Қазақтың ( абылай заманындағы) жүз батыры

Түрі: Ел-арна газеті (қытай қазақтары йнтернет газеті)

Жолданған уақыты: 17:02 – 2015/07/27

 

Қазақтың ( абылай заманындағы) жүз батыры

 

Қосымша қайнары:http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=942
Тоте жазу нұсқасы:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=942

توتە جازۋ نۇسقاسى:http://www.elarna.com/oku.php?tur=11&id=942

Мақала жолдаушы: Kazibeki 

 

 

Қазақтың ( абылай заманындағы) жүз батыры 

қазақтың жүз батыры 

1.ер абылай
2.ер қабанбай
3.бөгенбәй батыр
4.еспенбет батыр
5.ер жасбай
6.олжабай батыр
7.шақшақ жәнібек батыр
8.барақ батыр
9.шапырашты наурызбай батыр
10.боранбай батыр
11.малайсары батыр
12.гәуқәр батыр
13.алтыбай батыр
14.әділбек батыр
15.айтбай батыр
16.алтай батыр
17.аралбай батыр
18.сіргелі қара тілеуке
19.қарақалпақ қүләшбек
20.тікеден естербек
21.қасқарау ұлы молдабай
22.таңсыққожа
23.серкебәй
24.жібекбәй
25.шөйбекбәй
26.мамыт
27.айнақұл батыр
28.шынқожа батыр
29.шағалақ батыр
30.дәулетбәй батыр
31.өтеген батыр
32.рәйімбек батыр
33.жәнібек батыр
34.есенкелді батыр
35.берді қожа батыр
36.сырым батыр
37.қәзібек біи
38.қәзібек батыр
39.қарасай батыр
40.қараш батыр
41.қәстек батыр
42.қошқар батыр
43.өрәзімбет батыр
44.әнет баба
45.байқозы батыр
46бақай батыр
47.шақшақ бөгенбәй батыр
48.бөлтірік батыр
49.дәулеткереи
50.едіге біи
51.елшібек батыр
52.есет есенқүлөв
53.есет батыр
54.жантай батыр
55.жолбарс абдолла ұлы
56.жолбарс қәрәбек ұлы
57.көтібәр
58.жанқожа батыр
59.тұрсынбай батыр
60.сұраншы батыр
61.саурық батыр
62.ыспатай батыр
63.сары біи
64.хәнкелді батыр
65.уали хан
66.базарбай батыр
67.ер сағындық
68.ер ағыбай
69.әйшібек батыр
70.қыяқ батыр
71.тұяқ батыр
72.сарыбай батыр
73.бексөлтән батыр
74.күшік батыр
75.бармақ батыр
76.тама батыр
77.тентек батыр
78.қасабай батыр
79.қасай батыр
80.баймұрат батыр
81.ақбантай батыр
82.шүрек батыр
83.орақбай батыр
84.шөңкеи батыр
85.жаман батыр
86.байғазы батыр
87.ақ шабдар
88.қара шоқай
89.жалғыз қарақ
90.жіидебәй батыр
91.ернәзәр батыр
92.шінібек батыр
93.есенбек батыр
94.малай батыр
95.әқтәмберді батыр
96.қасқары батыр
97.баян батыр
98.ағатай батыр
99.сүбебәй батыр
100. көтеш батыр
17- ғасырдың соңы мен 18-ғасырдың алғашқы ширегінде, жұңғар феөдәл әқсүйектері жетпіс мың жасағын жеті он мыңдыққа бөліп, жеті жақтан қазақ халқына қаратқан шапқыншылық соғысын жүргізді. ешқәндәй дайындығы болмаған қазақ халқы ауыр апатқа, қатты қырғыншылыққа тап болды. халық осы бір қазасы көп қаралы күндерін<<>> деп атады.
ел азабы- ердің жүгін ауырлатты, ел намысы- ер намысын лауылдатты. елім деп еңіреп, жерім деп күңіреніп, әр ұлыс, әр тайпадан шыққан халық батырлары жауға қарсы ала-құла ту көтеріп, бір үлкен тудың- қазақ туының астына жинала түсті. қанды кек іштерін өртеп, ұлттық ар-намыс сүйектерін кемірген халық батырлары тұс-тұстан аттанып,1728- жылы бұлантының бойында, 1729-1730- жылдары балқаш көлінің оңы және қаратал маңында, т,б. жерлерде <<>> күлін көкке ұшырды. қазақ халқының жойылмайтын жойқын күш екендігін әйгіледі. осындай жеңісті шайқастарда ұйымдастырушы ұйтқы, айлалы- әқілгөй, алған бетінен қайтпайтын ер жүрек ерлер сан мыңдап ортаға шықты. солардың ішінде қәрәкереи қабанбай, қанжығалы бөгенбәй,шәпрәшті наурызбай, арғын олжабай,албан рәйімбек, бәсентиін малайсары, сары кереи жәнібек, сіргелі елшібек, адайлық есет, есқөжә қарасай, <<>> аблай сяқты көптеген батырлардың ерлік істері дастан болып жырланды, аңыз болып таралды, өлең-жыр боп аруақталды.бұндай ерлер, бұндай қаһармандар- ұлыт рухының симовлы. халық оларды мәңгі қәдірлеиді, ардақтайды!
әйгілі ғалым шоқан уалиханов аблай хан туралы өз зерттемесінде:<<>> деген еді. бұл -өте дұрыс айтылған ғылыми тұжырым. абылай қазақ батырларының тиіптік тұлғасы. ол хандық орынына өзінің ересен зор ерлік- батырлық қимілдәрімен ғана жеткен. << -=”” …=”” .=””>>.
абылайдың басқан жолы – барлық қазақ батырларының басқан жолы сіпетті. абылай заманы- қазақтың ерлік заманы. қазақтың ерлік заманы- ел намысын, өз отанын, ұлыт арын қорғаған қаһармандардың сан мыңдап ортаға шыққан заманы, қазақ батырларының қан төгіп, сансыз құрбандар беріп, қазақ халқын дүниеге танытқан заманы.
қазақ халқын <<>>дан құтқарған ерлерді елдің білгісі, ұғынғысы келеді. әйтседе олардың аты-жоны, іс-әрекетін кеиде ол кітәптән, кеиде бұл кітәптән бірлеп-екілеп ұшыратсада, олардың көпшілігін бір жерден, бір кітәптән бір ретте танысу орайына ие бола алмай келген еді. сондықтан зерттеушілер мен оқырмандардың осындай көкеи тесті қәжетін назарға алып, <<>> нда және басқа тарихи- әдеби кітәптәрдә таныстырылған бір топ қазақ батырларын, олардың қысқаша тәржімәхәлі мен мәлім іс-әрекетін бір жерге жинақтап, таныстыруды жөн көрдік. төмендегілер әне сол қазақ батырлары.

1. ер абылай
 ер абылай ( әбілмәнсүр-1710-1781 ) . << абылайдың атасының аты да абылай, кезінде түркістән қаласын билеп тұрған. жәуінгеррлік ерлік даңқы шығып <<>> деген қаһарлы атақ алады. оның баласы уәли әкесінің даңқына ие бола алмайды. көршілес ел билеушілерінің бірі түркістәнді алып, уәлиді өлтіреді. құлдарының біреуінің адалдығы арқасында ғана уәлидің он үш жасар ұлы әбілмәнсүр ажалдан аман қалады... ол жақсылық руынан шыққан бір бай қазаққа барып қізімет қылады. сол кездегі аласапыран жағдай абылайдың ерлігін, тапқырлығын, ақылдылығын барынша айқын көрсетуіне мүмкіншілік береді... бастапқы кезде қатардағы жәуінгер болып, барлық шабуылдарға қатынасып жүріп, абылай ерекше батырлық және айлашылдық көрсетеді.пәйдәлі кеңестері мен стрәтегяліқ айлалары оны даншпан деп атандырады... әбілмәмбет өлгеннен кеиін халық абылайды бір ауыздан хан етіп сайлайды... басқа қазақ хандарының бірде-бірі нақ абылайдай шексіз билік құрып көрген емес... қазақ ішінде абылайдың даңқы аса зор. абылай заманы оларда қазақтың ерлік заманы болып саналады. абылайдың жорықтары, оның батырларының ерліктері, батырлық әңгімелердің жеңісі болып табылады.>> ( шоқан уалиханов>> дан)
 << абылай ханның өз аты әбілмәнсүр. ол қазақтың әйгілі ханы жәңгірдің бесінші ұрпағы. <<>>жылдарында жетім қалып, жаяу қаңғырып, үйсін төле бидың қолына келеді. аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, сам-сам киімі мен сабалақ шәшінә қарап төле би оны <<>> атандырып түйесін бақтырады.... осы мезгілде қазақтың әбілмәмбет ханы үш жүзге жар салып, оларды жұңғар февөдәлдәрінің шапқыншылығына қарсы жалпы аттанысқа келтіреді. осы кезде сабалақ төле биге келіп, соғысқа баруға рұхсат сүрәйді.төле би <<>> деиді. сонда ол <<>> деиді. төле би оның соғысқа баруына рұхсат береді. қазақ әскерлері мен жұңғар әскерлері шеп тартып қан майданда соғысады. сабалақ <<>> ұран салып жекпе-жекке шығып, жұңғардың батыры шарыштың басын алады. қолбасшысынан айырылған жұңғар жасақтары дүрбелеңге тұсып қашады. қазақ әскерлері қуалай соғып жеңіске жетеді... әбілмәмбет хан шатыр тігіп, әбілмәнсүрді қасына отырғызып: <<>> деп сұрайды. әбілмәнсүр <<>> деиді. сонда

әбілмәмбет хан: <<>> деп құшақтап сұйып, халқына айтыпты: <<>> деп, үш жүзден тоқсан жақсыны ертіп барып, жәнібек ( шақшақ жәнібек) деген кісіден бата алып, әбілмәнсүрді ( абылайды) үлкен хан қойыпты… жирма беске келгенде хан тағына отырады. мұны бұқар жырау былай баяндайды: << .=””>>…<<>>… қазақ тариыхшысы шәкерімнің айтуынша, абылай қазақтың үш жұзын билеитін ұлы ханы болған…бұқар жырау қалқаман ұлының абылай ханға айтқан<<>> деген сөзі осыны дәлелдеиді… << -=”” .=”” …=””>>… абылай хан 1781- жылы жетпіс жасында қайтыс болды. сүйегі қазақ хандығының астанасы түркістән қаласында жерленді. қазақ ақын жыраулары абылайдың өмірін, ерлігін дастан етіп жырлады, қазақ халқы абылайдың атын ұран етіп шақыратын болды ( ниғімет мңжани:<<>>)

1. ер қабанбай
   қабанбай батырдың қай жылы туып, қай жылы өлгені туралы нақтылы дерек жоқ. мынадай мөлшерлер айтуға болады: 1781- жылы абылай хан қайтыс болғанда, бұқар жырау жүз жаста екен. қабанбай қайтыс боларда <<>> делінген. олай болғанда, қабанбай абылайдан он екі жыл бұрын яғыни 1769- жылы қайтыс болған болады. қабанбай қубас әтпен серттескенде<<>> деиді. 1769- жылы жетпіс сегіз жасқа келген болса, 1691- жылы туған болады, сонда 1723- жылы ол кісінің ресіми ұранға айналған кезі отыз екі жас шамасында уақыты. бұл мөлшер шындыққа біршәмә жанасады. үйткені, <<>> романындағы дерекке қарағанда, 1750- жылдарда абылай шірік көл бойына үш жұздың барлық игілерін жинаған. тарқан жәнібекпен бірге абылайға қосылғандар алпысты алқымдаған әйгілі батыр қабанбай және әйелі әйгілі гәуһәр батыр, қанжығалы бөгенбәй батыр… т,б. бар делінген. бұл жәйіт жоғарыдағы мөлшердің дұрыстығын сыпаттайды ( <<>>57-,58- беттер)
   << қабанбай- 18- ғасырдағы қазақ батыры, жұңғар шапқыншылығына қарсы күресті ұйымдастырушылардың және қазақ жасақтары қолбасшыларының бірі. қабанбай найман тайпасының қәрәкереи руынан шыққан, қазақтың ауыз-екі әңгімелерінде оны <<>> деп те атайды. ол найманның қәрәкереи руының биы болған. қабанбай орта жүзде ғана емес, кіші жүздегі уақиғаларға да араласып отырған. қабанбайдың көптеген ерлік істері абылайдың жұңғарларға қарсы жорықтарына байланысты болып отырады>> ( << .=””>> 6-том, 202-бет) .
   қабанбай батыр бүкіл қазақ жастарының бас сардары, әйгілі батыры болған. оның ересен ерліктері туралы аңыз- әңгімелер, жыр- дастандар біршәмә мол. <<>> дастаны соның бірі.<< шығарушысы белгісіз, ел аузынан жазылып алынған؛ қабанбай абылай хан тұсында қазақ халқының жұңғар шапқыншыларына қарсы күресіне қолбасшы болып, үлкен ерлік көрсеткен айбынды батыр. 18- ғасырда туған өлең-жыр, аңыз-әңгіме, қиса-дастандардың бір бөлімі ер қабанбай есіміне байланысты болып келеді. бұл шығармалардың бірінде, қабанбай жауға қарсы жекпе-жек көрсеткен ерлігі, алғаш батыр аталғандығы суреттелсе, енді бірінде қәбәнбәймен өштескен жауларының оның ағасы темірден қалай кек алмақ болғаны баяндалады. үшінші бір дастанда ғашық жарынан қапыда айырылған қабанбайдың өкініші мен арманы суреттеледі. ал <<>> дастанында қабанбайдың батыр туысы дәулетбәйғә жорықта алып жүретін ақ туын тапсырып жатып <<>> деп айтқан өсиеті баяндалады. тағы бір аңызда халық батыры қабанбайдың тірі кезіндегі ерлік істері мадақталып, өлген соң оның сүйегі сәрібел деген жерге зор қүрметпен қойылғаны айтлады>> ( <<қ.с.е>> 4- том, 164-бет)
   бұқар жыраудың қабанбай қайтыс боларда келіп айтқан толғауы да, қабанбайдың ерлік өмірін толық әйгілеиді:<< :=”” .=”” -=”” …=””>> ( <<қабанбай>> 56-57- беттер)
   көптеген батырлар жырында да қабанбайдың ерлік істері айтылады. <<>> қисасында:

<< бір ер бар қәрәкереи елден шыққан,
бөгеннің бірге жұрып сөзін ұққан,
қабанбай деген батыр оның аты,
соғысып қас жауларын жерге тыққан.>> – деиді.
<<>> қисасында:
<< найманның ту басшысы,
бәйжігіт- ер қабанбай,
беті қайтпас қабандай.
талай бұзған қамалды,
қабанбайдың тұсында
жүгендеусіз жылқысы,
қосақта қой саналмай….
айласы мен әдісі,
адам ойлап таппастай.
алты малта ас етіп,
белін шешіп жатпасты-ай.
айбарын оның сұрасаң,
сырт дұшпаны батпастай.
беріктігін сұрарсаң,
елін жауға сатпастай.
қабанбай елге жар салды аттанбаққа қалмаққа,
өксікті кеткен қалмақтан аталы кекті алмаққа.
қара кереи, матайдан өңшең саңылақ жиылды.
қаншырдай қатып тұлпарлар ерлер тастай тұйылды>>-деиді (<<>>, 60-61-беттер) .
қабанбай батырдың ерлік өмірін соңғы кездері оның төртінші ұрпағы сүлеимен ( 1896- жылдары болыс болып көктүмә сиезіне төбе басы болған) жырлаған. сүлеименнің мәтерялдәрін маусымбай жырау мен кәрібәй ақындар алып, ел ішіне кең таратқан. маусымбай жырау қартайғанда қолындағы жиған- терген мәтерялін дөрбілжіндік садықанға берген. садықанның қолындағы барлық тарихи мұраларға оның ақын ұлы беисенғәли ие болып, реттеп баспа орындары арқылы басылымға ие еткен (1988-жылы) . беисәнғәлидің <<>> атты жинақ кітәпқә енгізген <<>>,<<>>, <<>>, <<>>, <<>>, <<>> деген тақырыптағы тарихи деректерге толған мәтерялі табылмайтын тамаша құнды мәтерял. <<>> деген жырда ерқәбәнбәй мынадай беинеленген:
<< туыпты ерқәбәнбәй құжақұлдан,
шын атын қәбекеңнің ерәсіл дер.
үлкендер аңыз қылып кеңескенде,
сипатын қәбекеңнің мынадай дер:
адамнан тумысында өзгеше қып,
жаратқан қүдіретпен пәруәрдигер.
бар екен маңдайында қойын тобық,
мұны жұрт батырлықтың белгісі дер>>.
<< маңдайы кере қарыс жалпақ екен,
танауы дөңес келген талпақ екен,
бүркіттеи тоят алған тұғырдағы,
шығыңқы төс сүйегі шалқақ екен.
дөңгелек төбесіне маржан түйген,
кигені қос шәшәқті қалпақ екен.
жан екен биік қабақ қою қасты,
көнек пе дегендеисің көрсең басты.
өмірін өзі туған еліне арнап,
дүшпәнмен қан майданда сан айқасты.
ішінен қалың топтың танылатын,
ақырса арыстандай дауысы ашты.
кешегі хәзірет әлі қаһармандай,
дұшпанның зәресі ұшып, құты қашты.
қазақтың елін бастап, ерін ертіп,
қорғады ел мен жерді, мал мен басты…>> (<<қабанбай>>248-250-253-беттер)

<<>>,<<>> зор жеңіспен аяқтаған соң, абылай хан батырлар мен билердің кеңесін шақырып, атақ беру жиналысын өткізеді. сонда абылай: арқауылды жамсатқан алыбым,жау шебіне атой салып шапқан дара бозым- қабанбай мұнан кеиін хан ұраны болсын, жасақтар жауға шапқанда <<>> шабатын болсын,- деиді. кеңестегілер мақұл көреді. сонда бұқар жырау былай деиді:<< -=”” .=””>> ( <<>> 227-228-беттер)

