіреді. Осы жағдай әке мен бала арасын мүлде шиеленістіріп жібереді.  Кейбір мәліметтерге қарағанда, Жошының анық жауға айналар  кейпін байқаған Шыңғыс оны өлтіруге құпия түрде тапсырма береді.  А. Сейдімбеков пен В. Бартольд та осы нұсқаны мақұлдайды. Тарихи фольклорлық үлгілерде де Жошы әкесінің тапсырмасын уақытында орындамай тартыншақтай береді. Сарыарқа мен Сырдарияның арасындағы жазық далада аң аулап, құс салып сауық құрып жүреді.  Әкесі Жошыны шақыртқанда бір-екі рет сылтау айтып, бармай қалады. Ашу қысқан Шыңғыс хан Жошыны сыртынан жазаға кеседі. Сонымен не керек, Жошы аңда жүріп қарулы жасақтың құрсауына тап болады. Қасындағы әскері түгел қырғын тауып, жалғыз өзі айқасады. Жошының бір қолын шауып түсіріп, артынша омыртқасын қайырып өлтіреді.  Ә. Марғұлан Жошы бейітін қазып, мүрдесін  қарағанда, оның бір қолы жоқ болғанын айтады.

« Ақсақ құлан» аңызында құлан үйірі таптап кеткен Жошыны іздеп шыққан серіктері оның шынашағын ғана тауып, жерлейді. Хан баласына лайық күмбез тұрғызады. Егер аңыз желісіне ден қойған болсақ, Шыңғыс ханның ұлы жыршы естірткенге дейін-ақ баласының қазасынан хабардар болғанын байқау қиын емес. Ал ол болса, Жошының өлімінен хабарсыз адамның кейпіне көшіп, «кімде-кім Жошының өлімін естіртер болса, көмейіне қорғасын құям» деп сес көрсетеді. Жалпы, тарихи аңыздың бейнелейтін әлемі – саяси тарихтың оқиғалары деп есептеген жөн.

Бұл аңызды ХІІІ ғасырда өмір сүрген Ибн-Әл-Асир атты араб саяхатшысы жазып қалдырыпты. XV ғасырдағы «Түркі шежіресіне» аңыз желісі сол қалпы көшіріліпті. Бір қызығы, ауызша тарап, ауызша жеткен «Ақсақ құлан» аңызының ол  мәтіндерден айтарлықтай айырмасы жоқ екендігі байқалады.

Аңызға тірек болған оқиғаның көпшілік қауым үшін тосындығы мен мәнділігі айтушыға да, тыңдаушыға да терең әсер еткен. Біздің білуімізше, естіртудің ертедегі қазақ өміріндегі екі жолы болған. Біріншісінде, қазаны естірту үшін хабаршы адам атқа қонып,  өлген-тірілгеніне қарамай, ердің екі жағына  теңселе құлап, « Ой, бауырымдап!» дауыс салып, есіктің алдына дейін шауып келеді. Екіншісінде, ру, ауыл ақсақалдары жиналып келіп, қаралы хабарды суыртпақтап, тұспалдап отырып айтып жеткізеді. Ал аңызда соның  бірі де жоқ.  Ашулы хан баласының қазасын естіртуге тыйым салады. Сондықтан  Кетбұға жырау Жошының қазасын « Ақсақ құлан» оқиғасын өзек еткен күй арқылы хабарлауға мәжбүр  болады.

Рас, ауызша тараған дүниелердің нұсқалары болмай тұрмайды. Ондай нұсқалар «Ақсақ құлан» аңызында да бар. Олардың бірінде Жошының әкесі Алаша хан болса, енді бірінде Жәнібек, Темір болып өзгеріске түскені байқалады. Ертеректе орын алған оқиғалардың кейін өмір сүрген тарихи тұлғаларға таңылуы – жалпы фольклорға тән заңдылық екен мәлім. Кейде тарихи дәлдікті «бұзудың» өзі – тарихты білмегендіктің белгісі емес, оны белгілі дүниетанымға бейімдеп, суреттеудің нышаны. Тағы бір айта кететін нәрсе, «Ақсақ құлан» күй аңызы саналғанымен, оның өң бойынан тарихи-мекендік аңыздарға, ғұрыптық жырларға, тіпті шешендік сөздердің формасына жақын белгілерді байқауға болады.

Аңыздың тарихи шындыққа негізделгенін ондағы жер-су атауларынан да байқауға болады. «Ақсақ құланның» 1896 жылы «Дала уәлаяты» газетінде жарияланған нұсқасының соңғы мағыналық бөлігінде Жошының Домбауыл деген құлы:  «Ханның кегі үшін құланның бірі қалғанша қырармын» деп ант ішеді. Домбауыл «Қабанқұлақ», « Әңкей»  деген жүйрік аттарының бірін мініп, бірін жетекке алып, құлан жатқан аралға жөнеледі. Құландар Домбауылды көрген мезеттен бетпақ даладан Шуға қарай қашады. Домбауыл қуып жетіп қыра береді. Құланның бесеуі  ғана Шудан аман өтеді. Сол бес құлан өткен жерді «Бес құлан», одан Қабанқұлақ зорығып өлген жерді «Қабанқұлақ» қояды. Екінші аты Әңкей өлген жер « Әңкей» деп аталады. Енді бір нұсқада Тарбағатай тауынан Іле өзеніне дейін құлан өте алмайтындай терең ор қазылғаны айтылады.

Ұлытау маңында Жошы ханның мазары бар. Хан мазарының жанында осы Домбауыл кесенесі орын тепкен. Шоқан Уәлиханов Тарбағатайдан Іле өзеніне дейін қазылған құлан өтпес орнының ізі барын айтады. Сондай-ақ ШУ бойындағы Бесқұлан, Қабанқұлақ, Әңкей деген жер аттары қолмен қойылғандай дәл берілген. Мұнда жаңсақ айтылған ештеңе жоқ. Тіпті аңызда Құланөтпес, Терісқаққан өзендерінің аумағы да қамтылған.

Әбілғазының « Түрік шежіресінде» Жошы ханның Хорезм шаһы Сұлтан Мұхаммедпен соғысы, Сығанақ, Жентке жасаған жорығы туралы баяндалады. Олар да Жошының қолбасылық қабілеті, амал-айласы, батырлық болмысы көрініс тапқан. Бірақ бұл оқиғалар шежіре ауқымында ғана баяндалады. Ол деректер негізінде дүниеге келген эпикалық туындылар жоқ.  Қайта Жошының туысына, қазасына қатысты аңыздар үлесі басымырақ екеніне көз жеткізгендей боламыз. Бастысы, Жошы есімін мәшһүр еткен нәрсе – Шыңғыстан тууы ғана емес, ұрпақтары жайында да аңыз, әпсана, жырлардың мол таралуы. Солардың бәрінде Шыңғыстан, Жошыдан тарайтын ұрпақтың шежіресі айтылады. Қысқасы, Алтын орда төңірегін өзек еткен оқиғалар мен қазақ хандары туралы тарихи- фольклорлық үлгілер сонау Шыңғыс пен Жошыдан бастау алады.