3   бөгенбәй батыр
<< бөгенбәй (1690-1775 ) . абылай заманындағы атақты қолбасы, батыр. ол кездегі қазақ жәуінгерлерінің үлкен ағасы, сондықтан оны халық аңыздарында ардақтап<<>> деп кеткен. шыққан ортасы- ереимен тауы мен сілеті өзенінің арасын қоныстайтын арғын ішіндегі қанжығалы руы. бөгенбәй батыр сыр бойында туып, торғай өзеннің бойында қайтыс болған. ол жерді қазыр <<>> деиді, бұрынғы аты <<>>. сүйегі түркістән қаласындағы әхімет яссауидың күмбезіне жерленген. бөгенбәй батырдың ұлы атасы- әлдекүн, өз әкесі- ақша, анасы- бояу. тұраналы, түрімбет деген екі баласы болған. тұраналыдан бапаң би, одан саққұлақ би. бөгенбәй батырды халықтың ерекше ардақтап ғасырлар бойы жырлап келуі- оның ерлік, әскер басылық істеріне байланысты. 18- ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқын торлаған көп жаудан елді қорғауда бөгенбәй батыр үлкен ерлік көрсетті. ол олжабай, қабанбай, малайсары, т,б. бәтірләрмен тізе қосып, халық тәуелсіздігі үшін талай шайқастарға кірді.өнің даңқы, әсіресе, құбақалмақ ( жұңғарлық) пен соғысқанда ерекше дәуірледі. 1725-1727- жылдары қазақ жұртының астанасы- түркістән қаласын қорғауда қайрат көрсеткен әбіләймен бірге қазақ жасақтарын соғысқа бастады, сүйтіп, түркістән мен сәурәннән жұңғарларды қуып шығып, жұңғар ала тауына асыра бөксереді. 1756- 1758- жылдары манчиң әскерлеріне соққы беріп, оларды үрімжіден асыра қуады. бөгенбәй батырдың соңғы үлкен жорығының бірі 1750- жылдары әякөз бойында болған. жұңғарлар бөгенбәй батыр бастаған қазақ қолына төтеп бере алмай, қатты соққыға ұшырап жеңіледі. осы арада бөгенбәй батыр жұңғарлардан ақ үйлі аманат алып, бұдан былай жауласпауға аныттасып татулыққа келді. татулықтың белгісі ретінде қалмақтың қолбасылары астыларындағы аяулы тұлпарларын сойып, олардың бастарын қазақ қолбасыларына тартты. бөгенбәй батыр ақыл-ой иесі де болған кісі. ол елшілік қізіметін атқарып, 1761- жылы абылайдың әділ деген баласына еріп, бітім туралы жүңгөғә барып қайтқан>> (<<>> 2- том, 435-бет)
бөгенбәй батырдың ерлігі жөнінде аңыз- әңгімелер, жыр-дастандар молынан тараған. соның бірі <<>> жыры, 4500 жол келеді. жырда бөгенбәйдің жұңғар шапқыншыларына қарсы қолына қару алып, елді ұйымдастырған, ең алғаш атой салып аға шыққан батырлардың бірі екені, әкесі маянбайдың ақ туын көтеріп, елін-жерін қорғау жолында аянбай тер төккені жырланады. сөнімен бірген қартайған кезінде ақ туын ағасынан асырап алған ұлы сарыбай батырға тапсырғаны, сарыбайдың қанжығалы елін бүлдіріп 7000 үйді көшіріп кеткен азғын қәсқәбәймен жасаған күресі және жеті ағайын туісімен сырға сапар шеккені, жылқы алып қайтқан жолдарындағы сансыз сайыстарының мән-жәйі жырланады.
бөгенбәй батырдың ерлік іс-әрекеттері басқада батырлар жырында қосып жыр етіледі.<<>> жырында:
<< алтыбай, ер еспенбет, әқтәмберді,
қол бастап батыр деген әтпен келді.
тағы да қанжығалы ер бөгенбәй,
ақ туімен арғын ата жақтан келді>>делінеді.<<>> жырында:
<< қан құсты қайғылы боп ер қабанбай,
жауымнан қаламба деп кек ала алмай.
намысын қәбекемнің әперемін- деп,
келіпті қанжығалы ер бөгенбәй>>.- деп жырланады (<<қабанбай>> қисасынан) .

4. еспенбет батыр
еспенбет батырдың (туілғән,өлген жылы белгісіз) . атасы ер қосайдың бәулуімен өскен еспенбет, жастайынан қолына қару алып күресте шынығады. жұңғар шапқыншылығына қарсы күресте қабанбай батыр мен әқтәмберді батыр бастаған топқа қатысып, жауға қарсы сан реткі сайыстарға түседі. бір реткі жекпе-жек сайысында, қазақтың жетіде, сегіз батырын аттан домалатқан жұңғар нөянімен сайысып, айлалы жаудың ішек-қарынын ақтарып басын кесіп, өз шебіне келгенде, қалың жасақ оған шексіз алғыс айтады.
еспенбет<<>> кезінде атына оқ тиып орға тұсып кеткен ақпантай батырды атқалы тұрған қалмақ ноянын алыстан атып жығып, батыр туысын құтқарып алады. оның бұл ерлігін жыраулар былай жырлайды:
<< ат деді батыр адаққа,
көрсет деп қайрат таласта.
нысанаға алып қалмақты,
адақ та шықты қабаққа.
( мұндағы <<>>- еспенбеттің даңықты аты) .
жоқ еді мерген бұл тұста,
адақтан озған қазақта.
қалмақ таяп қалғанда,
жебесін ілді садаққа.
келген екен жақындап,
ақпантай түскен тарапқа.
батыр екен сауытты,
оқ даруы қауыпты.
қайласы мол жырын дер,
лажын еппен тауыпты.
әлдімен атын ұшырып,
жаяу жерге тұсырып.
аунап аттан түскенде,
сауытын кетті сыпырып.
сауытын тартты етектеп,
қарымым қәйтсем жетет деп.
қолтықтың тартты астынан,
осы тұстан өтет деп.
оқ даритын орынын,
бұрыннан алған есептеп.
көздеген жерден оқ тиды,
өлтірер жерден доп тиды.
жан жерінен өтіпті,
шыңғырған дауысы естілді.
ақпантай батыр зарланып, шыға алмай жұр қарманып,
аты оққа ұшқан соң,
тұсыпты әлгі жарға анық.
торт мүшесі сау екен.
сақтаған екен алла анық.
тастады орға арқанды,
қасына тұсты дәл барып,
ажалдан аман құтылды,
өмірі қайта жалғанып>>.
( <<>>, 223-224- беттер)
бұл шайқаста жұңғар нояны доржы өзін –өзі өлтіріп, жеңіліс табады, мыңнан астам жасағы қолға түседі. бұларды <<>> дегізіп, тас құшақтатып, аныт ішкізіп, еліне қоя береді. қолда қалған бір сұлу қызға ер таңдауға ерік берді. қыз бір тілек айтады:<<>>. абылай<<>> деиді ( кеиін <<>>атанған) . бірәқ дәмелі батырлар мақұлдап, оқ атсада бірде-бірі тигізе алмапты. қыз екінші тілегін қойып: көл жағасындағы төбеге шықсам, бірін-бірі арқалап жүгіріп, қай бұрын келгенге жар болсам – деиді. қырық жігіттің сегізі қатар жетіп үлгіргендіктен бұған кесім етуге болмайды. қыз үшінші тілегін де жұмбақ айтады. жас батырлардан ешкімде бұл жұмбақты шеше алмапты, осы кезде қарауылдан жаңа келген еспенбет мән-жәйді ұққан соң, жаулық жалауды әтумен жұмбақты шешуге қатынасатын болады. еспенбет садағын тартып қалғанда, жаза айылдың оғы орамалды қыран ілген қаздай жалып еткізіп ұшырып тұсырыпты. екіншіде де ол қыз жұмбағын шешіп, хан аблайдан тартып барлық сардарларды қайран қалдырып алғысқа бөленеді. сонда боранаби би : << еспенбет мергендікте екі рет ағалады.бырыншы, қысылтаяңда ақпантайды құтқарды؛ екінші, оқ жетпеске ілінген қыздың орамалын сонша биіктен атып тұсырып ағалап алға шықты. үшінші, қыздың жұмбағын да шешіп, қыздың өзін мойындатты әрі қыз туралы<<>> деп дұрыс шешім жасады.сұйтып өшпес еңбек көрсетіп арттағыға үлгі боларлық із қалтырды. біздің қазақ озғанға өрелі орын береді. сондықтан бұл жігіте <<>> деп атақ берелік. жастарымыз адақша алға ұмтылатын,адақша үздік табымдылық көрсететін болсын. тапқырлығы өзінікі, даңқы қазақ хәлқінікі емес пе?!>> дегенде бұл қауым қол соғып қосылыпты. сөнімен еспенбет адақ деген даңықты атаққа ие болыпты. ( <<>>241-бет) .
еспенбеттің ерліктері туралы<<>> деген жыр шығарылып, қалың қауымға таралған.

5. ер жасбай
ер жасбай ( туылған, өлген жылы белгісіз) . орта жүз арғын бәсентин руынан шыққан батыр. ол өзінің батыр, мерген және <<>> екендігімен ел көзіне түскен. жұңғар шапқыншылығы тұсында ол өз елін бастап, таулы өңір, шатқалды ормандарда жауға қарсы атой салып,жауына өлтіре соққы береді. оның ерліктеріне елі сүйінеді.шітірмәндәғі күресте жасыбай ерлікпен қаза табады. оның қазасын естіген досы олжабай батыр, қайғысын қайратқа айналдырып, жауға деген қаһарлы кекпен жау жасағына тұйықсыз тисып, қатты қырғынға ұшыратады да, таулы өңірдегі елінің еңсесін көтереді. жасыбайдың ерлігін қәдірлеп бір көлді<<>>, бір асуды <<>>деп атайтын болады. жасыбайдың ерлігі жөнінде <<>>атты дастан шығарылып, ел ішінде тарайды (мәтерялдән) .

6. олжабай батыр
олжабай төлебәй ұлы 18-ғасырда өмір сүрген орта жүз батыры. сүйіндік руынан, айдабол бидың немересі. олжабай жәйіндә нақтылы тарихи деректер сақталмаған. <<>> атты халық жырында қазақ халқының жұңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресіне белсене қатысушы, халық қамқоршысы ретінде беинеленеді. бөгенбәй, қабанбай, наурызбай, малай, малайсары бәтірәрмен жақын болып, көптеген ұрыстарда өләрмен қоян- қолтық қимыл жасаған. олжабай абылайдың ту ұстаушы батырларының бірі ( <<>> деген лақап атқа ие болған) , оның көптеген жорықтарына ( жұңғарға қатысты) қатысты. абылай жұңғарлардың қолына тұтқынға түскенде оны құтқаруда елеулі еңбек етті. абылай оны <<>> ( атқан оқ олжабайға тимеген соң, абылай <<>>деп ат қояды) деп те атаған. халық жырында олжабай беинесі тым асыра суреттеледі. шын мәнінде ол абылай ханның өз билігін нығайту жолындағы күресіне елеулі рол атқарған (<<қ.с.е>>8- том, 466- бет) .

7. шақшақ жәнібек батыр
шақшақ жәнібек батыр ( туылған жылы?…-1751 ) . арғынның шақшақ руынан шыққан, ел ішінде беделі зор би және молда. хан ордасында тархан ( жоғары қолбасы) болған. жұңғар шапқыншыларына қарсы күресті ұйымдастырушы атақты батырлардың бірі. оны қошқар ұлы жәнібек деп те атайды.
кереи жәнібек батырдың әкесі бердәулет әйелі босанған кезде жорықтан келе жатқан шақшақ жәнібекті аруақтап үйіне шақырып келіп, ақсарбасын атап сойып,баласына ат қойып беруді талап етеді. балпанақтай балаға меиірі түскен ол:
<< кереи деген елің көп,
ел айналар шешен бол.
жағаласар жауың көп,
жауға шапсаң есер бол.
ел ішінде дауың көп,
жұрт алдында көсем бол.
жабылған жауды жапырып,
шайқасқанда есен бол.
жекеге шықсаң желденіп,
жауыңның басын кесер бол.>> деп ықылас- батасын береді де, бесігін көтеріп көріп: <<>> деиді.кеиін жәнібек батыр, айбынды шешен, әқілгөй көсем болып, атақ-даңқы үш жүзге тарайды.
шақшақ жәнібек ел атасы, аузы дуалы болғандықтан оны қара да, хан да қүрметтеп, ықыласын алуды әдет еткен. абылай ( әбілмәнсүр) өз ерлігімен елге танылып, әбілмәмбет хан оны өз орынына хандыққа қоярда тоқсан жақсыны жәнібекке жіберіп, оның ықылас-батасын алған:
<< сабалақ содан абылай аталыпты,
жасы үлкен жәнібектен бата алыпты.
аңыз боп ат- атағы елден- елге,
ерлігі бүкіл елге таралыпты>>.
<< кеңгірбәй, боранбай би ел үлгісі,
із басты, бұқар жырау сөз үлгісі.
дүғәгөй шақшақ жәнібек тағы да бар,
жан досы абылайдың молла кісі>>- деп жыр етіледі <<>> дастанында.
шақшақ жәнібек көптеген күрестерде ел бастаған көсем де болады. 1750- жылдары ол абылай хәнмен бірлікте шірік көл бойына үш жұздың біліктілерін жинап кеңес құрып, жұңғар шапқыншыларын аластаудың жобасын жасасқан. << …=””>> ( <<>>1984- жыл 5- саны. ғалым с. нұржақянов мақаласы) .
<< -=”” 1742-=”” .=”” …=”” 1762-=””>> ( <<қ.с.е>>4- том, 350-бет) .

1. барақ батыр
   кіші жүз шекті руынан шыққан <<>> деп аталған барақ батыр ( туылған жылы?…-1751 ) , абылай хан тұсында жұңғар шапқыншыларына қарсы ту көтеруші, ел бастаушы атақты батырлардың бірі болған. бұл туралы тарихшы ғалым ы. есемберлиін өзінің тарихи деректерге толы <<>>атты кітәбіндә барақтың жасақтар бастығы бөлғәндіғін,серен доржы бастаған жұңғар шапқыншыларының қазақ халқын тұтқындап айдап әкетіп баражатқан белгілі қосынына тұтқиыл шабуыл жасап, қалмақтың көп ноянын сол майданда өлтіріп, әскерлерін тоз-тоз қылып жеңіліске ұшыратқанын, тұтқындалған қазақ халқын сол майданда құтқарғанын жанды фәктілермен баян етеді.
   барақ батыр мұндай жорықтарға көп рет қатынасқан. ол 1748-1750- жылдардағы жұңғар әқсүйектері тах таласқа түсіп, іштеи ыдырап топтарға бөлінген соң, әрқәйсі топ өз күшін нығайту мәқсәтімен қазақ даласына қарай кең көлемді шабуыл қозғап, қазақтың көптеген жерін, ел- жұртын басып алады. осы кезде абылай хан, қабанбай батырлар қазақ батырларын кеңеске шақырып, жұңғар шапқыншыларына қарсы жаза жорығын қалай жүргізуді кеңеседі. барақ батырда осы кеңеске қатысып, жоспар бойынша жүргізілген жорықтарда жасақ басы болып, ерлік көрсетеді. <<>>мынадай делінген: << …=”” .=””>>деп атап өткен.әйтқәндәй сол жолы қалбадан шорғаға деиінгі, құлыстай,тарбағатай өңіріндегі жерді қайтарып алып, қол бастаған жау нояны балдынзаны тірідеи қолға түсіреді. балдынзаның қарындасын қарын мен нарын олжаға түскен соң, барынды барақ батыр некесіне алады. мұндағы қян- кескі шайқастарда тама бастаған он алты батыр қаза табады. олардың кегі үшін қалың тал мен қамысқа от қойып, оған тығылған жауды түгел қырып салады. осы жөніндегі бір жырда:
   сол жерде жаман батыр, барақ келді,
   қасына түгел ертіп талапты ерді.
   талқандап мөйіншиден қалмақтарды,
   өлігін ел көзіне санап берді>> деп жырланған.
   <<>> талқандау шайқасына да қатысқан барақ қашқан жаудың алдын тосуға шығып ( мыңдай жәсәқпен) хан доржының қосынын жермен жексен етеді. қосыннан айырылған хан доржы қүсәліқпен өзін- өзі өлтіріп тынады. барақтың жасақтары жеңіске жетеді ( <<>> 224-,225-беттер) .
   кеиін қабанбай ұйыстырған әтеке жырықтан кек алу жорығына да қатынасады. бұл <<>> дастанында жырланған. және <<>>өлеңінде:
   << барақ мінген қанат кер,
   мінер баптап талапты ер,
   ері менен аты егіз,
   сипатына қарап көр>> деп мадақталған. <<>>деген жырда <<>> делінген ( сол кітәптә)

<< барақ- кіші жүздің шекті руынан шыққан солтандардың бірі. әбілхәйірдің саясатына қарсы топтың басшысы. барақ әбілхәйірдің россяға бағынуына қарсы тұрды… 1748- жылы юлде орыс елшісі м. тевкелев абылхайыр ханға жолығып, барлық талас мәселелер жөнінде келісімге келді. ханға жақтас билер мен сұлтандар <<>>туралы қаулы алды. бірәқ ханға қарсы топтың күресі онан сайын күшеие түседі. хюа ханы қайыптан бараққа силық алып келе жатқан елшілерді әбілхәйір адамдарының жолай тонап алуы барақ сұлтан мен хан арасындағы қарулы жаңжалға әкеп соқтырады. осы жаңжал үстінде барақ әбіхәйірді өлтіреді. ол өлген соң 1748- жылы кіші жүзде екі хандық құрылды. шекті руынан батыр сұлтан, байұлы руларына әбілхәйірдің мүрәгер баласы нұралы хан болып сайланады. кіші жүздің оңтұстың шығыстағы қоныстары батыр сұлтанның билігіне, сөлтүстік батыстағы қоныстары нұралы хандығына қарады. нұралы бараққа қарсы күресіп, кек алуды ойласада, оны іске асыра алмады. әбілхәйірді өлтірген барақтың ісін қараған билер соты оны ақтап жіберді. бұдан кеиін барақ жұңғар февдәлдәрін паналады>> (<<>>2-том, 162- бет.

9. шапырашты науырызбай батыр
<< 1781=”” 1706-=”” .=”” …=”” 1729-=”” 1750-1752-=””>> ( <<>> 8- том, 228-бет) . осы дерекке қарағанда, шапырашты науырызбайдың өз кезінде қабанбай, бөгенбәй бәтірләрмен үзеңгілес өмір өткізіп, елін-жерін қорғау, ұлтын гүлдендіру жолында өзінің бүкіл өмірін арнаған атақты батыр екендігі хақ.

10 .боранбай батыр
боранбай батырдың туылған, өлген жылы белгісіз. найман, бәйжігіт байыс руынан шыққан, бүкіл найманға билік жүргізген би әрі жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте ел бәстәп,ерлік көрсеткен батыр. сондықтан байыстың бес руы жауға қарсы күресте <<>> ұрандайтын болған. абылай хан оның елге жасаған көсемдігіне және күрескер ерлігіне қарап, өзінің хан ордасына әқілші,кеңесші етіп, билердің қатарынан орын берген.
боранбай ел қамқоршысы болған. жұңғар шапқыншыларына қарсы күресті ұйымдастырушылардың бірі болған қабанбай батырға мінетін ат қәжет болғанда, ел өткенгі қамбардың қарақасқасы, қобыландының тайбурылы, ертәрғіннің тарланы секілді аттарды еске алып, дәл сондай ат тауып мінгізуді ойластырады. сонда боранбай би үш жүзге бәйліғімен аты шыққан бұланбайға хат жазып, аттың келбет- сынын айқын айтып ат сұратады. бұланбай туыстары, жілқішіләрімен ақылдасып, арда еміп жүрген қубас атты лайық табады. сонан қабанбай батырды ертіп, боранбай би бұланбай ауылына келіп қубас атты көзбен жақтырып алып кетеді. <<>>бұл жәйіттердің барлығы жырланады:<< … кім ұқпас наймандағы боранбайды, <<>> ұрандайды….>>. << .=”” …=””>>.
боранбай жұңғар шапқыншыларына қарсы көптеген күрестерге қатынасқан. мысалға бірін айтсақ, <<>> кезінде боранбай абылай мен қабанбайлар шақырған кеңеске қатынасып, соғысты жобалауға өзіндік үлес қосқан. жоспар бойынша <<>> жасақтан бес топ іріктелген ( екі жұз кісіден) жасақ ұйымдастырылады. бөкең ақбантай батырдың тобына ақылшы болып қатынасып, <<>> бекінген жаудың бір жақ бүйіріне тисып, жаудың тоз-тозын шығарады. соңғы кездері қабанбай батырдың әтеке жырықтан кек алу жорығына да қатысқандығы <<>> дастанында жырланған. сол <<>> алғаннан кеиінгі батырларға атақ беру жиналысында боранбай би еспенбет батырдың ерекше көрсеткен ерліктері мен тапқырлықтарына баға беріп, оған <<>> деген ардақты атақты беруді ұсыныс еткен. оның ұсынысын кеңес қауымы толық қолдаған ( <<>>кітәбінән) .

1. малайсары батыр
   малайсары батырдың туылған, өлген жылы мәлімсіз. арғын бәсентиін руынан шыққан атақты батыр. ол жұңғар шапқыншыларының қазақ халқын <<>>күйге түсіргеніне қатты кектеніп, жасақ ұйымдастырып, қабанбай, бөгенбәй бәтірләрмен бірлікте жауға қарсы күрес шептерін ашып, қимылдар жасаған. күрес барысында қарындасы гәуһәрді да күреске баулыған. кеиінгі кездері ол шеп бұзып, жаудың ішкі ахуалдарын иелеп, жауды жеңуге көптеген қолайлылықтар тудырған. өзін тұтқындаған жауды жәйрәтіп, үлкен ерлік көрсеткен. сөнімен гәуһәр атақты қолбасы қабанбай бәтірмен тұрмыстанып, күрестерде әрі жәуінгер серік әрі ақылшы болған.
   малайсарының ерліктері ел ішінде аңыз болып тараған. <<>> жазған құрбанғали халиди былай деиді: << -=”” …=””>>. тариыхшы ғалым іляс есенберлиін <<>> кітәбіндә: << 1750-=”” .=”” …=””>> деп атап өткен. <<>> деген дастанда:
   << сайыста қажымаған серіктері,
   ұрқына мұра болған ер істері.
   жұңғардың шапқыншылық лаңында,
   шайқасы азяға өрістеді.
   болғаны оған серік қазаққа анық,
   қосай,тама, ершүрек, малайсары…>> деп жырланған- (<<>> кітәбіндә) . <<>>8-том,228- бетінде << наурызбай қүтбәнбет ұлының ерлік қимылдарын атап өткен, сонда басқа бәтірләрмен қосып, малайсарыны да атап өткен: << …=”” 1750-1752-=””>> делінген.<< -=”” .=”” 18-=””>> ( <<>> 7- том, 416- бет)

12.гәуһәр батыр
гәуһәр батыр арғын бәсентиін руынан шыққан, малайсары батырдың қарындасы. ол жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте ағасы мәләйсәрімен бірлікте атқа мынып, жасақтар ара хабар-ошар жеткізу, жау жағдайын шолу, хауыпты жағдайларды игеріп, жау шебін талқандау сяқты көптеген міндеттерді өтеп, өзінің ақылды да айлалы екендігін әйгілеген.
жұңғардың хұн тәйжісі суан рабдан түркістән қаласын қоршап, көпке деиін ала алмай, әуре сарсаңға түсіп жатқанда, суан рабданның қызы бас болған үлкен қосын оған көмек бермекші болып қимыл жасайды. сонда гәуһәр батыр жау шебін бұзып шығып, оған көмектескелі келе жатқан қосынның ішкі ахуалын ұғып, қабанбай батыр, малайсарыларға хабарлайды. қабанбай батырлар икемді орайды игеріп орайды игеріп, жауға қатал соққы береді. осындай күрделі күресте гәуһәр да тұтқындалып, ол өзін тұтқындаған басшыны ( ноянды) райынан қайтарып, қаруын қалың қалмаққа қарсы қарататын етеді. сонан кеиін бөгенбәй батыр мен боян батырдың қосынына жау жағдайын жеткізіп, олардың жауды күйрете соққылап, жеңіске жетуіне мүмкіндік тудырады.осындай қян- кескі күрестер барысында ерлігімен танылған гәуһәр батыр кеиін қабанбай бәтірмен тұрмыстанып, оған ақылшы, серік болады. ел ішінде <<>>дастаны жарыққа шығып, кең таралады (<<>> кітәбі, 92-,108- бет және <<>>4- том, 164-бет) .

13. алтыбай батыр
алтыбай батырдың туылған, өлген жылы белгісіз.18- ғасырда өмір сүрген, тарақты руынан шыққан атақты батыр. ол өз өмірін жұңғар шапқыншыларына қарсы күреспен өткізген.
атақты тариыхшы құрбанғали халиди<<>> атты кітәбіндә, абылай хан дәуірінде батыр және әскер басы болып өткен қабанбай, еспенбет, әқтәмберді қатарлы бәтірләрмен бірге алтыбай батырды да атап өткен: <<>> деп көрсеткен.
<<>> кітәбіндә, алтыбайдың <<>> талқандау шайқасында бір топқа жасақ бастығы болғанын және бұл жолғы соғыста ересен ерлік көрсетіп, абылай хан жағынан <<>> қатарынан орын алғандығы дәріптеледі.
<<>>ның 1-томы 299- бетінде елі үшін ересен ерліктер көрсеткен алтыбай батырға халқының ескерткіш ретінде басына күмбез тұрғызғандығын, <<>>осы атақты батырдың <<>>барлғын атап өткен.

14. әділбек батыр
әділбек батырдың туылған, өлген жылы белгісіз. абылай хан заманында жұңғар шапқыншыларына қарсы күрестерде ел бастаған би әрі батыр болған. әділбектің әкесі соқыр абыз деген кісі де қәрәкереиден шыққан білгір- шешендердің бірі болып, ел ішіне<<>>қәлтірғән адам екен. әке тәлімін алған әділбек те жас кезінен шешен, өткір болып ел көзіне түскен, кеиін би болып, елін бастап, жауға қарсы күрестерді ұйымдастырған.
тарихи деректерде әділбектің хан абылай ашқан бір жиындағы ер жүрек, кескін, ділмәр- шешендігі былай дәріптелген: хан абылай қартайып, өз орынына қалмақ қатынынан туған қасым төрені хан сайламақ болып, үш жұздың білікті адамдарын жиынға шақырады. жиынға қәрәкереидің біліктілері жәйірәқ келеді, олар өз сөздерін айтып, маңындағыларды баураңқырап кеткен бір кезде, тәкәппәр қасым төре <<>> деп кекетеді, сонда әділбек би жұлып алғандай:
<< менің атым әділбек,
сөйлер сөзім әлі көп.
жан- жағыңа қарашы,
хан- бір адам, қара- көп.
хан сайласақ қасым-ау,
орта жұздың ішінде
сендеи, сендеи бала көп.
атаң абылай шақырды,
хан сайла деп қасымды.
уа, сайламаймын қасымды.
болмай жатып басынды.
хан болып елді ұстай ма,
осындай долы, ашулы!?
кірсіз көктегі ай,
мынсыз тек бір құдай.
әкең сенің сарт еді,
шешең қалмақ құралай.
екеуінен жаралған,
бойыңа лас таралған,
инауат жоқ, ұят жоқ,
сенсің нағыз сұмырай>> деп өткір тілімен орып тастағанда, қасым ашуға басып садағын ала ұшыпты. бірәқ оны айтбай батыр тосып тастайды. айтбай да қасымды айыптап, оны хан сайламайтындығын білдіреді. сонда абылай хан әділбектен <<>> деп сұрай қалады. әділбек тағы да именбестен:
<< уа, абылай, хан ием,
хан соқыр болса, халқы қор болады.
қара соқыр болса, ақылы мол болады.
инауатты кісіден хан сайлайық,
көпке тиып пайдасы, әділеті зор болады.
тәкәппәр, кежір адамнан
хан сайласақ, тақсыр –ау,
қаһарын шәшіп халыққа,
айдағардай сор болады.
қарауыл қойсақ тырнадан,
бастан қиқу кетер ме?
түсінбеске айтқан зар,
құлағынан өтер ме?!
қолқалама қасымды,
сынбасын сағы бекерге.
көп сөйлетіп қәйтесің,
осы айтқаным жетер-де!>>депті. сөнімен қасым сайланбай, үлкен ұлы уәли хан сайланыпты ( қазақстан<<>>журналының 1983-жыл 12-санында

15 . айтбай батыр
айтбай 18- ғасырда өмір сүрген, абылай хан тұсында жасақ басы және батыр болған, оның көп өмірі жұңғар басқыншыларына қарсы күреспен өткен. айтбайдың әкесі тәйкелтір атақты шешен-би болып өткен, әкесінің тәғілімімен нәрленген айтбай да ұрт тілді шешен, қиып түсер алмас секілді болып елге танылған.
абылай хан қартайып, ел біліктілерін шақырып жиын ашып, қасым төрені ( өз ұлы) хан сайламақ болады. жиынға жәй келген әйгілі соқыр абыздың баласы әділбек биды қасым жазғыра берген соң, әділбек оны өткір тілімен орып тастағанда, қасым сәдәқпен оны атпақ болады. сонда айтбай қасымды тосып:
<< уа, қасым, не қыласың соқырға,
соқыр білмеи сөйлеп отырма?
тылды қалай бумақпыз,
осындай жиын- топырда?!
нағашың қалмақ болғанда,
әкең сенің сарт еді,
ойбай, бәлем, құтырма?!>> деиді. қасым оның айтқанын жақтырмай <<>> деп кекетеді. сонда айтбай батыр:
руым ақжол болғанда,
тәйкелтірдің баласы-
атым айтбай батырмын؛
өз бетіммен келгем жоқ,
атаң абылай шақырды,
<<>>,
сайлауға келіп жатырмын.
ел қорғаны батырға,
келмеи жатып ақырдың.
қамал бұзып қанша рет,
қалмаққа тізе батырдым.
бізден кегін алғың келді ме,
нағашың қалмақ- кәпірдің- деиді.
сөзге шыдай алмаған қасым айтбайға қылыш суірәді.ел оны тоқтатады. абылай тағына отырып айтбайдан <<>> деп сұрайды. айтбай абылайдың көптеген ерліктерін айта келіп, соңында:
<< бақтты туған адамның,
артықша болар талабы.
сайламаймын хандыққа
қасым деген балаңды.
хан бөлғәнмен айырмас,
жақсы менен жаманды.
шешіп төре бере алмас,
халал менен харамды.
сен сүйіп қатын қілғәнмен,
арғы заты оның арам-ды>> деген жауабын айтады. абылай көп пікіріне ауып қасымды емес, үлкен ұлы уәлиді хан сайлаған екен (қазақстан<<>>журналының 1983-жыл 12-санында) .

16 . алтай батыр
18- ғасырда өмір сүрген, кіші жұз, ақ кете руынан шыққан, жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте елін бастап ерлік көрсеткен атақты батыр. ол кіші жұз жеріне баса көктеп кірген ата жәуімен айқасуда әбілқәйір ханды қорғап және қолдап, өктеи кірген жауды көп рет тойтарып, оларға өз күштерінің басым екендігін танытқан. жау тұмсығы тасқа тие берген соң, қәзәқтәрмен келісімге келіп <<>> шартын жасасқан. осы қимылдарда алтай батыр ( әрі би) төтенше маңызды рол атқарған.
<<>> дастанында әблмәмбеттің хандық орынын абылайға бергендігі, абылай ханға қазақтың көп батырлары ергендігі жырланады. соның ішінде:
<<…. алтай мен әқтәмберді, ер есенбек,
атақты малайсары, ершінбек.
бұларда абылайдың батырлары,
әйгілі елін қорғаған елден ерек>> деп жырланған.
<< -=”” 18-=”” .=”” 1742-=”” …=”” 1747-=”” 1748-=””>> ( <<>>1- том, 295-бет) .

17аралбай батыр
18- ғасырда өткен ұлы жүз батырларының бірі. ол жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте көп рет ерлік көрсеткен, елін қорғап, ел ішінде көптеген аңыз қалтырған адамның бірі. ал, <<>>1-томының 436- бетінде оның өмірі жөнінде былай делінген:<< аралбай- ұлы жұздың батыры, 1733- жылы қодар, төле, сатай, хәнкелді, бөлек сяқты билермен батырлардың атынан петрбөрікке жіберілген елшіліктің құрамында болды. ол ұлы жұз билеушілерінің << …=”” .=””>> деген пікірін патшаға жеткізеді. орыс имперәтөрі анна юановна 1734- жылы 10-иүнде ұлы жұз билері мен батырларына жолдаған грәмөтәсіндә олардың россяға қосылуына қарсы еместігін білдіреді. аралбай сол жылы грәмөтәні алып еліне келді. бірәқ сол кездегі сыртқы саяси жағдайға байланысты ұлы жұз қазақтарының россяға қосылуына мүмкіндік болмады>>.

бұқар жырлаған он батыр
18. сіргелі қара тілеуке

19. қарақалпақ қүләшбек

20. тікеден естербек

21. қасқарау ұлы молдабай

22. таңсыққожа

23. серкебәй 24. жібекбәй

25. шөйбекбәй

26. мамыт

27. айнақұл бәти

жүзден аса жас жасап, абылай заманның куәгері, абылай жорықтарының ақылшысы- жырауы болып өткен қалқаман ұлы бұқар жыраудың көз алдынан өткен тарихи уақиғалар, тарихи адамдар туралы айшықты із қалтырып, ел ішіне ұмтылмас жырлар таратып кеткені жұртқа аян. бұқар жыраудың осындай атақты жырларының бірі<<>> деген жыры болып, мұнда абылай хан өзі бас болып, ұймдастырған жұңғар шапқыншыларының хұн тәйжісі халдан ханның шебін бұзып, ордасын күйрету сынды жеті күндік қанды шайқастың мән- жәйі жырланған. соғыста ел бастап ерлік көрсеткен батырлардың есімі бір- бірлеп аталған. жырға қараңыз:
<< ғәлдәнменен ұрысып,
жеті күндеи жұрысып,
сондағы жолдас адамдар:
қара кереи қабанбай,
қанжығалы бөгенбәй,
кереиде батыр жәнібек,
сіргелі- қара тілеуке,
қарақалпақ қүләшбек,
тікеден шыққан естербек,
шапырашты наурызбай,
қүдәменді жібекбәй,
серкәбәй мен шөркебәй,
таңсықожа мамыт бар,
қасқара ұлы молдабай,
қатардан жақсы қалдырмай,
айнақұл бәті ішінде,
өңкеи батыр жиылып,
абылай салды жарлықты,
халдан ханды қашырып,
шеп салған жерін бұздырып,
ұрысты қатты қыздырып؛
қасымқанның шешесін,
хан абылай алған-ды,
жәбірлеген қалмаққа,
тырнағын қатты батырды,
бұзылып қалмақ кеткен соң,
өңкеи батыр жиыл деп.
хан абылай шақырды.
быр төбеге жиылды,
құм төбедеи үйілді.
бөліске олжа тұссын деп,
хан абылай бұйырды…
басыңа біткен күніңіз,
құтты болсын ұлыңыз,
хан абылай атандың,
дүниеден шықпай мініңіз,
алтын тахтың үстінде.
үш жұздың басын құрадың,
жетім менен жесірге,
еш бір жаман қылмадың,
әділдікпен жұрдыңыз.
әдепті іске кірдіңіз.
арманым барма, хан ием,
мәртебелі төбеге,
жауыңды алып жәйләдің,
жеті күн кіріп ұрысқа.
өлімге басты байладың,
айтар сөзім осы дүр.
ақылың бар хан едің,
мұның тұбын ойлағын>> ( <<қазақ>> 213-,214- бет)
демек тарих куәгері бұқар жырау сол бір жеті күндік шайқастағы абылайға жолдас болған батырларды бір- бірлеп атап өтеді. бұл соғыста ғалдан ханның қашып кеткені, ордасы ойран етіліп, мал- мүлкі олжаға алынғаны, қасымқанға шеше болған адамды осы жолғы соғыста олжаға алған- ғалдан ханның қызы екені- баян етіледі. мұнда біз <<>> деп қабанбай, бөгенбәй, жәнібек, наурызбай батырлардан басқа он батырды айтып отырмыз. бұқар жырау өз жырына неше он мыңдаған жасақтар ішіндегі ханға жолдас, елге бас болып, ерекше ерлік көрсеткен батырларды кіргізіп отырғаны айтпасақта түсінікті. сондықтан бұл <<>> абылай тұсындағы халық батырлары деп атау өз жүйесін тапқандық болуы хақ. ( он батырдың аты бір жырда жырланғандықтан, онын он бөлек жазбай, бір жерде көрсеттік) .‎

28. шыңқожа батыр
18- ғасырда өткен, абылай хан, қабанбай бәтірләрмен бірлікте жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте ел бастап ерлік көрсеткен батырлардың бірі.
<<>> дастанында, қабанбай батыр ауырып қалғанда, көңіл сұрай келген бұқар жыраудың қабанбай батырға ерекше күйінгені, туыстық ренжісуден алысқа көшіп кеткен қабанбайдың інісі дәулетбәйғә кісі жіберіп, күндіз-тұн демеи ат шауып алдырып келудің қәжеттігі жырланады. сонда бұқар жырау осы шыңқожа батырды атап былай деиді: << .=”” …=””>> деиді. жыраудың айтқанындай олар күндіз-тұн демеи ат шаптырып барып, дәулетбәйді үйімен көшіріп қайтады. олардың келгенін естігенде қабанбай батыр есінен танып барып, соңынан оңалады.
<<>> журналының 1984- жылдық 5- санында ғалым с. нұржақянов қазақтың ұлыт азаттық күрестеріндегі батырлардың ролына тоқталғанда осы шыңқожа батырды да ерекше атап көрсетеді. << .=”” -=””>> деиді. мұнда да шыңқожа батыр қабанбай, бөгенбәй секілді атақты бәтірләрмен тең қойылған.
<< 18-=”” .=””>> ( <<>>12- том, 335-бет) .

29. шағалақ батыр
18- ғасырда ( ер қабанбай тұсында) қабанбай батырға серік болып өткен батырлардың бірі. шағалақтың әті<<ер>> дастанында аталады: << .=””>> деиді.
дастандағы баяндаулардан қарағанда, шағалақ өте қырағы шолушы, сенімді сезгір обыразында суреттеледі. << .=””>> ( әтеке жырықтың сүйегін алғалы келген қыз айтылып отыр) , << .=”” …=””>> деи келіп, қәбәкең оған: << ..=””>> деп нәсихәт айтады. ал, қабанбай батыр ауырып, бұқар жырау көңіл сұрап келгенде, ащы суға көшіп кеткен дәулетбәйді шақыруға осы шағалақты жұмсайды… кеиінгі кезде әтеке жырықтың ұлы садыр қол бастап, қабанбайдан кек алмақ болады. жау жағдайын шолып, қарауылда жүрген шағалақ бұл ахуалды мәлімдеп келеді. осы кезде қәбәкең:
шағалақ- ау, шағалақ,
неғіп жұрсың жағалап?
аузы-басың жыбырлап,
қатындарша күбірлеп….>> деп, бір кәдік болғанын сезіп, оны ұққысы келеді. сонда шағалақ:
<< жүгіріп шықтым белеңге…
қысылмасам хан батыр,
еңіреп сізге келем бе?!
әтеке ұлы- садыр қолбасы,
мың кісімен қаранор,
келіп түсті өзенге.
састым ғой аға, састым ғой,
қабанбайдың көзі тірісінде,
елін шабам дегенде>> деп жауап айтады. кеиін қабанбай батыр кек алуға қарсы аттанады. жырда қабанбай батырдың шағалаққа деген сенімі былай жырланады:
<< еи, шағалақ,шағалақ,
ертіп едім жасыңнан.
жүзкісіге бағалап,
қубас атты алып кел,
торт аяғын тағалап.
шағалақ сонда қубасты
қәбәкеңе алып келеді….>>.
жырда шағалақтың қәбәкеңе жақын туыс екені, оны жас кезінен қасына ертіп баулығаны, ерлік іс-әрекетіне қарап<<>> мен мұндалап тұр.

1. дәулетбәй батыр
   абылай, қабанбай тұсындағы жұңғар шапқыншыларына қарсы жорықтарда ерлік көрсеткен, қабанбайдың бәуліуімен пысып- жетіскен ( қәбәкеңнің жақын туысы) батырлардың бірі. дәулетбәйдің аты<<>> дастанында және <<>> кітәбіндә, <<қ.с.е>>ндә әтәлумен бірге, оның жорықтағы қимылдары мен өміріне қатысты кеи уақиғалары суреттеледі.
   <<>> деп атайды дастанда. оның қимылы туралы тағы да:
   << … әтеке, осы келген жалғыз қара,
   кес-кестеп ат ойнатып, тұр бұлғақтап.
   әлдімен оған шқты ер дәулетбәй,
   қырғызды қайтпаймын деп жерге аунатпай.
   нәйзәмен әтекені ілемін деп,
   жығылды аттан ауып ер қаумақтай>>- деиді. кеиін қабанбай батыр әтекені аттан ұшырып, жер қаптырған соң, әтекенің қызы үлкен ақ тәйләқпен әкесінің сүйегін алуға келеді. бірәқ ақ тайлақ олжаға алынады. дәулетбәй осы ақ тайлаққа таласып әғәсімен ренжісіп, сары бел- ащы суға көшіп кетеді. бірәз уақыт өткен соң қабанбай батыр қатты ауырады. бұқар жырау келіп көңіл сұрайды. дәулетбәйді көшіріп келуге шыңқожа мен шағалақты жібертеді. осы кезде қабанбай көңіл айтып тебіренеді:
   <<… дәулетбәйді сегізде,
   серуенге ертіп барып ем,
   тоғыз жасар күнінде,
   қоңырат деген бір елден,
   айттырып беріп алып ем.
   кекілік деген кезеңнен,
   аяңдап жүріп асқанда,
   аяғын дік-дік басқанда,
   қырық әйелдің ішінен,
   ізін артық көріп ем.
   …. сол келінге сәлем- де>> деиді. дәулетбәй көшіп келгенде, қабанбай батыр естіп талықсып кетеді. соңынан оңалып, оған өсиетін айтады. арада кек алу үшін қол бастап келген әтекенің ұлы садырға қарсы жорық болады. қабанбай батыр оны да жамсатып аттан домалатады. осыдан кеиін өз ауыруы күшеиіп қайтыс болады. қайтыс болар алдында ол дәулетбәйғә: << -=””>> деп өсиет айтады ( <<>> дастанынан)
   ал, << …=””>>дастанында қабанбайдың батыр туысы дәулетбәйғә жорықта алып жүретін ақ туын тапсырып жатып: <<>> деп өсиет айтқаны баяндалады.- деиді ( <<қ.с.е>>4- том, 164-бет) .
   <<>> кітәбіндә: қабанбай батырдың <<>>деген жыр бар. осында кек алуға ұмтылған жауға қарсы көкірек кере ортаға шыққан дәулетбәйдің қимылы былай айтылған:
   << қайратын жиып дәулетбәй қамшы басты атына,
   көзі түсті қалмақтың, тоқпақтай болған шәшінә.
   келе салып қалмақ та, тұра ұмтылды дәулетке,
   шәпшәңдіқпен дәулетбәй, келтірмеді нәубетке.
   сілтеді найза бүйірден, қырандай көктен шүйілген…
   өкіріп тұсты атынан, жәйрәді түркеш батырдан…>> ( <<>>кітәбі 190-бет) .

31. өтеген батыр
өтеген батыр ( 1699- 1773 ) . ұлы жүз дулат тайпасынан шыққан, абылай ханның қорғаушы жасақтарының басшысы болған атақты батыр. жұңғар шапқыншылары қазақ халқын <<>> еткен жылдары, халық батырлары әр жерден жасақ құрып, ата жәуімен айқасқа түседі. осы тұста өтеген батыр да өз елінен жасақ ұйымдастырып, қабанбай батырдың қол астында жүргізілген көп реткі жорықтарға қатысады. абылай хан тағына отырғаннан кеиін өтеген батыр оның ордасын қорғайтын жасақтарға басшылық етіп, хан ордасының көптеген істеріне араласып, елі үшін есе қосады. әйтседе ғалдан хан абылай ханның қыр соңына тұсып, оны тірідеи тұтқындап, баласы шарыш үшін кек алмақшы болады. бұл кезде абылай өтеген батыр бастаған бір бөлім жәсәқтәрімен саятшылық етіп таулы өңірде жүреді. аңдыған жау іздерінен тұсып, аң аулап шаршап, ұйқтап жатқан кезінде тұтқындап, ғалдан ханның ордасына апарады. ғалдан хан абылай мен өтегенді адам көрмес зынданға жауып тастайды.
қазақ басшылары абылайды шығарып алуға барғанда, ғалдан хан оны сұраққа тартпақ болып түрегелтіп қойғанда, мұны көрген өтеген арланып кетіп << .=””>> деп абылайға жонын төсеи қалады. абылай хан оған іштеи елжіреиді. ақыры, келісімге келіп, ғалдан хан екеуін де босатады ( абылай туралы аңыздар>>дан) .
<< өтеген батыр- 18- ғасырдың бірінші жартысында жұңғар шапқыншыларына қарсы күрескен қазақ батыры. бабасы сірімбет 1635- жылы ойрат ханы батұрдың елу мың әскеріне соққы берген салқам жәңгірдің сабында ұрысқа қатынасқан. өтеген батыр он бес жасынан жұңғарларға қарсы соғысқа араласқан. 1723- жылы тауасар, рәйімбек, хәнкелді бәтірләрмен тізе қосып, жүңғәрләрмен айқасады. 1740- жылы шамасында… жиделі байысында 17 жыл жүріп қайтқаны мәлім. өтеген батыр ел арасында аңызға айналған адам. оны алғаш жырлаған сүйімбәйдің баласы күсен ақын. өтеген жәйіндә тарихи дерек жинаған тариыхшы делебәйевтің мәтерялдәрінә қарағанда, тілеміс, мәйкөт ақындарда батырды дастан етіп жырлаған екен. бұлардың ішінде бізге жеткені жамбылдың <<>> дастаны. кенен әзірбәйев бен делебдиев дерегіне қарағанда, өтеген батырдан тарпаң, одан бименбет, төлімбек, жолдаспай. соңғы ұрпағы жолдасбай 1756- жылы жамбыл обылысы крәснөгөр ауданы <<>> күмбезінде тұрған. өтеген батыр туралы дерек- аңыздар жинауға е. сымайылов, қ. түрғәнбәйев, н.с. симернөвә, с. бегәлиіндер қатысқан>> ( <<>>9- том, 76-бет) .

1. рәйімбек батыр
   18- ғасырда өткен, ұлы жүз үйсін албан руынан шыққан, жұңғар шапқыншыларына қарсы халық күресін ұйымдастырушылардың бірі, албан елінің ұранына айналған атақты батыр.
   1750- жылдары жұңғар әқсүйектері іштеи қырқысып, хан тағына таласқан кездерінде әрқәйсі топ өз күшін күшеитпек болып, тағы бір рет қазақ даласына қарай шабуыл жасайды. олар қалбадан-шорға деиінгі және тарбағатай- құлыстай өңірін басып алып, мұндағы қазақтарды қырғындап, мал- мүлкін тонайды. осы тұста абылай хан әрқәйсі тайпаның атақты батырларын кеңеске шақырып, жауды қалай аластауды ақылдасады. ұлы жүзден рәйімбек батыр көп жәсәғімен кеңеске келіп қатынасады. кеңестен кеиін жоба бойынша әрқәйсі ру тайпалар аттанысқа келіп, жоғарыдағы аталған орындардан жауды қуып шығып, зор жеңістерді қолға келтіреді. <<>> бекініс еткен жауды аластау кезінде де, рәйімбек өз жәсәқтәрімен жаудың бір бүйірінен соққылап қырғын таптырады. осындай зор жеңістері үшін хан ордасының <<>> сайланып, билер кеңесіне қатынасып отырады. баймұрат, тентек батыр, рәйімбектер туралы айтылатын халық жырларының бірінде : << …=”” .=””>> деп жырланады. <<>> кезінің куәгері бұқар жырауда өзінің бір жырында:
   << … айқасы барлығының қатысты еді
   қәзібек, бердіқөжә, рәйімбек,
   барлығы осылардың әртүстә еді.
   қалбадан осы жолы қалмақ қашып,
   тұра алмай қарсыласып салмақтасып.
   қарғыба, базар, боғас бәрін тастап,
   жөнелді мәңірәқпен аржаққа асып>> деп атап өткен ( <<қабанбай>> кітәбінән) .
   <<>> журналының 84- жылдық 5- санында ғалым с. нұржақянов былай деген:<< …=””>>. демек рәйімбек ел бастап, ерлік көрсеткен, ел ұранына айналған батырлардың бірі.
   << рәйімбек батыр ( 1750- жылы туылған, өлген жылы белгісіз) – жұңғар басқыншылығына қарсы күрескен қазақ батыры. ұлы жұздың албан тайпасы, албан руының сірімбет деген атасынан тарайды. атасы хәнкелді батыр 1733- жылы ұлы жұздың атақты адамдары қодар би, төле би, сатай батыр, бөлек бәтірләрмен бірге орыс патшасы аннаюановнаға ( 1730-1740 ) елші жіберіп, россяның қол астына алуды өтінген. рәйімбек батыр он жеті жасында жұңғар басқыншыларына қарсы күресте ерен ерлік көрсетіп, батыр атанды. торайғыр мен сөгеті тауының аралығындағы кең жазықта ( алматы- нарынқол жолы) жүңғәрләрмен соғысқан жері ойран төбе аталады. торайғыр тауының айырлы асуынан алты килөметір жерде рәйімбек бастауы бар. рәйімбек бәтірмен бірге жұңғар басқыншыларына қарсы сатай, бөлек, қізілбөрік, қөйкелді, қөнәкелді, қыстық, малай, есен, бәйсеит,т.б. батырлар иық тіресіп күрескен. рәйімбек бәтір:<<>>деп айтыпты деген сөз қалған. бұл елді мекендегендер бүгін де солай аталады. рәйімбек батырдың есімі албанның ұранына айналған, оның беиіті алматы қаласында>> ( <<қ.с.е>> 9- том, 426- бет) .

2. жәнібек батыр
   бердәулет ұлы жәнібек абақ кереи руынан шыққан атақты батыр.ол абылай хан тұсында жұңғар басқыншыларына қарсы күрестерде жасақ басы болып, елін бастап ерлік көрсеткен, қарсыласқан жауын алмай қоймаған, жұртына көсемдік, билікте шешендік еткен ел атасы болған адам. оның ерлігі, жүректілігі, батылдығы, шешендігі жәйлі ел ішіне таралған аңыздарда көп болған. <<>> дастаны ауыздан- ауызға таралып жырланып келген.
   <<>> кітәбіндә ( асқар татанай) жәнібектің балалық шағы, есеиген кездегі ер мінезі, қарулы қолға қолбасшы болуы, абылай ханның оң тізесінен орын алуы, ерліктерін еске алуы жәйлі мол тарихи деректер айтылған.
   қәзібек би ( нағашысы) баулыған жәнібек <<>> азамат екендігін әйгілеп жетіле береді. ол хан абылайдың жұңғар басқыншыларына қарсы қарулы қол ұйымдастырып жатқанын естіп қәзібек биден рұхсат сұрайды, << …=””>> деиді. сонда қәзібек: <<…>> десе, жәнібек: << .=””>> деиді ( ол қәзібектің өз басынан өткізген ерлігіне қарай айтқан- ды) . қысылған қәзібек:
   << қол басқарсаң жолың киелі болсын!
   ел басқарсаң сөзің иелі болсын.
   көкберің қолдай берсін>> деп бата береді.
   өсіменен жәнібек жұңғар шапқыншыларына қарсы күреске қатынасып, алуан-алуан жорықтарда болып, ерекшелік көрсетіп, елге танылады. қым-қуыт жұрып жатқан шайқастардың бірінде абылай ханның аты нашарлап, қосындары бытырап, қау өкшелеи қуып келе жатқанда, бір бүйірінен кезіге кеткен жәнібек абылайға :<< .=””>> деп, алдын кес-кестеп тұра қалады. << .=””>> деиді абылай оған. << -=”” .=””>>.
   жәнібектің жалынды сөзіне илансада, намысын жібермеген абылай оған:<<>> деиді. ашуы келген жәнібек қынабынан қылышын суырып алып: <<>> деп тап береді. сонда ғана абылай аттан тұсып, жәнібектің атына мініп алға кеткен сарбаздарды тосуға ұмтылады. жәнібек қуғыншы жауды бөгеп, оның жекпе- жекке шыққан нояндарының басын кесіп қанжығасына байлап, жау қолын артқа шегінуге мәжбүрлеиді. кеиін абылай қосыны ерулеп тыным алғанда <<>> иесін іздетіп, оның жәнібек екенін біліп, жәнкешті ерлігіне ерекше сүйінеді. жәнібектің осы секілді ерліктері көп болған, кеиін ол кереи елінен ұйымдасқан жасақтардың қолбасы бөлумен бірге, абылайдың оң тізесінен орын алған ақылшысы да болған.

3. есенкелді батыр
   18- ғасырда өткен, найман матайдың қызай руынан шыққан, жұңғар басқыншыларына қарсы күрестерде елге басшы, хан абылайға ақылшы болған, әрі батыр әрі саяси қәйрәткер адам.
   есенкелдінің әкесі құдайназар жұңғар басқыншыларына қарсы күресте кезең тосып, соғысып қізімен бірге көп жаудың шабуылын тойтарып, елін құтқару жолында бәтірліқпен құрбан болған. жастай жетім қалған есенкелді бір аға, бір інісін ертіп алып, нағашылары сары үйсіннің елінде есеиіп, ержетіп, кеиін ел сұраған би болған. осы кезде жұңғар шапқыншылары тағыда елге ылаң салып, апат тудырғандықтан, елінен жасақ ұйымдастырып, жауға қарсы күрестер жүргізген. осы барыста ел батыры қәбәнбәймен достасып, хан абылайға орда ақылшысы болып көптеген еңбек сіңірген. бұл барыста есенкелді хан абылайдың елшілік үйрмесін бастап, ежен хан ордасына барып көптеген тарту- таралғылар ұсынып, ежен ханның жұңғар басқыншыларын тыныштандыру жөніндегі бұйрық- жарлықтарын ұғып, оған өздерінің сәйкесетіндігін білдіріп, келісім жасасып қайтқан. осыдан кеиін жұңғар әқсүйектерінің тарбағатай, қаратал өңіріне жасаған екі реткі шабуылын тойтарып, жауды қынадай қырып жеңеді. кеиін чянлұң ханның жіберген генәрәлдәрін әякөз маңында күтіп алып, осы арада жұңғарлардың жауласуын аяқтатып, екі жақ халықтарының беибіт- тыныш өту келісімдерін жасасады. осындай зор істердің бәрінде есенкелді өзінің іс білер көсемдігін, ақылды-айлалы шешендігін, ынтымақ- берекенің ұйтқысы екендігін әйгілеп, ел қорғау, жер қорғау- отан қорғау ісіне сүбелі үлестер қосады.
   есенкелдінің ерліктері ел ішінде аңызға, жырға айналған. <<>> дастанында:
   << ал енді сөз бастайын абылайдан,
   көп сөздің жаза берем бәрін қайдан.
   таңдады серік болар жолдастарын,
   оты бар жүрегінде жалындаған.
   қызайдан есенкелді батырды ертті,
   ( ақылға ақыл қосар адам лепті)
   ертіпті дөртуілден төбет биды,
   жолдасты тағы талдап алам депті…
   … алдына ежен ханның кепті бұлар,
   … шығарды көңілдегі дертті бұлар,
   өштесіп қазақ, қалмақ ел шабысқан,
   қан төккен түгел айтты өртті бұлар…
   … еженде ол тілегін қабыл алып,
   жасады уәделі сертті бұлар…>> деп жырланған.
   <<>> ( <<>>) туралы тарихи деректерде былай делінеді: << қандыжап шарты- қазақтар мен қалмақтар арасындағы келісім. жұңғарлықтар қазақ жеріне мезгіл- мезгіл шабуыл жасап тұрды… соңғы ірі қақтығыс 1726- жылы болды. қазақтар ұлы жүзден жеті мың, орта жүзден он мың, кіші жүзден он мың жасақ жинап, шұбар теңіз көлінің маңында, бұланты өзеннің жағасында жұңғар февдәлдәрін ойсрата жеңді. бірігіп қимыл жасау, … қазақтардың жағдайын біршәмә жақсартты. халдан серен өлгеннен кеиін ( 1745- жылы) жұңғарлардың өз ішінде алауыздық басталды. оның үстіне жүңгө имперәтөрі чянлұң әскерлері жұңғарлықтарды күйретті. осындай жағдайда абылай жүңгөмен қатынасын сақтай отырып қәлмәқтәрмен достық шарт жасасты. 1761-1760- жылы қазақ-қалмақ уәкілдері ( әр жақтан екі мың адамнан) әякөздің батпақ су деген саласында ( осы жердегі бір соғыста қалмақтың қандыжап деген ханы өлген) келіссөз жүргізді. халық дәстүрі бойынша, көк қасқа айғыр, қара бас қошқар сойып, қолдарын қанға батырып, аныттасып достық шартын жасасты. қазақ пен қалмақ көп қырылған<<>>, <<>> деп аталатын жерлерге барып бас иіп, қару жарақтарын сындырды. жазықсыз қаза тапқан ата- бабаларды еске алды. бұдан кеиін қазақ- қалмақ арасында соғыс болған емес. бұл достық шарты <<>> деп аталады. батпақ су өзені- мамыр су ( қалмақша молшылық) аталып кетті.>> ( <<>>, 6-том, 448- бет) .

35. бердіқөжә батыр
18- ғасырда өмір сүрген, орта жұз найман шаншықұлдан шыққан атақты батыр. ол жұңғар шапқыншыларына қарсы азаттық күрес барысында қабанбай батырды өзіне аға ұстаз тұтып, таулы өңірдегі көптеген ұрыстарға қатынасып, ересен ерлігімен ел көзіне түскен. атақты <<шорға>> кезінде жұңғар шапқыншылары әлқәбек-білезіктен жасырын аттанып, орқашар тауында жатқан қазақ халқының жылқысын шауып, тыныш жатқан ауылдарды қызыл қырғынға салып кетеді. соңынан қалың жәсәғімен тарбағатай өңірін басып алады. осы мезгілдің ел күйі туралы айтылған халық жырында:
<< үш пошанның шөбі ту,
шорғаға келіп қылдық бу.
жау жоқ деп беиғәм жатқанда,
быр күнде болды қанды су.
…. қара жер пана болмады,
қалмақтан қорқып қашқанда-ай!
қалың қалмақ қамады,
айнала шауып қапталдай… >> делінеді. осы кезде қабанбай батыр төңіректегі елге хат жазып, батырларды кеңеске шақырады. бұл кеңеске келген батырлар ішінде бердіқөжәдә болады. кеңес нәтижесі қазақ жасағын беске бөліп, жауды ұрымтал жерлерден соғып күйрету тәктикәсін қолдануға келіседі.сөнімен жауды бір-біріне қоспай, тұс-тұстан қуалай соғып,қалбадан шорғаға деиінгі кең өңірді азат етеді. қалың қамыс- шілікке жасырынған жауды өртпен жояды. бұл туралы ел аңызында:
<< бердіқөжә,қәсәбәй, батыр жантай,
қаз дауысты қәзібек өңкеи саңлақ.
баймұрат, рәйімбек, батыр тентек-
барлығы жауға кеткен кегін алмақ…
қалмаққа келіп тиды шорғадағы,
бұл жол кем болмады олжа жағы.
бердіқөжә бастаған батырлардың
аққан қан қылышынан сорғалады….>> делінген.
осы <<>> туралы тарих куәгері бұқар жыраулардың бір жырында:
<<…. әйгілі қанды қырғын емілдегі,
ауыры көргенімнің өмірдегі.
атысты қалың талды паналап ап,
қалмақ та өңәйліқпен жеңілмеді.
дегенге анау- мынау қарамады…
тұс-тұстан қазақ елі қамалады.
қамалын алғызбайтын болғаннан соң
амалсыз өрт қоюды шамалады.
қалың өрт қамысы мен талын қырып,
тәлмен бірге қалмақтың санын қырып.
өрт кетіп тұс-тұсынан қопаларға,
жіберді жер мен көкті жалын қіліп>>деп көрсетілген. енді бір аңызда бердіқөжә батырдың өнерлі сыбызғышы екендігі, сыбызғы тарту арқылы ауруды сақайтатын киесі бар екендігі суреттеледі. <<>> дастаны осы мазмұнды жырлаған ( <<>> кітәбінән) .

1. сырым батыр
   сырым датов ( 1712-1802 ) . кіші жүз шаруаларының көтеріліс басшысы, байбақты руынан шыққан. жастайынан топ жарып көрсеткен өнегелі істері, әділ билігі үшін бала би атанады. ол патша үкіметінің, қазақ солтандарының әділетсіздігіне наразы болып, шаруаларды маңайына топтастырады. сырым 1772- жылы шаруалар көтерілісіне басшылық етті. ол 1773- жылғы е.м. пугәчиев бастаған шаруалар соғысына ұласады. бұл көтеріліс басылғаннан кеиін де сырым патша үкіметіне қарсы күресін тоқтатпады. орынбор генәрәл гүбернәтөрі игелістірөмғә жазған бір хатында: <<>>деп жазады. 1783- жылы беиғәм жатқан қазақ ауылдарына шабуыл жасаған атаман чәгәнөвтің әтіретін ойсырата жеңген сырым датов атаманды қолға тұсырып, оны хюаға алып кетеді. орал қамалындағы патша әскері тегіс аттанып, 1783- жылдың күзінде сырымды ұстайды. бірнеше ай түрмеде отырған ол қыруар қаржы төлеп босатылады. сырым 1785- жылы 2700 қөлмен қайтадан көтеріліске шығады. оған тіленші, барақ батырлардың жасақтары қосылып, сарбаз саны 3500 ге жетеді. іріктелген 500 жігіттен жасақ құрған сырым жәйіқ өзеннің бойындағы бекіністерге шабуыл жәсәумен болады. бұл кезде уфаға <<>>жер аударылған нұралы хан қайтыс болып, оның орынына ерәлі хан сайланды. сырым орынбор маңына ойысты. ондағы ойы жергілікті әкімдер сезіп қойды да, орынбордан қосымша әскер алдырды. сырым арнайы кісі жіберіп, өзімен пікірлес татар азаматына қорғанға өрт салуды тапсырды. ондағы мақсаты- патша әскерлері өртпен айналысқанда, қорғанның жан-жағынан шабуыл жасамақ болатын. сырымның тапсырмасы орындалды.бырақ оның бұл ойы алдын ала сезіліп қалды. көтерісшілер жақындай бергенде оларға зеңбіректен оқ жаудырылды. сырым жасақтары кеиін шегінді. ол енді күресті партизандық әдіспен жүргізді. сырымға қарсы жазалаушы әтіреттер шықты, бірәқ ол ұстатпады. 1794- жылы ерәлі хан дүние салды. оның орынына нұралының баласы есім хан болып сайланды. сырым басқарған көтерісшілер 1794- жылы 27- мартта есім ханды өлтірді. есімнің орынына айшуақ хан сайланғаннан кеиін ол жасақ құрып, сырымға қарсы аттанды. сырым екі жылдай арал теңізінің батыс жақ беткеиін мекендеді. патша експдитсясі соңынан қалмаған соң хөрезімге, хюа хандығына өтіп кетті. хюа ханы хәуіптеніп сырымды өлтіруге әрекет жасады. сырымның өлімі жәйлі ел арсында әртүрлі әңгіме- аңыз бар ( <<>>10- том, 497- бет) .

37. қәзібек би
<< қәзібек ( 1665- 1765 ) . 17- ғасырдың аяғы мен 18- ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақтың атақты биы, арғын ішіндегі қәрәкесектен шыққан. тәуке хан қазақтың үш жүзін билеу үшін ұлы жүзге төле биды, кіші жүзге әйтеке биды, орта жүзге қәзібек биды тағайындаған. халық аузында сақталған тарихи аңыздар мен кеибір деректерге қарағанда қәзібек би <<>> ( орыс дукөменттері осылай атаған) немесе <<>> жасауға қатынасқандардың бірі.
қәзібек би тәуке, сәмеке, әбілмәмбет, абылай хандардың тұсында мемілекет басқару ісіне белсене араласып, қазақ хандықтарының ішкі және сыртқы саясатына едәуір ықпал жасап отырды. ол жұңғар басқыншыларына қарсы халық күресін ұйымдастырушылардың бірі болды. 18- ғасырдың 40- жылдарында абылай жұңғарлардың қолына түскенде, оны тұтқыннан босатып алуға қәзібек би де белсене араласқан. қәзібек би сәмеке ханның тұсында-ақ россяға қарауға пеиіл білдірген. 18-ғасырдың 60- жылдарында чиын хандығы өз жағына тарту мәқсәтімен қәзібек биге елшілерімен қоса көптеген силықтар жіберген. бірәқ ол жүңгө қол астына қарауға разы болмады. чин имперясі абылайды да тығыз қарым- қатынаста болуға беиімдеп келді. қәзібек би екі ел арасында <<>> атанып келді>> ( <<қ.с.е>> 6- том, 399- бет) .
38. қәзібек батыр
қәзібек тауасар ұлы (?- 1723 ) шапырашты науырызбай батыр жасақтарының мыңбасы, шапырашты тайпасы асыл руының әжіке атасынан шыққан батыр. қәзібек батыр жұңғар бәсқіншіләрімен болған соғыста тұтқын болып қолға түскен ағасы бәйкөбекті құтқармақ болып, көп қәлмәқпен соғыс жасап, жауын қырғындап жұрып соғыс үстінде құрбан болған. батырдың өлген жерін жергілікті халықтар <<>>деп атап ескерткіш еткен. ( <<>> 6- том, 399- бет)
39. қарасай батыр
қарасай алтынай ұлы (1644-1727 ) . жеті суда жұңғар шапқыншылығына қарсы азаттық соғыста қол бастаған батыр. алатау бөктерінде туып өскен, ұлы жұз шапырашты тайпасының есқөжә руынан. қарғалы, ұзынағаш, қарақыстақ, қәстек, жирен айғыр, ырғайты өзендері бойындағы қарақя, ақтасты, сары жазық, суық төбе тауларындағы көптеген жерлердегі соғыстарда жау шебін бұзып, суық төбе басына туын тіккен. мұны көрген ағасы қөйшегір мен арттағы сарбаздар <<>> ұран салып, жауды түре қуып шыққан. жауға қарсы бұл соғысқа қырғыздар да қатынасқан. сол жеңістен бастап, шапыраштының, оның руларының ұраны қарасай атанды. ерлігі ел есінде қалған қарасай батырды жамбыл жырлаған. қара қыстақтағы ауыз өткел тұсындағы биік шоқы <<>>деп аталып, батырға ескерткіш етілген ( <<қ.с.е>>6- том, 497- бет) .
40. қараш батыр
қараш батыр ( 1715-1813 ) . жұңғар басқыншыларына қарсы күрес жүргізген халық батыры, ұлы жұз шапырашты тайпасының есқөжә руынан шыққан. қараш батырдың әкесі жарлығап- қарасай батырдың немересі. қараш батыр бәтірліғімен қоса қазақ- қырғыз арасында тату көршілікті, ел бірлігін сақтаудағы әділеттілігімен де аты шыққан. кеиін бір жарым ғасыр өткен соң қараш батыр ұрпақтары оның беиітінің басына ескерткіш орнатты. ол алматы обылысы, жамбыл ауданы <<>>өңтүстік жағында төрт килөметір жерде ( <<қ.с.е>>6- том, 514- бет) .

41. қәстек батыр
қәстек жарылғап ұлы ( ?…- 1723 ) . шапырашты наурызбай батыр жасақтарының мыңбасы болған, шапырашты тайпасының есқөжә руынан шыққан батыр. қәстек жұңғар басқыншыларына қарсы күресте аты шыққан. 1723- жылғы тау ішіндегі ұрыста жүңғәрләрмен соғысып, жаудың көп әскерін қырып, кеиін шегіндірген. осы соғыста ересен ерлік көрсетіп жұрып, бірқәншә жерінен оқ тиып өлген. содан бері батырдың өлген жерін <<>>деп айтатын болған ( сол том, 539- бет) .
42. қошқар батыр
қошқар батыр ( туылған, өлген жылы белгісіз) . ұлы жүз дулат тайпасының шымыр руынан шыққан атақты батыр әрі би. 18- ғасырдың бас кезінде өмір сүрген. жұңғар шапқыншылығына қарсы соғыста ерекше ерлігімен көзге түскен. сұраншы, сауырық бәтірләрмен бірге ұлы жүз қолын басқарып, аңырақай асуында жауға ажалды сөққімен тойтарыс берген батырлардың бірі. қабыры бұрынғы құлан қыстағының түбінде ( <<қ.с.е>> 7- том, 8- бет) .
43. өрәзімбет батыр
өрәзімбет батыр қазақ халқының жұңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресі кезінде ел бастап ерлік көрсетіп аты шыққан орта жүз батыры. ұлы тауды мекендеген найманның бағаналы тармағынан шыққан. өрәзімбет батыр жәйіндә халық арасында көп тараған аңыз- әңгімелерге қарағанда, ол абылайдың жұңғарларға қарсы соғыстарына көп рет қатысып, қянкескі күрестерде ерлік көрсеткен ( <<қ.с.е>> 8- том, 526- бет) .
44. әнет баба
кішік ұлы әнет баба ( 1626- 1723 ) . тобықты руынан шыққан, орта жүзде би және ел атасы болған адам. бұхара медірессесінде оқп ғұлама атанған. түркістәндә хандық құрған әз тәукенің кеңесші биы болып, әдет заңы- <<>> жасасқан. ұзақ жасап, көпті көріп, көпті білген қартты ел- жұрт <<>> атаған. ол қазақ хандығын нығайтуға, ел- жұртты <<>> зәңімен басқаруға үлкен үлес қосқан.жұңғар шапқыншылығына қарсы күресте ат жалын тартып мінер азаматты аттанысқа келтіріп, елін- мекенін қорғау жолында аянбай тер төккен. оның көптеген ұлдары, немерелері шапқыншыларға қарсы күресте қан төгіп құрбан болған. өзі әбден қартайған шағында <<>>, <<>>деп, үркін болған елге ермеи, ақбоз үйі тігілген төбеде қайтыс болғандығы ел ішінде аңызға айналған. ( сөз негізі <<қ.с.е>> 2- том, 42- бетте) .
45. байқозы батыр
байқозы батыр 17- ғасырдың соңы мен 18- ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген, орта жүз тарақты руынан шыққан наймантай батырдың баласы. аталы-балалы батырлардың даңқы жұңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресте шықты. батырдың ата мекені сары су өзеннің басы- ақтау, ортау, көктің көлі. жасы тоқсаннан асып қайтыс болған. беиіті тұрған жерді <<>> деп атайды. ел аңызында: << .=””>> деп жырланған ( <<қ.с.е>> 2- том, 84- бет) .

46. бақай батыр
бақай батыр ( туылған, өлген жылы белгісіз) . орта жүз кереи руынан шыққан, жұңғар шапқыншыларына қарсы азаттық күресте елді ұйымдастырушы, жауын жамсатып, мекенін қорғаушы батыр болған. 1735- жылдары болыс- старшын болып, патша россясына қарау жөнінде қимылдаған басқа стәршіндәрмен бірге өтініш білдірген. арадан он неше жыл өтіп, 1742- жылдарға келгенде, сол кездегі патша үкіметінің басымдылығына қарай, бағыну жөнінде аныт берушілердің бірі болған ( <<қ.с.е>> 2- том, 109- бет) .

1. шақшақ бөгенбәй батыр
   бұл 18- ғасырдың алғашқы жартысында жұңғар шапқыншылығына қарсы күрескен батыр. орта жүз арғын ішіндегі шақшақ руынан шыққан, жәнібек тарханның інісі. бөгенбәй <<>> жылдарында қазақ жасақтарын ұйымдастырып, жұңғар шапқыншылығына қарсы халықтық күресті бастаушылардың бірі болған. 1710-1711- жылдары халық жиналысында жұңғар басқыншыларына тойтарыс беруге шешім қабылдаттырып, біріккен қазақ жасағының жетекшісі болып сайланған. әдетте орта жүз санатында болған және сол аралықта көшіп- қонып жүрген, бірәқ кіші жүз жерінен әбілқәйірхән маңына жиы қоныстанған, уфадағы сауда өріндәрімен байланыс жасап, елінің тұрмысына көңіл бөлген. бұл барыста рөссямен ынтымақта болу, екөнөмикә және саяси байланысты нығайта беруді жақтаған…. 1740- 1748- жылдары россяның қол астына қарауға,… патша әкімшілігімен келіс сөз жүргізуге орынорға бірнеше рет барған.
   п.и. річкөвтің <<>> деген еңбегінде, бөгенбәй батыр 1756- жылы түрікмендер мен қазақтар арасындағы қақтығыста қаза тапты делінеді. а.и. доброс саловтың жазуы бойынша, батырдың ұрпақтары 20- ғасырдың басында орал обылсның орал үйезінде өмір сүрген екен ( <<>> 2- том, 435- бет) .
2. бөлтірік батыр
   бөлтірік бәтірәлмен ұлы ( 1771- 1854 ) . атақты батыр әрі шешен. жамбыл облысы, шу ауданы, кедеи шаруа семясіндә туған. жастайынан ақындық, батырлық жолын қуып, есеиген шағында ел арасындағы жер, су, еңбек, құн және жесір дауларында талай рет әділ төрелік айтқан. бай- манаптар, барымташы, жалақор, алаяқтар бөлтіріктің тапқыр, әділ сөздерінен жеңіліс тапқан. ел арасында <<>>деген шешендік сөздер көп. бөлтірік сөздері қырғыз, өзбек халықтары арасында да кездеседі. халық ақындары к. әзірбәйевтің <<>>, б. бигелдиевтің <<>>атты жинақтарында бөлтіріктің батырлығы беинеленген аңыз-дастандар бар. сол ел аңызының бірінде бөлтіріктің жұңғар басқыншыларының бір тобын алдап орманды шатқалға кіргізіп, қырғын таптырғаны, оның осындай ақылды- әйләкерлігінің молдылығы, оған қалың елдің сүйініш ететіндігі айтылған. ( <<қ.с.е>> 2-том, 443- бет және ел аңыздарынан) .
   49. дәулеткереи
   дәулеткереи сүлтәнбек ұлы абылай ханның немересі. жүңгөдә оқып, қы-тай тілін жақсы меңгерген. дәулеткереи 1760- жылы жұлбарыс сүлтәнмен бірге абылай ханның жүңгөғә жіберген елшілігін бастап барған. олар жұңғар хандығының қаңырап бос қалған жерлерін қазақ ауылдарының көшіп- қонатын мекеніне айналдыру үшін елшіліктің басты міндеті еткен. бөгде хан елшіліктің бұл өтінішін…. ойланбай қалмаған. дегенмен дәулет бастаған қазақ елшілігі ( 1762- 1763 ) бұрынғы жұңғаря жерін абылай хан қол астындағы қазақ руларының пайдалануына рұхсат алды. дәулет бұдан кеиін де (1767- жыл) жүңгөғә қазақ елшілігін бастап барды ( <<қ.с.е>>3- том, 504- бет) .

50. едіге би
едіге би ( 17- ғасырдың ортасынан 18- ғасырдың басқы кезінде өмір сүрген) , орта жүз, арғын ішіндегі қаржас руынан шыққан ел атасы, батыры. едіге тәуке хан ордасындағы билер кеңесінің беделді мүшесі және ел биы болған. ол қазақ халқының бір ауызды болып, сыртқы жауларға- жұңғар басқыншыларының шабуылына тойтарыс беруде көрнекті рол атқарған саяси қәйрәткер. едігенің әфөризмге, қанатты сөздерге толы шешендік билік сөздері халық аузында сақталған. ол тәуке хан тұсындағы <<>> ны жасауға қатысқан. халық арасындағы едіге би- <<>> деитін дәріптемелер негізсіз емес ( << .=””>> 4- том, 105- бет) .

51. елшібек батыр
елшібек батыр ( туған, өлген жылы белгісіз) . 18- ғасырда өмір сүрген қазақ батыры. ұлы жүздің шыршық, келес алқаптарын мекендеген сіргелі тайпасынан шыққан. жұңғар басқыншыларына қарсы күресте даңқы шыққан. елшібектің батырлығы туралы халық арасында аңыз-әңгімелер көп. соның бірі шоқан уалиханов жазып алған <<>>. онда абылай ханның жұңғарлықтарға қарсы бір соғысында елшібек батырдың жауға қарсы жалғыз шапқан батылдығы, ерлігі айтылған ( <<қ.с.е>>4- том, 127- бет) .
52. есет есенқүлөв
кіші жүз батыры, адай руынан шыққан. ол 18- ғасырда адай, байұлы руларын бастап, сәурән маңынан арал теңізінің сөлтүстік батысына қоныс аударды. ембі, ойыл, темір өзендерінің бойын жәйләғән жұңғар қалмақтарына қарсы халық күресін ұйымдастырып басқарушылардың бірі болды. жергілікті халықтардың қыспағына шыдай алмаған жұңғар қалмақтары батысқа қарай ығысты. есет халық күресін басқарған шақ жұңғар басқыншыларының шапқыншылығынан туған 18- ғасырдың бірінші ширегіндегі <<>> кезі еді. басқыншы жұңғарлықтардың қысымынан қазақ халқы орта азя хандықтарын айналып ембі, елек бойына бет дүзеген болатын. есет бастаған рулар жем өзені бойын қорғап, сонда қоныстанды. ел қамын жеген батырдың ісі кеиінгі ұрпаққа аңызға айналып жетті ( <<қ.с.е>> 4- том, 182-бет) .
53. есет батыр
есет батыр ( 1667- 1749 ) . кіші жүзден шыққан батыр. орта жүз бен кіші жүз қазақтарының россяға қосылуына ат салысқан бөгенбәй батырдың ( шақшақ) күйеу баласы. тарихи деректерге қарағанда, есет батыр кіші жүздің жеті руын билеген. 1731- жылы өктәбірде әбілқәйірхән бастаған кіші жүз шөнжәрләрімен бірге патша үкіметіне аныт беріскен… есет батыр… росся мен қазақстанның екөнөмикә және саяси байланыстарының одан ары нығаюына ат салысқан. есет батыр еділ қалмақтарының билеушілік әрекетіне қарсы күрес жасаған. патша үкіметі оған тархан атағын берген ( <<қ.с.е>>4- том, 188- бет) .

1. жантай батыр
   жантай батыр 18- ғасырда өмір сүрген, арғыннан тараған қанжығалы руынан шыққан. мекені көкшетәудің айыртау ауданы. жантай батырдың даңқы жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте шықты. абылай хан жүңғәрләрмен болған бір соғыста жантайды бес жүз әдәммен жауды барлауға жіберген. осы аса хауыпты, тар өткелді, талқыннан өтіп, ұлысты бағындырған ерлік ісіне халық төтенше сүйінген. оның батырлығы туралы халық арасында аңыз- әңгімелер көп.жәнтәйдің зираты сөлтүстік қазақстан обылысының ленин ауданы- жантай ауылында ( <<қ.с.е>>4- том, 217- бет) .
   жантай қазақ халқын <<>> күйден құтқару жолындағы жұңғар басқыншыларына қарсы күресте ересен ерлік көрсетіп даңыққа бөленген. оның ерлігін сол тұстағы үмбетәй жырау <<>>деген дастанында жырлап, қалың қауымға таратқан. 1745- 1755- жылдардағы қалба мен еміл өңіріндегі жаудың шабуылын жою туралы абылай, қабанбайлар шақырған кеңеске қатысып, кеңес жобасы бойынша жасалған жорықтарға ат салысқан. тариыхтың куәгері бұқар жырау өзінің бір жырында:
   << ереді ел бермеитін бармақ-дағы,
   қырқысты жан аямай қалмақ тағы.
   қасабай, шүрек пенен жантай батыр,
   айқасты әтәжәумен әр жақтағы>>.
   << қалмақтың шығындалды қашқандары,
   батырлар жау қашқан соң жасқанбады.
   айдап сап осы жолы құлыстайдан,
   ақ туы қәбәкеңнің аспандады>>- деген.
   бұдан басқа қазақ халқның жылқысын шапқан балдызанды жәйрәтқән күрес туралы таралған жырда да:
   << бердіқөжә, қасабай, батыр жантай,
   қаздауысты қәзібек өңкеи саңлақ…
   аққан қан қылышынан сорғалады>> делінеді.
   ( <<>>кітәбінән) .
2. жолбарыс абдолла ұлы
   жолбарыс абдолла ұлы ( 1690- 1740 ) . кіші жүз ханы әбілқәйірдің ағасы, ұлы жұз ханы да ( 1740- 1720 ) болған.<<>> кеиін (1730- жыл) өзі билеген қазақ қәуімдәрімен тәшкеніт қаласы тұрғындары атынан жұңғардың басқыншы хандығына тәуелділігін мойындап, оларға алым- салық төлеитін болып, елін сақтаған… 1738- жылы сентәбірде әйел патша анна жолбарсқа грәмөтә жолдап, тілегін қабылдайтынын білдірсе де, бірәқ сол кездің жағдайына бола жолбарыстың тілегі іске аспады. 1739- жылы жолбарыс абылай хәнмен тізе қоса отырып, жұңғар басқыншыларына қарсы халық күресін ұйымдастырды. соның нәтижесінде тәшкеніт, сайрам қалалары азат етілді. әйтсе де жолбарыс тәшкеніт тұрғындарының қастандық қолынан қаза тапты (<<қ.с.е>> 4- том, 465- бет) .

3. жолбарыс қәрәбек ұлы
   жٶлбарыс қәрәбек ұлы ұлы жүздің дулат тайпасынан шыққан батыр. өтеген батыр сарбаздарының бірі- қәрәбектің баласы. 18- ғасырдың екінші жартысы мен 19- ғасырдың бас кезінде өмір сүрген. жолбарыс қәрәбек ұлының жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте және қоқан хандығының зорлық- зомбылығына қарсы күресте істеген ерлігімен даңқы шыққан ( <<қ.с.е>> 4- том, 465-, 466- бет) .

4. көтібәр
   көтібәр (? – 1833 ) . кіші жүздің батыры, шекті руынан шыққан. сырым ( датов) батыр бастаған ұлыт азаттық қозғалысы кезінде жасақ ұйымдастырып, патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы күресті. ақ жәйіқ бойындағы бекіністерге бірнеше рет шабуыл жасады.жорыққа әрдәйім өзі бас болып, қөлімен аттанған. оның ерліктері жөнінде ел ішіне тараған аңыздар көп, << -=””>> дастанында да жырланған ( <<қ.с.е>> 6- том, 53- бет) .
5. жанқожа батыр
   жанқожа нүрмүхәмедөв ( 1780-1860 ) . хюа бектеріне қарсы күресте аты шыққан батыр. ол сырдаря егіншілерінің ( 1856-1857 ) жылдардағы отаршыл патша үкіметіне қарсы көтерілісінің басшысы болған. шекті руынан шыққан. хюаханның зорлық- зомбылығына шыдай алмаған жанқожа қара құмға қоныс аударып, хюа хандығына және қоқан билеушілеріне қарсы күрестер жүргізді. 1835- жылы сырдаря бойына салынған бабажан қамалын қиратып, хюадан жіберілген жасақтарды тас талқан етті. отаршыл патша үкіметі сыр бойындағы қазақ халқының суармалы жерлерін тартып алып кәзәк орыстарға беруден сырт, алман- салықты молайтып, зорлық- зомбылықты күшеиткендіктен сырхалқы көтеріліс жасауға мәжбүр болды. жанқожа үш мың адамдық жасақ құрып, бірініші нөмірлі портты қоршады. 1857- жылы арықбалық маңында патшаның отаршыл күштері жағынан жеңіліске ұшырап, сонан қуан даря мен жаңа даря аралығында көшіп- қонып күн көріс жасады. әйтсе де қыр соңынан қалмаған патша әкімшілдігі <<>> тәсілін қолданып, солтан қасымов бастаған жасақты жаулауға жұмсап, жанқожаны өлтіртіп, ауылын қырғынға ұшыратып тынды ( <<>>8- том, 419- бет және басқа мәтерялдән) .

59. тұрсынбай батыр
тұрсынбай балта кереи 18- ғасырда өмір сүрген орта жүздің атақты батыры. абылай ханның тұстасы. тұрсынбай жұңғар әқсүйектерінің шапқыншылығы кезінде қазақ жасақтарын ұйымдастырып, қол бастаушы, жауға қарсы ерлікпен күрес жүргізуші болған. кеибір тарихи деректерге қарағанда, ол кедеи шаруа семясінән шыққан. халық аузында сақталған тарихи аңыздарда <<>>деген лақап әтімен белгілі. әйтседе тұрсынбайдың өмір жолын жан- жақты сипаттайтын нақтылы тарихи деректер толық жиналмаған ( <<қ.с.е>> 11- том, 191- бет) .
60. сұраншы батыр
сұраншы батыр (1775- 1864 ) . қазақ батыры, ұлы жүз шапырашты тайпасының есқөжә руынан шыққан. оның аталары қарасай батыр, түрікпен батыр, мірзәбек батыр, кәшке батырлар ел арасынан атағы шыққан шешен әрі батыр болған адамдар. сұраншы батыр төйшібек бекінісінің маңында қоқан хандығының үш мың әскерімен соғысып оларды жеңген. онан кеиін ормон ханның екі мың қолына қатал тойтарыс берген. 1850- жылдардың басында қазақ жеріне қайта жорық жасаған қоқан хандығының әскері тілеуқәбіл руын шауып, мал- мүлкін талан- таражыға салғанда сұраншы батыр сауырық бәтірмен бірге үш жүз қөлмен оларды қопада қуып жетіп, ел кегін қайтарған. сол кездері аңырақай алқабын мекендеген дулат еліне қоқандықтар тағы шабуыл жасап келгенде сұраншы батыр, сауырық батыр, әндәс,жәгөр, дәуқәрә, шымырбай бастаған жәсәқтәрмен бірге сол елдің бір бөлігін басқыншылардан азат еткен. кеиін ұзынағаштағы шайқаста қоқан әскерлерін ойсырата жеңіп, ұзынағаштан сайрамға деиінгі аралықты қоқан басқыншыларынан азат еткен. сұраншы батыр дәл осы жорықта сайрамда қаза тапқан. сұраншы батыр туралы ш. уалиханов <<>>деп атаған. сұраншы батырдың ерлігі туралы сүйінбәй, жамбыл жыраулар пөемә, толғаулар шығарып жырлаған ( <<қ.с.е>> 10- том, 464- бет, тағы басқа тарихи деректерден) .

1. сауырық батыр
   сауырық батыр ( 1784- 1854 ) . қоқан хандығының жұңғарлар секілді жәуздіқпен жасаған шапқыншылығына қарсы күрестерде қол бастаған қазақ батыры. шапырашты тайпасының есқөжә руынан шыққан. ол немере ағасы сұраншы бәтірмен бірге жетісуді ілеге деиін билеген қоқан ханы мен қырғыздың ормон ханына қарсы жергілікті халықтан жасақ құрып күрес жасаған. сәркемердегі тілеуқәбіл руларын шапқан қоқандықтарға қарсы ұрысқа сауырық батырда белсене қатынасып, елін азат етуде ерлік көрсеткен. 1850- жылдардағы қырғыз февдәлдәрінің шапқыншылығы кезінде қәстек сайында болған қанды шайқаста қаза болған. сауырық батыр туралы сүйінбәй, жамбыл жыраулар жыр толғаған. сауырық туралы ел ішінде аңыз- әңгімелер көп, бірәқ толық жиналмаған ( <<қ.с.е>>10- том, 61- бет) .
   62. ыспатай батыр
   ыспатай әлібек ұлы ( 1781- 1868 ) жылдардағы қазақ батыры. дулат тайпасының ботпай руынан шыққан. қоқан хандығына қарсы қазақ- қырғыз халқының қозғалыстарына белсене қатынасушы болған…. ( <<қ.с.е>> 10- том, 490- бет) .
   63. сары би
   сары би шоңғар ұлы ( 1761- 1838 ) . кіші жүздің бұлды руынан шыққан шешен би әрі батыры. ол жұңғар қалмақтарының шапқыншылығына қарсы күрестерде қол бастаушы болған. сырым датов бастаған шаруалар көтерілісін қолдап, оған қатысқан. сары би айтқан шешендік сөздер ел арасында жиы айтылады.бырақ олар толық жиналмаған ( <<қ.с.е>>10- том, 42-бет) .
2. хәнкелді батыр
   хәнкелді батыр жұңғар басқыншыларына қарсы күрескен қазақ батыры. албан тайпасы, әлжән руының сірімбет тармағынан. 1723- жылы жұңғар қалмақтарының қазақ жеріне жасаған жойқын шабуылына қарсы үйсін тайпаларының басын қосып, ұзақ жыл бойы азаттық соғыс жүргізген батырлардың бірі…. хәнкелдінің жәуінгерлік жорығын немересі рәйімбек батыр жалғастырып, ел ішіне даңқын шығарды ( <<қ.с.е>> 11- том, 610-бет) .
   65. уәли хан
   уали хан (?- 1821 ) . абылай хан өлгеннен кеиін орта жүз елі оны хан көтерген. патша грәмөтә жолдап орта жүз ханы етіп жарялаған. уәли ханның үкімет билігі әлсіздеу болды, оның қол астына негізінен арғын руының қауымдары қарады. сыртқы саясатта уәли хан әкесі абылайдың жүргізген бағытын қолдады. ол бір жағынан рөссямен қатынаста болып, екінші жағынан қы-тай үкіметімен байланысын сақтады. отаршыл патша үкіметі өз тарапынан ендігі жерде оның қы-тәймен байланыста болуына тиым салуға бар күшін салды. уәли ханға келе жатқан жүңгөнің бөгдехән елшілерін хан сарайына ( уәлидің ордасына) жібергізбеи тосты. сүйтседе оның қы-тай үкіметімен қарым- қатынасы тоқталған жоқ. отаршыл патша үкіметі өз ықпалын нығайту мақсатын шекәрәліқ шепті орта жүз теритөрясінә қарай жылжыту ( кеңеимешілік ету) жөлімен жүзеге асыра бастады. патша үкіметінің ірткі салуы салдарынан мән- жәйді білмеген бұқаралардың уәли ханға наразылығы күшеиді, уәли хан үстінен патша үкіметіне арыздар жаудырылды. патша өзі жасаған орайды мықты ұстап, қырық неше мың адамы бар солтандар мен билерді россяға <<>>қарауға мәжбүрледі. мұндай жағдайда уәли хан қы-тай үкіметімен байланысты күшеите тұсты, тіпті соңғы кездері шинжяңға ауып көшіп кетпекші болды. уәли ханның чин үкіметімен тығыз байланысы барын білген және уәли хан билігін бұрынғыдан да әлсірете түсуге тырысқан росся патша үкіметі ақыры ( 1815- жыл) бөкеи солтанды орта жүз хандығына бекітіп, өз мақсатына қолайлылық жаратты ( <<>> 11- том, 274- бет тағы басқа тарихи деректерден) .

3. базарбай батыр
   базарбай батыр 18- ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген орта жүз батыры. алтайдағы қазақ халқын жұңғар басқыншыларының шапқыншылығынан қорғау күресінде аты шыққан. ол алтай қазақтарының ханы данярға және патша росся үкіметінің отарлау саясатына қарсы халықтық көтеріліске басшылық етуші болды. бұл арада базарбай батыр бастаған мың қол толық жеңіске жетті. бірәқ мұны көре алмаған шарпатшаның жендеттері оны алдап- арбап қолға түсіріп, азаптап өлтірумен тынды. ( бас көтерген қаншалаған қазақ батырларды мен ел көсемдерін осындай қәстіқпен өлтірмеді деисіз шарпатшалығы!?) ( <<қ.с.е>> 2- том, 79- бет) .

4. ер сағындық
   ер сағындық 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, найман-қызай руынан шыққан батыр. ер сағындық жұңғар әқсүйектерінің қазақ еліне жасаған қырғынды шапқыншылығы тұсында, өз елінен жасақ құрып, оған қолбасшылық еткен. алатау өңіріндегі көп реткі шайқастарға қатысып, елін- мекенін қорғаған. көрші қырғыз халқына көмек етіп, қырғыз ауылдарын басып алған жұңғарлықтарды жойып, қырғыз жасақтарының басшысын қоршаудан- қалың өрттен құтқарып, ересен ерлік көрсеткен. оның бұл ерлігі <<ер>> әтімен ел ішінде кеңінен жырланған ( <<тарихи>> және <<>>дастанынан) .
   68. ер ағыбай
   ер ағыбай 18- ғасырдың соңында өмір сүрген, арғынның шұбыртпалы руынан шыққан атақты батыр. << халық ағыбайдың батырлығын, ақылын, тапқырлығын, көрегендігін жоғары бағалаған. ел аузында оның көзі өткір-жітілігі, жершілдігі, сапарда жолы болғыштығы, жұмыста тындырымдылығы аңыз түрінде айтылады. осы себепті халық оны <<>> деп атап кеткен>> ( <<қ.с.е>> 1-том, 106- бет) .
   ағыбай батыр жұңғар қәлмәқтәрімен жасаған көп реткі соғыстарда шеп бұзушы болған. осындай бір соғыста ол жәсәқтәрімен қоршауда қалып, әйләкерлігімен жау шебін бұзып шықсада, оның інісі келебе тұтқындалып қалады. жұңғарлықтар келебені түйе терісінен қатырған <<>>салып алып кетеді. арада көп күндер өткеннен кеиін ағыбай өз жауын аңдып жұрып, сексен неше жауды жалғыз қырғын таптырған болсада, інісін құтқара алмай, інісі жау оғынан қаза табады. ағыбайдың осы секілді ерлігі жөнінде <<>> дастаны шығып ел ішіне кең таралған ( <<ер>> дастанынан) .
   69. әйшібек батыр
   әйшібек батыр 18- ғасырда өмір сүрген, сауран- түркістән қаласын қорғау шайқасында ересен ерлік көрсеткен батыр. 1720- жылдарда қазақтың астанасы аталған түркістән- сауран қаласын жұңғар шапқыншылары қоршап алып, басып алуға ұрынады. қабанбай батыр қала ішіндегі елді қорғаныстық соғыс жасауға ұйымдастырып, әйшібек батырды халықтық қосынға қолбасылыққа көрсетеді де өзі қаладан жасырын шығып кең сахара халқын қозғауға жүріп кетеді. әйшібек батыр қоршауға алған жаудың атамандарын жасырын жәйғәу үшін тұяқ, қяқ ( ағалы-інілі) бастаған бес батырды жасырын жібереді. бірәқ қала ішіндегі бір үлкен сардардың қатыны кептер арқылы сыртқы жауға хабар жіберіп, бес батырдың кеткенін, олардың ерекше белгілерін айтып қояды. жау жақ бес батырдың үшеуін ұстап өлтіреді. тұяқ пен қяқ өңдерін өзгертіп аман қалады да, тұяқ қалаға қайтып әйшібек батырға ахуалды мәлімдеиді. қяқ жау ортасында жасырын жүріп тегі қазақ болған бір сардарға оның әке- шешелерінің көрген күндерін айтып, жау жақтан оны өз ықпалына тартып алады да, жау күшін әлсіретеді. осы сардар қяқтың көрсеткен әқілімен сахараға кетіп, жасақ жинап келіп, түркістәнді қоршаған жаудың артқы жағынан ұрыс қозғайды. әйшібек батыр қала халқын күреске қозғап, ақыры жауды шегінуге мәжбүр етеді ( <<қяқ->> аңызы, <<>> кітәбінән) .

70. қяқ батыр 71. тұяқ батыр
қяқ және тұяқ 18- ғасырда өткен, қаңлы елінен шыққан ағалы-інілі қос батыр. екеуі де жұңғар шапқыншыларына және қоқан хандығының зорлығына қарсы күрестерде көрсеткен ерлігімен аты шығып, ел ішіне аңыз болып тараған. тарих ғалымы іляс есемберлиін өзінің тарихи деректерге толы <<>>кітәбіндә қос батырдың ерліктерін ерекше атап өткен. оның айтуынша, түркістән- сауран қаласы жаудың қоршауында қалғанда, қабанбай батыр қала халқын қорғану соғысын жүргізуге ұйымдастырып, атақты әйшібек батырды қолбасы етіп белгілеиді. соғыс ұзаққа созылады. әйшібек батыр қаланың хәнімен ақылдасып, қоршап алған жаудың басты-басты атамандарын өлтіру үшін қяқ бен тұяқ бастаған бес батырды жасандырып, жасырын жібереді. олар жау шебіне кіріп, ішкі ахуалдарын ұғысып жүргенде, үш батыр тұйықсыз тұтқындалып өлтіріледі. қяқ бен тұяқ өң-түстерін дереу өзгертіп, онан арман жасырына түседі. бірәқ, жау жақтың бір нояны бұлардың қыр соңына түсіп ұстамақ болғанда, тұяқ батыр қашып көз тасалап қалаға кіріп кетеді де, қяқ батыр қолды болады. қяқты ұстаған ноянның әсілгі тегі қазақ екендігін білетін қяқ, сұрақ үстінде өнімен танысып, оған әсілі тегінің қалай екендігін ұғындырады. кегі кернеген ноян қяқты босатып, оның әқілімен шептен шегініп қазақ жеріне кетеді де, ол жерден қол жинап, жұңғар шапқыншыларын артқы жақтан қатты жазалайды. жау шегінуге мәжбүр болады.
елін- жерін қорғауда ересен ерлік көрсеткен қяқ пен тұяқты ел есіркеп, хан қәдірлеиді. соңғы кездері қоқан хандығының зорлық- зомбылығы асқындап кеткендіктен оған қарсы жорық басталады. абылай хан жасағының атақты батырлары болып, қяқ пен тұяқ та бұл жорыққа қатысады. тәшкенітті қолға алу сынды ауыр шайқаста, көп халықты хауып-қәтерден құтылдырған қяқ пен тұяқ екеуі де ерлікпен құрбан болады. бұлар жөнінде ел аузында көптеген аңыз- әңгімелер айтылып келген ( <<>> кітәбінің ескертпе мазмұндарынан) .
72. сарыбай батыр
сарыбай батыр 18- ғасырда өмір сүрген, қанжығалы бөгенбәй батырдың ақ туына мүрәгерлік еткен баласы. бөгенбәй батыр қартайып, аттан түсер кезінде <<>> деп, ағасынан асырап алған ұлы сарыбайға туын тапсырады. оған қабанбай батыр батасын береді. <<сарыбай .=””>> деп жырланады <<>>қисасында.
сарыбай батыр бөгенбәй ұрқына қастандық етпек болып, елін бөліп бүліншілік жасаған <<төре>>кек алады. оның ордасын ойрандап, орда иесі қүлжәбектің қызы зеинепті қатындыққа алады, зорлап көшіріп әкеткен жеті мың үйлі қанжығалы елін өз мекеніне қайтарып көшіріп келеді. кеиін қалмақ ханы қаранай кек алмақ болып, қанжығалы еліне шабуыл жасағанда, сарыбай жасағына қолбасылық етіп, шеп құрып, соғыс жүргізеді. ақыры жекпе- жекте қаранайды жер жастандырып, жау қосынын тоз- топалаң етіп, жеңіске жетеді ( тарихи деректер және <<>> дан ) .

1. бексөлтән батыр
   бексөлтән батыр 18- ғасырда өмір сүрген, бөгенбәй батырдың ағасы егінбәйдің баласы. жұңғар басқыншыларының бір тобы қаранай ноян бөгенбәй елінен ата кегін алмақ болып, он тоғыз мың жәсәғімен аттанып, <<>> сұқтанады. ол:
   << өлтіріп бөгенбәйді кегімді алсам,
   бойымда қалмас еді ешбір арман….
   бөгенбәй жетім қылған күшпен айдап,
   өлтірген жан әкемді қолын байлап.
   кетпеиді салған дауысы құлағымнан,
   ойрандап, ұран салған маянбайлап…
   әкемнің өз тағында кескен басын,
   сол кезде тоғызда еді менің жасым.
   тірідеи қолға алсам сол бөгенбәйді,
   қазақтар сонда өлімнен қүтіләсің>>деп, майданда айбар көрсетеді. жекпе-жекте ол әлдімен шыққан екі батырды домалатып аттан түсіреді. осы кезде намысы қозған бексөлтән шығып, қаранайдың қарынын жарып, аттан домалатады. қау қолы тоз- тоз болып қаша жөнеледі ( тарихи дерек және <<>>дастанынан) .
2. күшік батыр
   күшік батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, қәрәкереи, мәмбет руынан шыққан, кезінде ел көсемі, би әрі батыр қолбасы болған.
   қабанбай батыр жасырақ кезінде ағасы есенбәйді жұңғар шапқыншылары өлтіріп, жылқысын шауып әкетеді. <<>> мәмбет руының батылы бармаған соң, бұған қабанбайдың төзімі шыдамай, жаста болса жарамды аттың біріне мініп, ағасын өлтірген жауын аңдып жұрып, оның өлже жырғыл, арсалаң дегендер екенін біліп, оларды қапылыста жарып тастап, алтай жеріндегі жездесін іздеп кетіп қалады. елі артынан көп рет хабар айтып <<>> десе де келмеиді. кеиін осы күшік батыр <<>> деген ақыл көрсетіп, он екі отауды қабанбай барған елге көшіріп жібереді. олар күндердің бірінде <<>> іске кез келтіріп, көшіріп келмек болады. сонда күшік батыр көшкендерге бата береді.
   осы барған он екі отау екі де үш жылды өткізіп, ақырында қабанбайдың өз еліне алып келеді. <<>> жалғасты көтерген өмір батыр енді ақ туды қабанбайға тапсырады. күшік пен өмір оған баталарын береді ( <<қабанбай>> кітәбінән) .

75. бармақ батыр
бармақ батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, уақтың уали руынан шыққан, сәуе айтқыш, болжағыш қәсиетіне қарап, ел <<>> деп табынған. 1745-1755- жылдарда жұңғар шапқыншылары топ- топқа бөлініп алып, қазақ халқының мал- жанын шауып, мекенін тартып алуды күшеитеді. жұңғар нояндары балдынза, хан доржы дегендер қалбадан шорға деиінгі және қара еміл, сары емілді басып алып, ауыр қырғыншылық салады. осы кезде абылай хан, қабанбай батырлардың шәқіртуімен жирмәжеті батыр- көсемдер бас қосып кеңес өткізеді. бұған бармақ батырда қатысады. кеңесте жауды топ- топқа бөліп, жеке- жеке жою, бірін құртып, бірін тарту тәсілімен ұрыс жүргізуге келіседі. осы кеңес жобасы бойынша күреске аттанып, жауды бір-біріне қоспай,қызыл қырғын, сар сүргінге салады. сөнімен қалбадан шорға деиінгі өңірді, онан қара еміл,сәрі еміл өңірін қайтарып алып, елді азат етеді. осы ұрыстар барысында тама батыр бастаған он алты батыр құрбан болады. батырлар кегі үшін қалың тал, қопалы қамысқа кіріп бекініп алған жау жасағына өрт қойып, бірін қашырмай типыл етеді. бұл туралы халық жырында << …=””>> делінген. қабанбай батыр бас болып <<>>шайқасын жасағанда, бармақ батыр екі жүз адамдық <<>>топтың біріне басшылық етіп, сүбебәй бәтірмен бірге жауды аямай соққлап жеңіске жеткен.
бармақ батырдың шешендік, ақындығы да болған. оның:
<< ойласаңыз жігіттер,
әуел бұрын не жаман?
қайғысы қатты жау жаман,
асылық ерден азғаны
жаңылса жазым тәубәдән,
ұят күшті өлімнен,
ерге намыс, ар жаман.
екіншіден не жаман?
қайғылы көңіл шер жаман,
арам беинет тер жаман.
жыртылған жаға, жең жаман >> деп онға деиін <<>> мәндерін шешеді ( <<>> кітәбі және басқадан) .

1. тама батыр
   тама батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, қәрәкереи руынан шыққан батыр, шешен. жұңғар басқыншылары қазақ халқына шабуылдағанда, қылмаған жамандығы қалмаған. олар қазақ халқын тоздыру үшін көп уақыттарда жылқысын шауып әкетіп, елді жаяу қалтыру тәсілін қолданған. 1745- 1755- жылдардың бірінде шорға өңірінде жатқан қазақтың қалың жылқысын шапқан жұңғарлықтар тама батырдың баласы байқонысты және бес, алты жылқышыларын өлтіріп, тыныш жатқан ауылын ойрандап кетеді. мұндағы ел ес жя алмай қалбаға қарай қашады, <<>> деген жерде жау өкшелеп жетіп, көп ел суға ағып қырғын табады. қаралы күннен елін құтқару үшін қарт батыр тама да атқа мініп, кенже, дәулетбәй, назарғазы секілді батырларды қасына ертіп жау артынан қуалап соғыс жасайды. бұл ахуалдан хабар тапқан қабанбай батыр да ел батырларын кеңеске шақырып, соғысты қалай жүргізуді ақылдасады. олар жауды топ- топқа бөліп, бірін- біріне қоспай жоюға келіседі. осы келісім бойынша жауға қарсы жорықтар ұйымдастырылып, қалба мен шорға деиінгі және қара еміл, сары еміл жерлері жаудан азат етеді. ақсу бойындағы соғыс өте қатты болады. қалың тал, қопа қамысқа жасырынған жау тама батыр бастаған он алты батырды атып өлтіреді. қатты кектенген ел бұл жерге өрт қойып, мұндағы жаудың бірін қашырмай жояды. тама батыр ерлігі ел ішіне аңыз болып таралады. бір жырда:
   << тама батыр айқаста, талайды аттан ұшырды,
   қабанбай жазым болар деп, жан ұшырта қысылды.
   қарсы келген қас жауын, жалманынан тұсырды>> деп мадақталған ( қабанбай батыр>> дан) .
2. тентек батыр
   тентек батыр 18- ғасырда өткен, орта жүз, найман, матай руынан шыққан. жұңғар шапқыншыларына қарсы күресте ел бастап, ерлік көрсеткен батыр. 1750- жылдар ішінде қалба, шорға, қара еміл, сары еміл өңірін басып алған жұңғар шапқыншылары мұндағы халықты талан- таражылап, ауыр азапқа қалтырады.абылай хан, қабанбай батырлар ел батыры, ел көсемдерімен бас қосып, жауға қарсы күрестің мән- жәйін ақылдасқаннан кеиін, жауды бір- біріне қоспай, бөлек- бөлек күйінде жоюды келіседі. тентек батырда кеңеске қатынасады әрі осы дұрыс жобасы бойынша жүргізілген сексен күндік шайқаста өз жәсәғімен жүрген жерінде жауына тажал болып тисып қырғын таптырады. << .=””>>деп жырланған. <<>>бұзуда тентек батыр үлкен үлестер қосқан. <<>> қисасында қабанбай батырдың әтеке жырықты жазалау жорығына да <<>>деп баяндалғаны бекер емес ( <<қәбәнбәй>>кітәбінән) .
3. қасабай батыр
   қасабай батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, қәрәкереидің тоқпақ руынан шыққан. жұңғар басқыншыларына қарсы күресте ерлік көрсеткен батыр. қасабай батыр қабанбай батырға туыс келетіндіктен кішкене кезінен бастап өнімен бірге жұрып, ел қорғау жорықтарына қатынасып даңқы шыққан.<<>> дастанында:
   базардан алып келген сырлы ашамай,
   батырлар өтіп кетті-ау көп жасамай.
   бас қосты сонша батыр дегеннен соң,
   тоқпақтан кепті шауып ер қәсәбәй>>деп ерекше аталады.
   қасабай батыр 1750- жылдардағы қалбадан шорға, құлыстай- тарбағатай, қара еміл, сары еміл өңірін жұңғар басқыншыларынан азат ету жолындағы жирма жеті батырдың кеңесіне қатынасып, сексен күндік жорықтарда өз жәсәғімен бірге болып, жауды жойып, ел көзіне түскен атақты батырлардың бірі. ел аузындағы жырларда: << .=””>> делінген ( <<қәбәнбәй>>кітәбінән) .

4. қасай батыр
   қасай батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, қәрәкереидің тоғас руынан шыққан ( бәйжігіттің үш баласы: жұмық, тоғас, мәмбет болады. қабанбай батыр мәмбеттен болса, қасай тоғастан тараған) батыр.
   1750- жылдарда бірнеше топқа бөлініп тақ таласқа түскен жұңғар басқыншылары әрқәйссі өз ықпалын зорайтпақ болып, төңіректің төрт бұрышында жатқан қазақ халқына кең көлемді шабуыл қозғап көптеген жерлерін басып алып, халққа ауыр зұлым салады. осы кезде абылай хан, қабанбай батырлар жирма жеті батырдың кеңесін шақырып ақыл қосқан соң, жауға қарсы шорға соғысы, қалба соғысы, құлыстай соғысы, ақсу соғысын қозғап, жауды топ- төбімен жоюға кіріседі. әсіресе ақсудың маңындағы соғыс қатты болып, тама бастаған он алты батыр қазаға ұшырайды. кектенген қазақ жасақтары қопалы қамысқа өрт қойып, ондағы жауды түгел жояды. қасай батыр осы соғыстардың бәріне қатысып, ересен ерлік көрсетеді ( <<қабанбай>> кітәбінән) .
   80. баймұрат батыр
   баймұрат батыр 18- ғасырда өткен, орта жүз найманнан шыққан. 1750- жылдардағы жұңғар басқыншыларының қайтарма шабуылына қарсы күресте жасақ басы болған. жирма жеті батырдың кеңесінен кеиін баймұрат батыр өз жасағын бастап қалбадан шорға деиінгі, онан қара еміл, сары емілдегі, ақсудағы жорықтарға қатысып, сексен күндік шәйқәспен жауды жойып, зор жеңістерге жеткен күрескерлермен бірге болады. <<>> деп жырланады. кеиін <<>> алуда құрылған <<>>бес топтың бір тобына баймұрат қолбасы, байғазы шешен ақылшы болып, жаудың бір бүйірінен тисып, ойсырата сөққімен қуып шығады. жеңіске жеткен соң абылай хан ордасындағы билер кеңесінен орын алады ( <<>> кітәбі және басқа деректерден) .

5. ақбантай батыр
   ақбантай батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз найман тайпасының бура руынан шыққан атақты батыр. ол жұңғар басқыншыларына қарсы күресте жасақ бастаған қолбасы болып, қабанбай, еспенбет бәтірләрмен тонның ішкі бауындай жақын өткен.
   жұңғар нояны хан доржы <<>> бекініп алып, шыңғыс сырты- шаған бойына келген қазақтарға қатты қырғын сала берген соң, хан абылай жар салып: << -=””>> деиді. қабанбай батыр <<>> топтан ( екі жүз адамдық) бес топ құрып, аз әдәммен әр бүйірден тису тәктикәсін қолданады. ақбантай батыр боранбай батырды қасына алып екі жүз адамдық <<>> жасаққа қолбасшылық етеді. олар қарасын көп көрсету үшін екі жүздеи түйені араларына қосып алып қимыл жасайды. соғыс барысында қабанбай батырдың аты жаралы болғандықтан ақбантай өзінің ақбоз тұлпарын оған мінгізіп, қолбасылық етуіне қолайлылық тудырады. шеп жәйғән соғыс бәстәлісімен жекпе- жекке түскенде қәбәкең арқауылды аттан құлатып, сүйреи жөнелгенде, қалмақ қосыны жан- жаққа бытрай қашады. ақбантай мен боранбай батыр өз жәсәқтәрімен бір бүйірден тиып жаудың ес-тұсын шығарады. қашқан жауды қуып бара жатқанда ақбантайдың атына оқ тиып, өзі терең орға құлайды. жау нояны оны танып атқалы жатқанда, ол ноянды еспенбет батыр атып жығып, ақбантайды аман құтқарады. қосынына қосылып жауды өкшелеи қуған ақбантай батыр әякөз өзеніне жеткенде, барақ батыр мен жәнібек батырдың қосыны жаудың тағы бір бүйірінен тисып, қатты қырғын салады. қәйтерін білмеген хан доржы өзін- өзі өлтіріп тынады. соғыс жеңіспен біткен кезде абылай хан зор жиын ашып, қабанбайға <<>> <<>> атағын береді. ақбантай хан ордасының билер кеңесінен орын алады ( <<>>кітәбінән) .

6. шүрек батыр
   шүрек батыр 18- ғасырда өткен, орта жүз, найман байғана руынан шыққан батыр. ( 1740-1755 ) – жылдарда алып барылған жұңғар басқыншыларын қалба мен шорғадан, құлыстай- емілден, тарбағатай- әякөзден аластау жорықтарында елін бастап ту көтерген атақты батыр. ол қабанбай, абылай шақырған жирма жеті батырдың кеңесіне қатысып, сонан жоғарыда аталған өңірлерден жауды тазалауда жасағын бастап соғыс жасаған. <<>>туралы жырда: <<>> деп жырланады. <<>> сөғіспен алғанда шүрек батыр ерлік көрсетеді. осы нәтижесі үшін кеиін хан ордасының билер кеңесінен орын алған ( <<>> кітәбінән) .

7. орақбай батыр
   орақбай батыр 18- ғасырда өткен орта жүз батыры. жұңғар басқыншылары тақ- таласқа тұсып, әрқәйссі өз ықпалын зорайту үшін тұс-тұстан қазақ халқына шабуыл жасаған 1750- жылдарда, орақбай батыр елін бастап, жәумен сайысқан, елін- жерін қорғаған. абылай, қабанбайлар шақырған кеңеске де қатысып, жобаланған жерлерге жасаған жорықтардың бәрінде үлкен ерлік көрсеткен. тарих куәгері бұқар жырау өзінің шорға соғысы жәйіндәғі бір жырында:
   << бұл жолы көзге түсті орақбай ер,
   шын құрыш қайтпайтұғын болаттай ер.
   шарыстан озып шыққан ер балзанды,
   быр жолата талқандады жолатпай ер… >> деп ерекше атап жырлағаны орақбайдың керемет батыр екендігін әйгілеиді. одан кеиін хан ордасының ақлышылар кеңесінен орын алған ( <<>> кітәбінән) .

8. шөңкеи батыр
   шөңкеи батыр 18- ғасырда өткен жәуінгер, орта жүз найманның матай руынан шыққан, жұңғар шапқыншыларына қарсы азаттық соғыста ерлік көрсеткен батыр. <<>> деген кітәбіндә тариыхшы құрбанғали халиди мынадай деиді: << -=”” .=”” ….=””>>. <<>>атты дастанда шөңкеи батыр тілге алынып:
   << …. қол бастап батыр деген әтпен келді,
   матайдың бір батыры шөңкеи деген,
   жәнібек қалың кереи жақтан келді>> делінеді.
   <<>> алған кезде де шөңкеи батыр өз жәсәғімен ерлік көрсетеді ( <<>> кітәбі) .
   85. жаман батыр
   жаман батыр 18- ғасырда өткен, орта жүз ақнайман руынан шыққан, жұңғар шапқыншылығына қарсы күресте ел бастап ерлік көрсеткен атақты батырлардың бірі.
   жаман батырдың ерлік қимылдары ( 1745-1755 ) – жылдардағы жұңғар басқыншыларының әрқәйсі топтары жасаған шабулдарға қарсы күрестерде көзге түскен. абылай мен қабанбай батыр ел батырларын шақырып кеңес өткізіп,жәуді жоюдың жобасын жасаған. жаман батыр да бұл кеңеске қатынасып, жобада көрсетілген жерлерге жасалған жорықтардың бәрінде өз ерлігін көрсетеді. қалба, шорға, құлыстай, ашық, еміл жерлерін жаудан азат етіп, халықты азаптан құтқарады. осы соғыстар туралы тарих куәгері бұқар жыраудың жырына көруге көруге болады ( <<>> кітәбінән) .

9. байғазы батыр
   байғазы батыр 18- ғасырда өткен орта жүз батырларының бірі. жұңғар басқыншыларына қарсы күресте хан абылай, ер қабанбай, бұқар жырауларға сенімді серік болған шешен адам.
   1750- жылдарда жұңғар басқыншыларының бір тобы бәйжігіт елін шауып, мал- жандарын тонап әкетеді. абылай, қабанбай батырлар атақты қолбаслар мен батырларды кеңеске шақырып, жауды аластауды жобалайды. байғазы батыр да кеңеске қатысп жорыққа аттанады. олар жауды өкшелеи қуып, емілден өткізіп, ақсудың бойына қамайды. осы арада тама батыр бастаған он алты батыр қаза табады. кегі асқынған қазақ жасақтары жау бекінген қопалы қамысқа өрт қойып, жауды тып- типыл жоқ қылады. одан кеиін <<>> талқандау шайқасы болады. байғазы батыр өз жәсәқтәрімен осы соғыстардың бәріне қатынасып үлкен ерлік көрсетеді. байғазы <<>>атты жасақтардың марышына айналған өлең жасап шыққан ( <<>> кітәбінән) .

87. ақ шабдар 88. қарашоқай 89. жалғызқарақ
бұл үш батыр қабанбай батырдың әтеке жырықтан кек алу соғысына қатынасуға ерекше ұсыныс етіп шақырылған батырлар екендігі <<>>дастанында суреттеледі. онда:
<< балалар заңың қандай, заман қандай,
басында батыр туып бұлантайдай.
сақ еді қарауылға шалдырмас деп,
үйсіннен алдырыпты ақшабдарды-ай>>؛
<< жігіттер һай дегенде <<е>>деитүғін,
ақшабдар қарауылға бар деитүғін.
боз бала киім тастап, жеңілтектен,
қасқайып қарсы топқа сал деитүғін…
ақшабдар қарауылға тұра шапты,
қарауыл тесік тастан сығалапты.
қырғыздың өз ішінен бүлік шығып,
быр тайпа ел сол араға келіп қапты>> деп жырланған.
ал, жалғыз қарақ былай жырланған:
<< мінгені батырлардың қарала аяқ,
шабады саяғына қарамай-ақ.
бас қосты сонша батыр дегеннен соң,
келіпті терістәңбәлідән жалғыз қарақ>>.
енді қарашоқай туралы:
<< қонғаны ауылымның қара тоғай,
болса да өзге қиын, өлең оңай.
бас қосты сонша сонша батыр дегеннен соң,
келіпті қаптағайдан қара шоқай>> деп жырлайды. осы жырланған батырлар қабанбай бәтірмен үзеңгілес өткен, мақсат- тілегі бір, ел үшін, жер үшін жан үшін жан аямай тер төккен батырлар екенін аңғаруға болады ( <<>>дастанынан) .

90. жидебәй батыр 91. ернәзәр батыр
бұл екі батыр да абылай хан тұсындағы жәуінгерлік жорықтарға қатынасқан, елі- жері үшін тер төгіп, жұңғар бәсқіншіләрімен алысқан батырлар екені мәлім. қазақстан әдебиеттерінде <<>> жөнінде дастанның барлығы, оның жұңғарлықтарға қарсы күресте ерлік көрсеткені айтлады. ернәзәр батыр қарақыпшақтан шыққан, қабанбай, жәнібек батырларға серік сардарлардың бірі. ол жұңғар басқыншыларына қарсы жорықтарға қатынасқан. бір кездері ернәзәр батыр жәнібек батырдан <<>> деп сұрағанда жәнібек оған: << .=””>> деген ( <<>> кітәбінән) .

92. шінібек батыр 93. есенбек батыр
бұл екеуі де 18- ғасырда өткен. кіші жүз, ақ теке руынан шыққан батырлар. бұлар кіші жүз жеріне баса көктеп кірген жұңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресте алтай бәтірмен дізе қоса отырып, әбілқәйр ханды ел қозғауға әрекеттендіріп күрес жасаған. жау жазасын тартқан соң, <<>> туралы келісімге келуге мәжбүр болған. <<>> атты халық дастанында бұл ерлердің аты аталып, ерлігі жырға қосылған:
<< … алтай мен әқтәмберді, ер есенбек,
атақты малайсары, ер шінібек.
бұларда абылайдың батырлары,
әйгілі ел қорғаған елден ерек>>- делінген ( <<>> кітәбі және деректерден) .

94. малай батыр
малай батыр 18- ғасырда өткен. ұлы жүз, қыстық руынан шыққан батыр. малай батыр абылай хан тұсында ту көтеруші түмен басы болған шапырашты наурызбай бәтірмен бірлікте жұңғар басқыншыларына қарсы күресте даңқы шыққан ( <<>> 8- том, 228-бетінде бұл батырлар туралы былай делінген: << …=”” 1750-1752-=””>>) .

95. әқтәмберді батыр
әқтәмберді батыр 18- ғасырда, абылай ханның алатуын көтеруші, алған бетінен қайтпаған, жұңғар басқыншыларын аяусыз жазалаған атақты батырлардың бірі. әқтәмбердінің ерлігі туралы ел аузында көп аңыз- әңгімелер тараған. <<>> дастанында:
<< …. алтыбай, ер еспенбет, әқтәмберді,
қолбастап батыр деген әтпен келді>> деп ерекше атап өтеді. <<>> жырында:
<< ….алтай мен әқтәмберді,ересенбек,
атақты малайсары, ер шінібек.
бұларда абылайдың батырлары,
әйгілі ел қорғаған елден ерек>> деп жырланған ( <<>> кітәбінән)

96. қасқары батыр
қасқары батыр 18- ғасырда өткен, ұлы жүз, шапырашты руынан шыққан. жұңғар шапқыншыларына қарсы азаттық күрсте, абылайдың ту ұстаушсы және түмен басы болған наурызбай бәтірмен бірлікте жұрып, елін- жерін қорғау жолында тер төгіп көрсеткен ерлігімен ел аузында аты қалған. << …=”” 1750-=”” 1752-=”” .=””>> ( <<>> 8- том, 228-бет) деп, оның аты аталып өткен.

97. баян батыр
баян батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз уақ тайпасынан шыққан атақты батыр. ол жәнібек ханның кезіндегі саян батырдан туған аян батырдың ұрпағы. қарадан шықсада жеті атасынан әйгілі батыр тұқымы болғандықтан, ел басына күн туғанда, осы баян батыр атқа ерте қонады. өзінің асқан ерлігі, халық үшін жан пида етерлік істері арқасында ол көп кешікпеи уақ руларының көсеміне айналған. өз әке- шешесі қалмақ шабуылының бір үлкен шайқасында қаза тапқан. өзімен бір туған інісі ноян, кішкентәй кезінен жауға қарсы күрес машығына беріліп, жорықтарға қатысуға талаптанып келген. баян батыр көп реткі күрестерде үлкен ерлік көрсеткендіктен, қолбасы болып, жорықтарда жеңістен- жеңіске қол жеткізіп отырған. ол кіші жүздің абылқайыр ханы жүңғәрліқтәрмен болған бір реткі соғыста жеңіліске ұшырап, шегіну алдында тұрғанда, үш мың жәсәғімен бір бүйірден аш қасқырдай тисып, жауды шегінуге мәжбүр еткен. ал іле бойындағы көп реткі соғыстарда жауды қынадай қырып, тізе батырғандықтан оның атын естісе-ақ, жау жан таппай қашатын болған. осы күрестердің бірінде баян батыр екі жүздеи жәсәқпен жұңғарлықтарға тисып, олардың қоныс тепкен ауылдарын көшіріп, жол бойы бас батырын өлтіріп, көптеген мал- жандарын олжаға алған. кеиін абылайдың 1750- жылдардағы ұлы жорықтарының бірінде қаза тапқан ( ٸ.есемберлиін <<>> кітәбінән) .<< ер жүрек батыр баян қазаға ұшыраған шабуылға арналып шығарылған <<>>… деген күйлерін қазақ музікәнттәрі осы күнге деиін тартады>>- деиді шоқан уалиханов.

98. ағатай батыр
ағатай батыр 18- ғасырда өткен, орта жүз, арғын тайпасынан шыққан атақты батыр. ағатай абылай ханға ілесіп жұңғар басқыншыларына қарсы күресте көрсеткен ерліктерімен көзге түскен. оның батырлығы жөнінде ел ішінде тараған аңыз- әңгімелер көп болған. соңғы кезде ол шар патшалығының отарлау әрекетіне қарсы күрескен. оның алтай, ертіс алқабында шар патшаның қәруімен қаруланған кәзәк шапқыншыларына қарсы атой салған күресі қазақ халқы қолдап- қуаттаған. осы күрестердің бірінде ақжол бәтірмен бірге шолғынға шығып, қапыда тұтқынға тұсып, бір жаз жер асты зынданыға жатқызылып азап тартады. кеиін батырдың ер тұлғасына ғашық болған мужық қызының көмегімен зынданнан шығып, өзін жазалаған кәзәктәрдән кек алып, қазақ халқының аяқ асты болмайтындығын танытқан ( тарихи мәтерял және <<>>дастанынан) .

99. сүбебәй батыр
сүбебәй батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, қәрәкереи руынан шыққан. ол абылай хан, қабанбай батырларының қалба, шорға, қара еміл, сары еміл, ақсу, <<>> қатарлы жерлерді жұңғар басқыншыларынан азат ету жорықтарына қатынасып, ересен ерлік көрсеткен. әсіресе, <<>> бекініс етіп, маңындағы елді қынадай қырған жұңғарлықтарды бұл арадан аластау үшін жасалған кеңеске қатынасып, бармақ батыр екеуі жүз кісілік <<>> жасаққа басшылық етіп,жәудің бір бүйірінен шабуылдаған кезде қарсы келген жауын жәйпәп, зор жеңске қол жеткізген ( <<>>кітәбінән)

.
100. көтеш батыр
көтеш батыр 18- ғасырда өмір сүрген, орта жүз, найманнан шыққан халық батыры. көтеш батыр абылай мен қабанбай батыр ұйымдастрған жұңғар басқыншыларына қарсы жорықтарға көп рет қатынасып ерлік көрсеткен.
жұңғар басқыншылары 1750- жылдары қайталай бас көтеріп, қазақ халқын талан- таражыға түсіреді. олардың бір тобы қалба мен шорға, құлыстай, тарбағатай, ақсу өңірлерін басып алып, ондағы қазақ халқының жылқыларын шауып, өздерін қызыл қырғын, сәрсүргінге салған. осы кезде абылай мен қабанбай жер- жердегі батырлары жауға қарсы күрес жасауға шақырған. көтеш батырда бұл қимылға қатынасып, жоғарғы өңірлерден жауды қуалап, елін азат ету жорықтарына қатынасқан. <<>> және <<>> маңындағы қян- кескі соғыста қопа қамысқа жасырынған жауларының оғынан қаза тапқан он алты батырдың қатарында қаза болған. халық оны еске алып, сол маңдағы бір сайды <<>>деп атаған ( <<>> кітәбінән) .
қосымша жүктелген суреттері:

كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.com/oku_kk.php?tur=11&id=942